عبدالصمد ازهر                                                                      

قبل از پرداختن به موضوع، یک خبر و دو سطری از یک تحلیل را مطالعه فرمایید:

خبر، از صدای امریکا:

«جو بایدن، رئیس‌ جمهور ایالات متحده، روز جمعه ۱۵ نومبر (۲۵ عقرب) با رهبران کوریای جنوبی و جاپان دیدار کرد تا درباره پاسخ هماهنگ به اعزام هزاران نیروی نظامی کوریای شمالی به روسیه برای کمک به جنگ مسکو علیه اوکراین و هم چنین تهدید هسته‌ای پیونگ‌ یانگ تصمیم‌ گیری کنند.

بایدن هنگام دیدار با شیگیرو ایشیبا، صدراعظم جاپان و یون سوک یول، رئیس جمهور کوریای جنوبی در حاشیه نشست سران سازمان همکاری‌ های اقتصادی آسیا – پسفیک در لیما، پایتخت پیرو گفت که جهان در آستانهٔ تغییرات سیاسی مهمی است و افزود: "ما اکنون به لحظه‌ تغییر قابل توجه سیاسی رسیده ایم." بایدن هم چنین در میان نگرانی ‌های روزافزون از اعزام نیروهای نظامی کوریای شمالی به روسیه برای جنگ با اوکراین، از "همکاری خطرناک و بی ثبات کننده" کوریای شمالی با روسیه هشدار داد.»

تحلیل، ازمنبع: انتی وار مورخ /۱۱/۱۲ ۲۰۲

نویسنده: میتیو پیتی مترجم: سید حسام مل

«مایک والتز(مشاور امنیتی اداره آینده ترامپ) خواستار یک «گزینه نظا می معتبر» علیه ایران شده است، می خواهد «دستبند» را از اوکراین بردارد و از پایان دادن به «جنگ چند نسلی» در افغانستان پشیما ن ومتا سف است...»

جو بایدن رییس جمهور ایالات متحده امریکا، در آخرین مراحل هجمونی هجومی جهانیش، با بهانه قرار دادن اشتراک نیروهای نظامی کوریای شمالی در جنگ اوکراین، به روز یکشنبه ۱۷ نومبر ۲۰۲۴ به اوکراین اجازه داد راکت های دور برد امریکایی را به داخل خاک روسیه شلیک کند. این دقیقاً عبور از خط قرمزیست که پوتین عبور از آن را به معنای شامل شدن مستقیم امریکا در جنگ با روسیه اعلان نموده، روسیه را مجاز می کند اهداف امریکا و یارانش را هدف قرار دهد. همان گونه که در ملاقات با رهبران جاپان و کوریای جنوبی به روز جمعه گفته بود که جهان در آستانهٔ تغییرات سیاسی مهمی است و "ما اکنون به لحظه‌ تغییر قابل توجه سیاسی رسیده ایم»، آغاز این تغییر را برملا گردانید.

این تصمیم بایدن، در این مقطع زمانی، چه تعبیری داشته می تواند؟

آن نقشه بایدن که با تعزیرات و جنگ فرسایشی در درازمدت روسیه را از پا اندازد، از یکسو در عمل نتیجه نداد و از سوی دیگر بی عرضه دانسته شدن خود وی برای دور دیگر انتخابات و ناکامی کاندید دلخواهش، هر آرمانی را که در مغز داشت، به صفر ضرب داد. بنا بران به این تصمیم خطیر رو آورد. این، نخست به این معناست که وی باک ندارد در نبودش جهان در جنگ ذروی تباه گردد. روی دیگر این تصمیم به میراث گذاشتن یک وضع نهایت پرکشش میان روسیه و دولت آینده امریکا به رهبری ترامپ می باشد.

من این احتمال را هم بعید نمی دانم که بایدن در ملاقات با ترامپ  بعد از انتخابات در کاخ سپید، این اراده اش را با وی شریک و او را قناعت داده باشد که با این روش، ترامپ امکان خواهد داشت در بدل صلح امتیازات کلان از روسیه بگیرد. (که با دید والتز در تحلیل فوق همرسانی دارد). خصلت عدم پابندی ترامپ به قواعد بازی در عرصه مناسبات بین المللی، اقتصاد، تجارت و حتا به آنچه ارزش های ملی امریکا تبلیغ می شوند، او را یک کرکتر خاص غیر قابل پیش بینی و غیر ثابت شناسانده است. وی که تجارت پیشه و پیوسته در پی سود است از هر راهی که میسر شود – قانونی، غیر قانونی؛ اخلاقی، غیر اخلاقی؛ به رضا یا به زور، در عرصه حکومت داری نیز تمام تمرکز و اصرارش بر «بده» است نه«بگیر». اما همین خصلت بازرگانی، او را مخالف مصارف بی ثمر در جنگ های فرسایشی ساخته، تلاش خواهد کرد ضمن غریدن از مقام قدرت، خلاف سلفش به مذاکره رو آورده از طریق فشار و دپلوماسی امتیازاتی برای امریکا یا اوکراین و یا برای هردو به دست آورد.

ولادمیر پوتین که همواره از فرو ریختن اتحاد جماهیر شوروی تأسف می خورد و یکی از آرمان های بزررگش اینست روزی عظمت امپراتوری از دست رفته را احیا کند، چشمانش پیوسته با نگرانی کشورهای پیوست به خاک روسیه را می پالند تا نفوذ غربی ها امنیت و منافع روسیه را با خطر رو به رو نکند. چنانچه در برخی موارد علیه کشورهایی که به اصطلاح حد خود را نشناخته اند، دست به اقدامات نظامی هم زده است چنانچه گرجستان متمایل به اروپا، در ۲۰۰۸ با از دست دادن اوسیتیای جنوبی و اپخازیا این تجربه را گذشتانده و امروز حزب رویای گرجستان به رهبری ایوانیشویلی Bidzina Ivanishvili با آموختن از این تجربه تلخ، گرچه در جنگ اوکراین در جانب غر ب به اوکراین کمک می کند اما در برابر جنبش های رنگین زیر حمایت غرب مقاومت نشان می دهد وتایید اکثریت جامعه را نیز دارد. هجوم نظامی روسیه بر اوکراین در فبروری ۲۰۲۲  مثال برجسته دیگر هراس و مقابله با نفوذ غرب به دیوارهای کشورش می باشد. بنا بر همین اصل، سرنوشت آینده اوکراین که می خواهند آنرابه عضویت ناتو دراورند، برای روسیه اهمیت بسیار بزرگ دارد و به ساده گی نمی شود از آن دست بردارد.

روسیه که چندی قبل گفته بود دکتورین نظامی اتومی خود را بازنگری می کند، اینک اعلام داشت این دکتورین آماده شده است. در عین زمان، شاید به دلیل اجتناب از توسل عاجل به آخرین وسیله و دوری از اشتعال جنگ احتمالی جهانی و یا به منظورجلوگیری از تشنج زایی با اداره آینده کاخ سپید، صرف تهدید نمود در صورت به کاربرد این راکت های دوربرد در داخل خاک روسیه، پاسخ خیلی شدید خواهد داد، و آماج قرار دادن اهداف در غرب را به اشتراک مستقیم غربی ها در استعمال آن سلاح ها از خاک اوکراین مشروط کرد. خبرهای دیروزی حاکی از فیر شش راکت بر تاسیسات نظامی منطقه بریانسک روسیه بود. این خبر را منابع روسیه عجالتاً با لحن عادی پخش کردند.

این تحولات، یا با کلمات بایدن این «تغییرات سیاسی بسیار مهم در جهان» که ما در آستانه آن قرار داریم و "ما اکنون به لحظه‌ تغییر قابل توجه سیاسی رسیده ایم»، در این مقطع مهم انتقال قدرت در امریکا، به ساده گی قابل پیشبینی نیست. مشکل است حدس زد که در مدت دو ماه تا انتقال کامل قدرت، اداره فعلی کاخ سپید با تصامیم خودش و یا در تبانی پنهانی با ترامپ چه قدر جهان را به لبه جنگ ذروی می کشاند و درک این موضوع هم سهل نیست که روسیه، که او هم از جنگ و هزینه های سنگین آن خسته است، تا کجا می تواند حوصله اجتناب از تقابل مستقیم نظامی با امریکا و هم پیماننش را داشته می تواند و تا چه قدر توان مقابله رویاروی، با قبول خطر گسترش آن به جنگ همگانی با استفاده از آخرین تکنالوژی و اعجوبه های ناشناخته را دارد.

هیچ کس، هیچ سازمان جهانی و هیچ ثالث بالخیر گاهی نپرسید که ای غریق های نشای قدرت، آيا کشاندن کشوری به عضویت ناتو ارزش این همه خون های یک ملت را دارد؟ و هیچ کس از زلنسکی نپرسید که آیا باید صرف به خاطر عضویت در ناتو و یا برای خوشنودی یک ابر قدرت، آن ملت شکوهمند را قربانی  و آن کشور زیبا و داشته های بزرگ فرهنگی  و پیشرفت های خارق العاده آن را بدون احساس مسوولیت به بربادی سپرد؟!

جنگ ها همیشه زمانی خطیر و جهانی می شوند که دو طرف حاضر نمی شوند قدمی به عقب نهند و آن را مخالف پرستیژ و یا عظمت قدرت خود ارزیابی کنند. در چنین حالتی ضرورت مداخله مسالمت آمیز و اقدامات جهانی به میان می آید.

خواستم در این سطور، واقعیت های روی تخته شطرنج سیاسی جهان را پیشکش خواننده گرامی کنم. نباید از آن انتباه خلق هراس گرفت. مردمان جهان و به خصوص رهبران دولتی، اجتماعی، دانشمندان، هنرمندان و اهل قلم، نباید در برابر همه تهدید های جنگ ها خاموش بمانند و برای جلوگیری از خونریزی و به وخامت رفتن اوضاع بایست دست به اقدامات دستجمعی بزنند و بشریت را از زیستن طولانی در زیر شبح ترسناک جنگ، هم در شرق اروپا، هم در خاور میانه و جهان، برهانند.

۳۰/۰۸/۱۴۰۳

۱۵/۱۱/۲۰۲۴

سید عبید الله نادر

 د بینظیر بوتو د پاکستان پخوانۍ صدراعظمی څرګندونۍ د ده په یوه مرکه کې:

( دا موضوع د ۱۹۸۹ کلنو خبره ده ،چې اسامه بن لادن زمونږ یو فوجی جنرال ته چې نوم یې نه اخلم لس ملیونه ډالره رالیږلي وي او ورکړې یې وي .او هغه فوجی او استخباراتی جنرل اسامه بن لادن یې ،نواز شریف ته معرفی کړی وو . او نواز شریف ته یې وییلي وو : چې اسامه مونږ سره ډیره مرسته کوی ،د جهاد د ختم څخه اسامه بن لادن دوباره عربستان سعودی ته ولاړ . او وروسته هماغه نظامی جنرل چې د اسامه څخه یې پیسي اخیستی وي ، د اسامه څخه یې غوښتنه وکړه ، چې بیا دي د جهاد د پاره راشي .اسامه ورته وییلي وو : (چې اوس خو جهاد ختم شو نو د څه د پاره راشي ) نو پاکستانی فوجی جنرل ورته وییلي وو : چې جهاد خو اوس جاري دی ، ځکه یوه مسلمانه ښخه په پاکستان کې وزیر اعظمه ده .او مسلمانه ښځه حکومت کوي . ( یعنی د بینظیری) حکومت وو. وختی چې یوه مسلمانه ښځه حکومت وکړي ، نو جهاد ته ضرورت دی . او د ښځي د حکومت د چپه کولو او له مینځه وړلو له پاره زیاتي پیسو ته ضرورت دی . او هماغه نظامی جنرل په کال ۱۹۹۰ا ۱۹۹۳کې چې اسامه بن لادی یې راغوښتی وو. چې زه نه غواړم د هغه جنرال نوم افشا کړم ، او اسامه بن لادن ته یې دا هم وییلي وو ، چې د عربستان پادشاه ته دي ووایي : چې د عربستان سعودی د حراست او نګهبانی د پاره دي ،د آمریکا څخه قوا ونه غواړي . د عربستان د دفاع له پاره دي د افغانی جنګیالیو څخه کار واخلي . په کال ۱۹۹۰ کې وختی چې پر کویت حمله وشوه ، په دې وخت کې د اسامه بن لادن اړیکي د عربستان د پادشاه سره ترنګلي وي . یانی سره خفه ول ، او اسامه بن لادن عربستان سعودی ته نشو تلای ، هماغه وو چې دا پلان وشو ، چې مونږ نور برخلاف د آمریکا کار کوو . او وروسته د هغي نه پاکستان ته هم ډیر خطرات متوجه شول ، کله چې پاکستان د ترهګر پال ملکونو په ردیف کې حساب شو .

( په دې مختصری تبصری کې یو خو دا ښکاري چې پاکستانی جنرالان څومره مادي پرسته خلک دي . چې د جهاد په نوم په چل او دوکې د اسامه بن لادن څخه پیسي شکوي یاني دوی ډاکوان او غله ښکاره کوي . بل د جهاد حیثیت ته هم ضربه وهي یعنی دوی په جهاد باندی ریشخند هم وهی .(چې دوی ته جهاد نه وو ،صرف د مادیاتو او پیسو د پیدا کولو بازار ګرم وو) ،د پاکستان پخوانی ولسمشرپرویزمشرف په خپل کتاب د اور په لیکه کې لیکلي :

( د پاکستان د بقا او نجات له پاره مو د افغانانو پر وینه تویونه دریغ نه کاوه . او په افغانانو کې مو د ورور وژنې افکار ځکه روزل .چې پاکستان با ثباته پاتي شي ، که څه هم د افغانانو په زړه کې د جنتونو ارمانونه او وسوسې وي .خو مونږ ته د خپل هیواد پاکستان بقا مهمه وه )،په  فارسی کې متل دی چې وایي ( اګر درخانه کس است یک حرف بس است ) په دې مختصر کې د طالبانو د پاره ډیر لوی پغیام شته ،خصوصأ هغوي ته چې لږ استقلال لري ، او په تیره فکری استقلال  ،ځکه د ډیرو فکرونه زنداني دي ،چې په دې کې  ډیر یو لوي ریشخند وهل هم په دوی په  باندی دی ،که دوی پرې پوه شي .

                                 عبدالصمد ازهر

پیروزی ترامپ در انتخابات کی ها را خنداند و کی ها را گریاند؟

بیروزی دونالد ترامپ در انتخابات ریاست جمهوری امریکا رغم تبلیغات مسلسل نظر سنج ها مبنی بر نزدیکی آرای هردو با کمی چربی کاملا هریس، آب سردی بر دیگ جوشان هیزم کشان آتش جنگ در اوکراین، فلسطین و لبنان ریخت و در طول امروز از سنگ صدا برامد ولی از بایدن و هریس نه. صرف در پایان کامل نتایج بود که هر یک این ها به ترامپ مبارکی گفتند. این که چنین انتخابی خوب شد یا بد، موضوع دیگر است که هر کسی، هر گروهی، هر حزبی و هر کشوری از ورای عینک باورها و منافع خود به آن می نگرد. این نتیجه، راست گرایان افراطی را به خصوص در اروپا، خورسند و معتقدان راستین و همچنان ممثلان ظاهری قانونمندی و ارزش های مقبول جهانی را اندوهگین ساخت. 

اما در این میان کی ها را گریاند؟

ولادیمیر زلینسکی رییس جمهور اوکراین، آنالینا بیربوک وزیر امور خارجه آلمان و ریشی سوناک و بوریس جانسن صدر اعظمان پیشین بریتانیا، یقیناً گریسته و به عزا نشسته خواهند بود.

فدراسیون روسیه انتظار دارد با قطع حمایت مالی و نظامی کاخ سپید از اوکراین مطابق تبلیغات انتخاباتی ترامپ، روابط عادی دولت با دولت را برقرار کند. این، ممکن است، اما نه به آن آسانیی که بعضی ها تصور د ارند، بلکه با یک معامله ی با سود هنگفت. ترامپ اصولاً بازرگان است و همیشه در پی آنست تا از راه قانونی یا غیر قانونی، اخلاقی یا غیر اخلاقی، به صورت علنی یا مخفی و با رضا یا به زور هدفش را که سود است به کف آرد. ضرورت غرب در مجموع برای گشایش دوباره بازار بزرگ روسیه به روی صادرات غرب، که در اثر تعزیرات شدید کاملاً بسته شده است از یک طرف و بحران خطیر اقتصادی که در اثر به دوش کشیدن بار گران کمرشکن جنگ در اوکراین و از دست دادن انرژی ارزان روسیه سراسر اروپا را فر ا گرفته است از سوی دیگر، برقراری دوباره روابط و تعاملات سیاسی – اقتصادی را یک پدیده مرغوب و منطقی می گرداند. سیاست پُخته شیطانی بایدن، آن روباه مکار، اروپا را گام به گام در دام پرداخت هزینه های سنگین جنگ در اوکراین انداخت و آن را چنان در خصومت با روسیه کشاند که بازگشت از آن بدون تغییر در رهبری ها دشوار خواهد بود. به این گونه، اروپای به بحران برده و ضعیف را از آن رقابت ها و تمایلات خودگردانی و یگان سرپیچی باز گرداند، محتاج حمایت  و بازار اجباری گاز و نفت امریکا با بهای بلند، ساخت. سرمایه ها نیز از ترس بحران، از اروپا به امریکا انتقال یافتند تا با بدبختی اروپاییان، امریکا را خوشبخت بسازند.

 در دور نخست ریاست جمهوری ترامپ، وقتی وی با این استدلال که گویا چون ناتو وسیله ی دفاع از اروپا است، چرا باید امریکا هزینه آن را تامین کند، فشار وارد می کرد که اروپا کم از کم همان دو در صد از تولید ناخالص خود را به ناتو اختصاص دهد، کشورهای اروپا، از آن جمله جرمنی نتوانست آن در صدی را بپردازد. دلیل آن این بود که بر حفظ توازن معمول اقتصادی خود منهمک بودند. اما پالیسی بایدن جرمنی را آنقدر از حراست منافع ملی و آسایش شهروندان دور و بی اعتنا ساخت که با وجود بحران کاملاً بی سابقه اقتصادی و از پا افتادن روزمره بزرگترین صنایع آن، به شمول افتخار صنعتی آن فولکس واگون، زمامداران کشور اکنون نه تنها بوجی های نقدینه و مقادیر عظیم اسلحه سنگین را به اوکراین و اسراییل تقدیم کرده می روند، بل آن دو در صد تولید ناخالص را به ناتو نیز می پردازند.

چین که از زمان حاکمیت گذشته ترامپ، به مثابه دشمن شماره یک در پالیسی خارجی امریکا قرار داد ه شد و برای جلوگیری از توسعه اقتصاد و تحدید بازار چین، به هر وسیله یی متوسل و با زیر پا کردن معیارهای پذیرفته شده در تجارت و معاملات جهانی تعزیرات و تعرفه های غیر معمول را بر آن روا داشت و با ختم اشغال و تقدیم دو دسته قدرت به طالبان در افغانستان، خود را برای مصاف با چین در آب های پاسفیک آماده کرد، شاید این بار بنا بر دلایلی خوشبینی محتاطانه داشته باشد. یکی از این دلایل می تواند ناشی از ضرورت باز کردن دوباره بازار پهناور چین  برای تولیدات امریکا و متحدانش بنا بر دشواری های اقتصادی باشد و دلیل دیگر، احتمال کاهش تشنج در ارتباط با تایوان، بنا بر اولیت های مالی ـ اقتصادی ترامپ، می تواند باشد. اما در سیاست سودجویانه او، وضع تعرفه های بلند بر فراورده های خام و پخته کشورهای دیگر، به شمول اروپا،  جایگاه برجسته خواهد داشت و عقب روی در آن وجود نخواهد داشت.

اما بیایید کمی بر این مسئله مکث کنیم که چرا ترامپ رغم پشت کردن به «ارزش های دموکراتیک امریکا»، بی ارزش دانستن حفظ محیط زیست، باورهای تبعیضی و سقید پوست گرایی، مهاجر ستیزی، هجوم گستاخانه بر کانگرس، این مرکز قانونگزاری و محور قدرت امریکا، اتهام های سنگین جنایی مطرح در دادگاه های امریکا و ... موفق شد آرای مردمان را در سر تا سر امریکا و همچنان آرای کالج انتخاباتی (نخبه گان انتخاباتی) را به اصطلاح خود شان جاروب کند و چه عواملی باعث شدند مردم امریکا از بایدن و هریس روگردان شوند؟

ایجاد تصنعی فضای ترس و رعب با تبلیغ خطر کذایی حمله اتومی روسیه بر اروپا و پایگاهای امریکا  و تمویل و تجهیز جنگ در اوکراین و سپس همزمان به اسراییل درجنگ خاور میانه، که باعث گردید مبالغ و منابع گزافی به جای هزینه شدن در بهبود وضع بشری خود امریکایی ها، به جنگ ها انتقال و بر ثروت کمپنی ها و کارتل های تولید اسلحه افزوده شده برود؛ بیکاری، افزونی بیچاره گی و بی خانه گی در اثر این سیاست؛ دروغ گویی، دو رویه گی و ارتکاب جنایات فوق ضد بشری در زیر نقاب بشر دوستی بالخصوص در فلسطین؛ تبلیغات وسیع جمهوری خواهان علیه پالیسی دموکرات ها در برابر مهاجران، از جمله عواملی اند که مردم از ایشان رو گردانند و به ترامپ که با شعار همه برای امریکا و بازگرداندن عظمت به امریکا، بارقه امیدی می دیدند و روشنی هایی برای پایان جنگ را انتظار داشتند، رو آوردند. جامعه مسلمانان و به خصوص عرب ها از پشتیبانی عنعنوی شان از دموکرات ها بریدند و در میان سیاهان کشور نیز بر موضع عنعنوی طرفداری از دموکرات ها دوگانه گی به میان آمد.

د ر روی نقشه یی که تلویزیون ها ایالت های موید نامزدان را به رنگ سرخ  برای جمهوری خواهان و آبی برای دموکرات ها نمایش می دادند، به صورت باور نکردنی رنگ سرخ بر سراسر نقشه پهنای چشمگیر داشت. حتا ایالت های دایماً آبی هم رنگ سرخ گرفته بودند. این، یک چرخش بزرگ در اذهان عامه امریکا را که از اوضاع جاری خسته شده اند نشان می دهد. احتمالاً این چرخش به انتقال قدرت خلاصه نشود و پی آمدها و خواست های بیشتر در پی داشته باشد که آینده آنها را به نمایش خواهد گذاشت.

گرچه تفاوت بزرگی در پالیسی های دو حزب بزرگ امریکا نسبت به جهان وجود ندارد و این ستراتژیست های مسلط اند که آن را تنظیم می کنند، به نظر بنده، احتمالا یگانه خوبی ترامپ مخالفت وی با جنگ های پر مصرف خواهد بود. دیده شود، بدون شک آنچه در دیگ ااست در چمچه خواهد آمد.

۱۶/۰۸/۱۴۰۳

۰۶/۱۱/۲۰۲۴

نوشته از بصیر  دهزاد 

سه شنبه پنجم نوامبر پیشرو انتخابات ریاست جمهوری در ایالات متحده آمریکا  آغاز و یکی از دو کاندید این مقام را بر مسند چهارساله  کرسی ریاست جمهوری تعین مینماید.  بدون شک این روز، پیشبینی ها و نتایج این انتخابات  جهان را در دو جهت متقابل  یعنی در یک جهت دنیای ترس، تشویش و در جهت دیگر تردید در امیال  وامید های نو ویا تداوم  سیاست های چهارسال گذشته  قرار داده است.  در واقعیت امر این انتخابات  به یک نکته نیرنگی زمان مبدل شده است.

مردم ایالات متحده آمریکا بیشترخویش را بر تغیر در سیاست های اقتصادی  و وعده های دو کاندید ، دونال ترامپ و  کامالا هریس، متمرکز ساخته اند. ولی  بخش بزرگ جهان  با اضطراب ، ترس و تشویش به آینده جهان میاندیشند که موضوع صلح، ثبات و امنیت بین المللی ،در تداوم  مقطعی تشدید خطرات  تهدید صلح و ثبات جهانی بعد از سالهای ۱۹۴۵،  یکبار دیگر در معرض تهدید جدی و جهان در آستانه یک جنگ تمام عیار جهانی  قرار گرفته است.

هدف نویسنده  در این خاکه  ازمسائل پر تشنج جهان  این بوده است که حتی در مقاطع زمانی گذشته بار ها  مورد تهدید جدی استفاده از سلاح های کشتارجمعی  مواجه گردیده و به اصطلاح انگشت ها بر دکمه ها آماده فشار بوده اند.  

  در اوضاع کنونی بین المللی  با یک بررسی و تمرکز بر فاکت های عینی زور تا روز و ساعت به ساعت ، جهان ما یکبار دیگر در چنین یک خطر تهدید قرار گرفته است.

پس این سوال را در بخش سیاست های بین المللی  قسمی باید مطرح و بدان پاسخ دریافت نمود که  با ارزیابی و نتیجه گیری های  قریب به هشتاد سال بعد  از ایجاد سازمان ملل متحد  و بروز مخاصمات بین المللی  در مقطع های مختلف زمانی  نقش دولت ایالات متحده آمریکا چگونه بوده است  و تا کدام حد در تنش های بین المللی و منطقوی رول داشته است تا بتوان  خط  فاصل میان امید، آرزو و اعتماد  و همچنان اضطراب ،تشویش، ، تردید را  با  آسیب شناسی و نتیجه گیری منطقی تعین نمود و بر آن معتقد شد.

اگر ما بر تاریخ  سیاسی  و انتخاباتی  دولت ایالات متحده آمریکا، بعد از  ختم جنگ جهانی دوم و ایجاد سازمان ملل متحد  یک برررسی کوتاه تاریخی نمائیم،  نقش دو حزب  دموکرات و جمهوریخواه  و رئیسان جمهور منتخب  هر دو حزب را  در پروبلم های  بین المللی و منطقوی  در هر مقطع زمانی باید به بررسی و نتیجه گیری گرفت.

- اولین اقدامات نظامی و بر بنیاد سیاست های ملیتاریستی  بعد از جنگ دوم جهانی و ایجاد پکت نظامی ناتو در جابجا کردن راکت های با کلاهک های هستوی در انگلستان، ایتالیا ، یونان وترکیه،

- جنگ طولانی در ویتنام بین سالهای ۱۹۵۵-۱۹۷۵ که در وحشت استفاده از بم های آتشافزا  فراموش ناشدنی است،

-  تهدید حمله بر کشور کوبا بعد از انقلاب ۱۹۵۹، درسال ۱۹۶۲ که خطر یک جنگ با استفاده سلاح های اتومی را به وجود آورده بود ، 

- جنگ های  سه مرحله ئی دهه شصت و هفتاد در شرق میانه ، با کمک های مالی، تسلیحاتی  و استخباراتی  دولت آمریکا از رژیم اسرائیل،

 - مداخله  ، حمایت  و تحویل ملیارد ها دالر پول و سلاح برای  تنظیم های اسلامی  و استفاده خاک افغانستان علیه اتحاد شوروی وقت،

- تحریک و مداخله  مشترک با نیرو های  مخفی استخباراتی  کشور های غربی  در تحریک بلوا های  ضد دولت های مشروع ، قانونی و در حال انکشاف سریع اقتصادی ، تحت نام انقلابات سبز ، در شمال آفریقا مانند مصر، تونس و  لیبیا تا سطح  مداخله مستقیم در قتل معمر القدافی،

- حمله نا مشروع  و تعرض به حاکمیت ملی کشور عراق زیر نام موجودیت سلاح های هستوی ،خلاف همه  کنوانسیون های بین المللی  تا سرحد  دست  داشتن مستقیم در پروسه اعدام  صدام حسین رئیس جمهور آن وقته عراق،

 -  ایجاد و تقویه  سازمان تروریستی داعش در سوریه که آغاز آنرا جان مکین  پیر سالخورده و عضو سابق مجلس سنای آمریکا و مسئول سیاست خارجی آن مجلس و به همکاری مستقیم سازمان استخباراتی موساد اسرائیل  به عهده داشت،

-  صحنه سازی پروژه  نظامی ستراتیژیک  در افغانستان  که  بیست و یک سال جنگ  در افغانستان را در قبال داشت و به  قدرت رسیدن طالبان انجامید. پروژه دوحه یک صحنه سازی و تداوم یک پلان طویل المدت   که تا سرحد شکست اخلاقی  دولت آمریکا  را در قبال داشته که طوق افتخار آن!!!! بر گردن جیوبایدن افتاد.

-  تحریک ۱۰ ساله (بعد از سال ۲۰۱۴)  برای آغاز یک جنگ منطقوی در سرحدات روسیه  توسط  دستنشانده  استخبارات غرب در اکرائین که در جابجائی  چندین  مرحله ئی  یک حکومت  ژاندارم  و دست نشانده در آن کشور و  اکنون ایالات متحده آمریکا  قویترین مانع  بکار گیری راه های مسالمت آمیز ختم جنگ  بین روسیه و اوکرائین تلقی میگردد،

- اکنون جنگ ظالمانه و نا برابر حکومت سهیونیستی  اسرائيل علیه خلق مظلوم فلسطین که  درواقعیت تمامی اصول و پرنسیپ های قوانین بین المللی  با خشن ترین و غیر انسانی ترین وجه زیر پا گردیده و هنوز تداوم دارد. روزانه  توسط هواپیما ها و کشتی های نظامی آمریکائي هزاران تن بم های  یک تا دو هزار کیلوئی  برای حکومت اسرائیل تحویل داده میشوند تا بر منازل مسکونی، مکاتب، شفاخانه ها، امبولانس ها  و مراکز دیگر غیر نظامی ریخته شوند.

پر واضیح و غیر قابل انکار است که در اوضاع کنونی بین المللی  باز هم بر هم زدن صلح و ثبات جهان  تحت پلان های استراتیژیک جهانی و منطقوی  دولت ایالات متحده آمریکا و  در وجود  سازمان ناتو به یک وسیله بزرگ نقض حقوق بشر و زیر پا کردن سایر کنوانسیون های ملل متحد  و همچنان  ارتکاب جنایات جنگی و ضد انسان و انسانیت مبدل  و تهدید بزرگ برای نقض حاکمیت ملی، ثبات و مانع در راه یابی هر کشوری و هر منطقه جهان به انکشاف اقتصادی میباشد. 

این واقعیت دیگر  برجسته است که دول مستقل دیگر بر ادعا های حقوق بشر و تضمین تطبیق کنوانسیون های ملل متحد اعتماد خویش را از دست داده و  راه مستقل تر را دارند به پیش میگیرند .

یکی از مشخصات  پر تشنج   مداخلات  و تحریک  و کمک های سیل آسای  مالی و تسلیحاتی  در سالهای بعد از سقوط اتحاد شوروی (  قدرت های شوروی و آمریکا بحث دو فکتور تعادل و توازن قدرت نظامی و همزمان یکی از عوامل حفظ امنیت و، صلح و ثبات بین المللی  در زمان جنگ سرد)  در آن بوده و است که  استفاده از محتوای منشور ملل متحد در حل و فصل منازعات بین المللی و منطقوی   با استفاده از وسايل مسالمت آمیز،  میانجیگری، مزاکرات دیپلوماتیک و حل و فصل حقوقی و مجازات قضایای ارتکاب  جرایم بین المللی، شدیدن به چالش گرفته شده اند که در کنوانسیون های ملل متحد پیشبینی  گردیده اند و در این عرصه رول  منفی ایالات متحده آمریکا برجسته ترتلقی میگردد.  بدین معنی که سیاست ایالات متحده آمریکا دیگر به سیاست زور، تهدید و استفاده از  وسائی نظامی  در تسلط و نفوذ بر  حاکمیت ملی کشور ها و مناطق جهان مبدل شده است.

با در نظرداشت نکات  که در بالا  تذکر داده شده اند چنین  میتوان  به ارزیابی و نتیجه گیری زیر رسید که:

انتخابات روز سه شنبه پنجم نوامبر در کشور ایالات متحده آمریکا  در روان و فکار عمومی جهان  در مقطع کنونی بخاطر مهم و یک نکته نیرنگی است که  با در نظرداشت تحریکات و سیاست های نظامیگری دولت ایالات متحده آمریکا ، مردم جهان با ترس، اضطراب و تشویش  امیدوارند تا مردم ایالات متحده آمریکا بین « بد ترین و بدتر»  انتخاب  نمایند که حد اقل  قدمی در جهت تخفیف و رفع خطرات  ناشی از جنگ و تشویق و تحریک  آن  و تداوم  و وسعت آتش جنگ  گذاشته شود.

نویسنده با  ارزیابی های که در روان عامه جهانی  در حالت شکل گیری است، این است که  احتمال برنده شدن دونالد ترومپ را با تفاوت یکونیم تا دو فیصد  قابل پیشبینی نیز میداند، دور از احتمال نمیداند.

نور محمد غفوري

جان کیری د امریکا د خارجه چارو پخواني وزیر هغه وخت د افغانستان د اسلامی جمهوریت د رهبرانو په اړه ویلی و چې:

«حکومت دست نشانده ما در افغانستان فاسد، بی کفایت، بی منطق، قبیله ای، فرقه ای، وحشی و منفور است».
نور یې نو څه ویلي وای او دا د اسلامي جمهوریت مشران یې څنګه ستایلی، پوهولی او اصلاح ته تشویق کړي وای؟

نور یې کوم کلمات ورته موندلی او قطار کړي وای چې افغانانو او نړیوالو ته یې د افغانستان له پاره پخپل لاس جوړو کړیو مشرانو څخه د کرکې او نفرت پیغام رسولای وای؟

دا چې دا د افغانستان د اسلامي جمهوری حکومت د امریکا لاس پوڅی دی، واضح او بې له هر ډول پردې یې د امریکا د خارجه چارو د وزیر او د امریکا د لومړۍ درجې دیپلومات په حیث اعتراف کړی. د دیپلوماسۍ په ډګر کې د لومړي ځل له پاره د امریکا د زبرځواک د بهرنیو چارو وزیر داسې په صراحت اعتراف کوي چې د افغانستان د حکومت مشران یې لاسپوڅي دي. زه فکر نه کوم چې انګلیسانو به د شاه شجاع په وخت کې هم لا داسې په صراحت اعتراف کړی وی چې د نوموړي حکومت د انګریزانو لاسپوڅی دی. شورویانو خو تر آخره داسې خبره تر خوله راونه ایسته او پخپل لاس جوړ کړی حکومت یې مستقل باله.  

جان کیري اما دا په څرګندو ټکو ویلی چې دا حکومت نه یوازې چې فاسد دی، د کار او د حکومتي چارو کفایت هم نه لري؛ یعنی غیر مسلکي او ناپوهه کسان یې په سر کې راوستل شوي دي. نه یوازې چې فاسد او بې کفایته دی، ورسره بې منطقه هم دي چې د هیچا خبرې ته غوږ نه نیسي، پخپله نه پوهیږي او د بل چا په خبره د پوهیدو استعداد هم نه لري. قبیلوی او فرقه ای دی چې په همدې کې خپلی شخصي ګټې لټوي او بالآخره منفور دی او ځناور او وحشي دی چې په ولس کې د پښې ایښودلو ځای نه لري. راځی چې فکر وکړو او د جان کیری هره کلمه ژوره وڅیړو

جان کیری د امریکا د خارجه چارو پخواني وزیر هغه وخت د افغانستان د اسلامی جمهوریت د رهبرانو په اړه ویلی و چې:

«حکومت دست نشانده ما در افغانستان فاسد، بی کفایت، بی منطق، قبیله ای، فرقه ای، وحشی و منفور است».
نور یې نو څه ویلي وای او دا د اسلامي جمهوریت مشران یې څنګه ستایلی، پوهولی او اصلاح ته تشویق کړي وای؟

نور یې کوم کلمات ورته موندلی او قطار کړي وای چې افغانانو او نړیوالو ته یې د افغانستان له پاره پخپل لاس جوړو کړیو مشرانو څخه د کرکې او نفرت پیغام رسولای وای؟

دا چې دا د افغانستان د اسلامي جمهوری حکومت د امریکا لاس پوڅی دی، واضح او بې له هر ډول پردې یې د امریکا د خارجه چارو د وزیر او د امریکا د لومړۍ درجې دیپلومات په حیث اعتراف کړی. د دیپلوماسۍ په ډګر کې د لومړي ځل له پاره د امریکا د زبرځواک د بهرنیو چارو وزیر داسې په صراحت اعتراف کوي چې د افغانستان د حکومت مشران یې لاسپوڅي دي. زه فکر نه کوم چې انګلیسانو به د شاه شجاع په وخت کې هم لا داسې په صراحت اعتراف کړی وی چې د نوموړي حکومت د انګریزانو لاسپوڅی دی. شورویانو خو تر آخره داسې خبره تر خوله راونه ایسته او پخپل لاس جوړ کړی حکومت یې مستقل باله.  

جان کیري اما دا په څرګندو ټکو ویلی چې دا حکومت نه یوازې چې فاسد دی، د کار او د حکومتي چارو کفایت هم نه لري؛ یعنی غیر مسلکي او ناپوهه کسان یې په سر کې راوستل شوي دي. نه یوازې چې فاسد او بې کفایته دی، ورسره بې منطقه هم دي چې د هیچا خبرې ته غوږ نه نیسي، پخپله نه پوهیږي او د بل چا په خبره د پوهیدو استعداد هم نه لري. قبیلوی او فرقه ای دی چې په همدې کې خپلی شخصي ګټې لټوي او بالآخره منفور دی او ځناور او وحشي دی چې په ولس کې د پښې ایښودلو ځای نه لري. راځی چې فکر وکړو او د جان کیری هره کلمه ژوره وڅیړو!

دادی اوس له ډیرې حوصلې وروسته دا خبرې په لږ نرم شکل د خلیلزاد له خولې هم راووتلې چې د امریکا د دولت د سیاست د یوه اړخ ښکارندویی کوي. دی هم وايي چې د افغانستان د اسلامي جمهوري حکومت چارواکي بې کفایته و چې «نه په جګړه کې ښه وو، نه په خبرو اترو کې او نه د هېواد په اداره کې».

د تاند ویبسایټ په استناد خلیلزاد ویلی چې «د افغانستان جمهوریت ځکه ړنګ شو چې پرته له څو استثناوو، مشران یې په حکومت کولو کې بد، په خبرو اترو کې بد او په جګړه کې بد وو». دا د افغانستان د اسلامي جمهوریت «فاسد» او «بې کفایته» سیاسي مشران و چې د ټولو په پرمختګ مینو ځوانانو او د خپلو تر لاس لاندې نظامی ځواکونو لاسته راوړنې یې هم په باد لاهو کړې.

هو، په دې کې شک نشته چې د افغانستان اسلامی جمهوری نظام که د پردې تر شا د هرچا په پلان او نقشه له منځه ولاړ، خو عملاً زموږ د سترګو په وړاندې د جان په خبره د جمهوریت د «بې منطقه او وحشي» سیاسي مشرانو په واسطه او د دوی د اعمالو په پایله کې په تدریج سره ړنګ شو. جمهوریت د جمهوریت د دښمنانو تر مخ پخپله د لاسپوڅو قلابي سیاسي جمهوریت غوښتنوکو د اعمالو په نتیجه کې له سقوط سره مخامخ شو. خلیلزاد وویل چې د پخواني حکومت (سیاسي) مشرانو د افغانستان «طلایي فرصت له منځه یووړ.» نوموړي وویل چې د جان کیري په خبره د امریکا «لاس پوڅی، بې کفایته، بې منطقه وحشي او منفور» «مشران» د «خپل مخونه په هینداره کې وګوري چې څوک ورته ملامت ښکاري؟». که دوی د واقعیت په هنداره کې خپله څیره وګوری، له هیبت او وحشته به د زړونو سکته او یا د مغزو شوک پرې راشي.

مګر دا د تاریخ تورمخي لاسپوڅي قبیله یی او فرقه یی مشران د خپلو چټلو کارونو په مردارۍ لړل شوي کسان د واقعیت په هنداره کې هيڅکله خپل مخونه نه شي لیدلای!

31.10.2024

يادونه: درانه لوستونکي د دا په نظر کې ولري چې د افغانستان د اسلامي جمهوري دولت د سیاسي مشرانو په اړوند دا سخت کلمات او صفتونه زما نه، بلکې د جان کیری او زلمي خلیلزاد دی.

!

نور محمد غفوری

(لومړۍ برخه)

د لیکنو ددې سلسلې په پیل کې (د نړیوال نظم او افغانستان) تر سرلیک لاندې مقاله کې مو دا ذکر کړل چې نړیوال نظم درې رُکنه (ستونه) لري. یو یې د نړیوال نظم اخلاقي، ټولنیز او حقوقي بنسټونه (چوکاټونه)؛ بل یې سازماني بنسټونه او دریم یې په نړیوال ډګر کې د قوې (زور) بیلانس دی. ددې نظم د لومړي رکن په اړه مو په تیرو وروستیو دریو لیکنو کې د هغو د قاعدو، اصولو او نارمونو په اړه په کافي اندازه رڼاواچوله، بیلګې مو یې ذکر کړې او په ورته والي او بیلوالی مو یې خبرې وکړې. په دې برخه کې به د نړیوال نظم د دوهم ستون (د نړیوال نظم په سازماني بنسټونو) خبرې وکړو.

د نړیوال نظم سازمانی بنسټونه:  

د نړیوال نظم سازماني بنسټونه یا تاسیسات هغه بنسټونه او جوړښتونه دي چې د نړيوال نظم او ثبات له پاره جوړ شوي او کار کوي. دا جوړښتونه او  تأسیسات په ټوله نړۍ کې د هېوادونو ترمنځ د همکارۍ، همغږۍ، سولې او امنیت د تأمین په موخه رامنځته شوي او د نړیوال اقتصاد، امنیت، بشري حقوقو، کلتور، او چاپیریال په مختلفو برخو کې فعالیت کوي. دا سازمانونه د نړيوالې همکارۍ او د ملتونو ترمنځ د ښو اړیکو د رامنځته کولو په ملاتړ کې کلیدي رول لوبوي او د هېوادونو تر منځ د همغږۍ او یووالي لپاره بنسټیز اصول او مقررات رامنځته کوي. د نړیوال نظم سازماني بنسټونه په عمده توګه په دوو برخو ویشلای شو: یو یې دولتی او بل یې غیر دولتی سازمانونه دی. دا دواړه ډولونه د ټولنې په سیاسي، امنیتي، اقتصادی او ټولنیزه کلتوري ساحه کې فعالیت کوي. د بلې خوا او د جغرافیوی مشخصاتو له زاویې څخه دا سازمانونه په نړیوالو او محلی سازمانونو ویشلای شو. دا سازمانونه چې په نړیواله او یا محلی کچه فعالیت کوی، خورا زیات دی. زه په دې پسې وګرځیدم چې که وکولای شم د هغوی یوه تقریبی احصائیه ومومم، خو د نړیوال نظم د سازماني بنسټونو په اړه دقیقه احصائیه او معلومات نشته. په نړۍ کې د ټولو نړیوالو سازمانونو شمېر په سلګونو دی، او د کره شمیر په اړه پوهان او څېړونکي مختلفې شمېرې وړاندې کوي. په دې کې هغه سازمانونه شامل دي چې نړیوال غړیتوب، د بیلابیلو سیمو او تخصصي برخو پوښښ لري. په ټولیز ډول اټکل کیږي چې له ۳۰۰ څخه تر ۵۰۰ پورې رسمي نړیوال سازمانونه او له ۴۰۰۰ څخه تر ۵۰۰۰ پورې غیر دولتي نړیوال سازمانونه شته. دا شمیرې متغیرې دي او د نوي سازمانونو رامنځته کېدل او د ځینو له منځه تلل یو طبیعي بهیر دی.

 دلته به په لاندې توګه د یو شمیر محدودو تاسیساتو او جوړښتونو یادونه وکړو او لوستونکو ته به یې په لنډه توګه په ورپیژندلو اکتفا وکړو:

-         ملګري ملتونه  (UN) :

ملګري ملتونه (United Nations) د اوسني نړیوال نظم یو له اساسي نړیوالو بنسټونو څخه دی چې په 1945م کال کې د دویمې نړیوالې جګړې وروسته رامنځته شو او افغانستان د ۱۹۴۶م کال د نوامبر په ۱۹مه ددې نړیوال معتبر سازمان غړیتوب ترلاسه کړ. افغانستان د نړۍ له هغو لومړیو هېوادونو څخه دی چې د دویمې نړیوالې جګړې وروسته د ملګرو ملتونو غړی شول. د دې نړیوال سازمان اساسي موخې په نړۍ کې د سولې ساتنه، د بشري حقونو دفاع، او د هېوادونو تر منځ همکاري او د ستونځو حلول دي.

د تاریخ په اوږدو کې په ملګرو ملتونو کې د افغانستان په موقف کې بدلونونه راغلي دي. په لومړیو کې، افغانستان په نړیوالو مسایلو کې یو فعال رول درلود او د بېلابېلو نړیوالو سازمانونو او تړونونو په پریکړو او ملاتړ کې یې فعاله ونډه اخیسته. د ۱۹۷۹ کال د شوروي اتحاد د نظامي یرغل وروسته او بیا د کورنیو جګړو له امله، د افغانستان نړیوال موقف زیانمن شو. وروسته، په ۲۰۰۱م کال کې د طالبانو د رژیم د اولې دورې له سقوط وروسته، افغانستان بیا په نړیوال ډګر کې د ملګرو ملتونو او نورو نړیوالو سازمانونو په چوکاټ کې د یو فعال او رغنده غړي په توګه د تعامل هڅه وکړه. په ملګرو ملتونو کې د افغانستان سفارت په دې کلونو کې د بیارغونې، د سولې پروسې، او نړیوالو مرستو په اړه تمرکز کړی و. خو په ۲۰۲۱ کال کې د طالبانو د بیا واک ته رسېدلو وروسته، د ملګرو ملتونو په سازمان کې د افغانستان موقف یو ځل بیا په کړکېچ کې ولوید او تر اوسه پورې ملګرو ملتونو د طالبانو حکومت په رسمیت نه دی پېژندلی او په ملګرو ملتونو کې د افغانستان د استازیتوب مسئله هم لا ینحله پاتې ده.

-       د اسلامي کنفرانس سازمان (OIC):

د اسلامي کنفرانس سازمان (Organization of Islamic Cooperation - OIC) د اسلامي نړۍ یو تر ټولو لوی او مهم نړيوال سازمان دی چې د نړۍ له دریو لویو براعظمونو (اسیا، افریقا، او اروپا) څخه د ۵۷ اسلامي هیوادونو څخه جوړ شوی. دا سازمان په ۱۹۶۹م کال کې د سپېڅلي مسجد الاقصی په برید او د فلسطین د قضیې د ملاتړ په غبرګون کې د مغرب په رباط ښار کې د یو شمېر اسلامي هیوادونو د مشرانو په غونډه کې جوړ شو. موخه یې د اسلامي هېوادونو ترمنځ همغږۍ او همکارۍ ته وده ورکول د نړیوالو چیلنجونو په وړاندې یو ګډ دریځ غوره کول او د اسلامي نړۍ سیاسي، اقتصادي، ټولنیز او کلتوري ګټې ساتل دي. همدا شان د دې سازمان اصلي موخې د فلسطین د خلکو ملاتړ، د اسلامي ارزښتونو او ځایونو ساتنه، په نړۍ کې د اسلامي هېوادونو د ستونزو په حل کې مرسته او د مسلمانانو د حقونو ملاتړ او په نړیواله کچه د اسلام د سم تصویر وړاندې کول.ده.

 د اسلامي کنفرانس د سازمان غوره ادارې د اسلامي پرمختګ بانک(Islamic Development Bank - IDB)، د اسلامي ښوونې، ساینس او کلتور سازمان  (ISESCO)، د بشري حقونو د څار کمېسیون او د سعودي عربستان د جدې په ښار کې د هغو مرکزي دفتر دی. د دې سازمان سرمشریزه غونډې په بېلابېلو وختونو کې د غړو هېوادونو په کوربتوب ترسره کېږي.

د اسلامي کنفرانس سازمان د اسلامي نړۍ یو لوی سازمان دی، خو د مختلفو غړو هېوادونو د سیاسي، اقتصادي، او جغرافیايي شرایطو د توپير له امله، ډیر وخت د یو موټي او اغېزمن دریځ په غوره کولو  او بیا د خپلو فیصلو په عملي کولو کې ستونزې لري. له دې سره سره په نړیواله کچه د مسلمانانو د یوه غږ په توګه مهم رول لري او په نړۍ کې د اسلامي نړۍ د ستونزو او ارزښتونو په برخه کې یې اغیز د پام وړ دی.

-        اروپايي اتحادیه (EU):  

اروپايي اتحادیه European Union  (EU)یو اقتصادي او سیاسي اتحاد دی چې د اروپایي هېوادونو ترمنځ د همکارۍ، پرمختګ، او یووالي لپاره جوړ شوی. دا اتحادیه د سولې، اقتصادي سوکالۍ، د بشري حقونو د ساتنې، او د خپلو غړو هېوادونو ترمنځ د ازاد بازار او سوداګرۍ هڅولو ته ژمنه ده. د اروپايي اتحادیې بنسټ په  ۱۹۵۱م کال کې کېښودل شو، کله چې شپږ اروپايي هېوادونو (فرانسه، جرمني، ایټالیا، بلجیم، لوګزامبورګ، او هالنډ) د (اروپايي فولادو او سکرو ټولنه) جوړه کړه. د دې موخه د اقتصادي همکارۍ له لارې د دویمې نړیوالې جګړې وروسته په اروپا کې د سولې او پرمختګ ساتل و.

  په ۱۹۹۳ کال کې د ماستریخت تړون له مخې د اروپايي اتحادیې (EU) رسمي بنسټ کېښودل شو، او دا تړون د اتحادیې د غړو ترمنځ د سیاست، اقتصاد، او امنیت، بشری حقونو، دموکراسي او د سوداګرۍ او پانګونې پراختیا ته کار کوي. اوسني غړي یې ۲۷ هېوادونه دي. اروپايي اتحادیه په نړیواله کچه د سوداګرۍ، چاپېریال ساتنې، بشري حقونو، دموکراسۍ او د نړیوالو شخړو د حل لپاره فعاله ونډه اخلي او د نړیوالو اړیکو او اقتصادي همکاریو لپاره یو مهم لوبغاړی دی.

• - د شانګهای همکاریو سازمان (Shanghai Cooperation Organization - SCO) دا یو سیمه‌ییز سیاسي، اقتصادي او امنیتي سازمان دی چې په ۲۰۰۱ کال کې د چین، روسیې، قزاقستان، قرغزستان، تاجکستان او ازبکستان له خوا رامنځته شو. دې سازمان ته وروسته هند او پاکستان په ۲۰۱۷ کال کې ورغلل او بشپړ غړیتوب یې ترلاسه کړ. ایران هم په ۲۰۲۳ کې د بشپړ غړي په توګه ومنل شو.

د شانګهای د سازمان لومړنۍ موخې د سیمې په کچه د ترهګرۍ، افراطیت او مهاجرت سره مبارزه ده او د خپلو غړو هېوادونو په ملاتړ د امنیتي همکارۍ لپاره بنسټونه او چوکاټونه رامنځته کوي. همدا راز د سیمې په کچه اقتصادي پرمختګ، سوداګري او پانګونه هڅوي. دا سازمان هڅه کوي چې په خپلو غړو هېوادونو کې د اقتصادي اړیکو د پراختیا لپاره یو ګډ چوکاټ رامنځته کړي او د کلتوري همکارۍ او خپل منځو اړیکو په وده کې هم رول ولوبوي، ترڅو غړي هېوادونه یو بل ته نږدې او د یووالي فضا رامنځته شي.

د شانګهای سازمان یوه مهمه ځانګړنه دا ده چې غړي هېوادونه د متقابل باور، ګډ امنیت، مساوات او د یو بل د کلتور او خپلواکۍ د احترام اصولو ته ژمن دي. سازمان په نړۍ کې د سولې او ثبات د تأمین په برخه کې هم فعاله ونډه لري او په سیمه‌ییزه کچه د ځواکمنو هېوادونو د همکارۍ لپاره یو قوي چوکاټ ګڼل کېږي.

یادونه: دا سلسله دوام لري او په دې پسې وروسته (د نړیوال نظم د سازماني بنسټونو) دوهمه برخه خپریږي.

نور محمد غفوري

د ۲۰۲۴ م کال د اکتوبر ۲۹مه نېټه

Ghafury

ولي الله ملکزی

په اتمې هجري پیړۍ کې زېږیدلی د عربي نړۍ تر ټولو مشهور تاریخپوه، ټولنپوه او اقتصاد پوه، ابن خلدون په خپل مشهور کتاب (المُقَدِمَة) کې د تاریخ عناصر او موخې په څلورو ټکو کې رانغاړي: «انسان، ماضي، چاپیریال او د پېښو لاملونه». نوموړی په دې باور وو چې تاریخ د ولسي هویت پېژندنې علم او د پېښو د لټون ځانګړی هنر دی. البته، زیاترو مورخینو مازې په روایتونو باندې لنګر اچولې او د عامو پرګنو ورځنی بهیر یې تر ډیره ځایه له پامه غورځولی او هغو ته نه دي تم شوي. 
له نیکه مرغه،‌ زموږ د هیواد معاصر او بې جوړې تاریخپوه،‌ پوهاند عبد الحی حبیبي د همدغو ټکو په پام کې نیولو سره د «تاریخ افغانستان بعد از اسلام» ترعنوان لاندې داسې مستند او هر اړخیز کتاب لیکلی چې د نظر مخالفین یې هم د یوې معتبرې او ډاډمنې سرچینې په توګه مني. په دې کتاب کې افغانستان ته د اسلام د څرکونو له را رسېدو وړاندې، د زردشتي، بودايي، برهمني ادیانو او د ساسانیانو، کوشانیانو، یفتلیانو او د هغه مهال په معاصرو مدنیتونو باندې کافي رڼا اچول شوېده. دلته لولو چې زموږ سیمې ته راغلو چینايي سیالانیانو پخپلو سرسري یونلیکونو کې څه کاږلي او عربو راویانو پخپلو متونو او حاشیو کې د خراسان، کابلستان او ماوراء النهر په هکله څه نقل کړيدي؟ 
په دې تاریخي کتاب کې د امویانو او عباسيانو د خونړیو تربګنیو تر اړخه، د سنيانو او شیعه ګانو د مذهبي اختلافاتو تورې وریځې هم له ورایه برېښي. دلته یوازې په روایتونو بسیا نه ده شوې، بلکې څېړنیز اړخ یې هم ډېر غښتلی او متوازن دی. د بېلګې په توګه؛ د راشده خلافت په پېر کې چې د فتوحاتو موخه اسلامي دعوت او د توحیدي عقېدې خپرول دي؛ د راز راز شِرکیاتو سره کلکه مبارزه هم په بې پرې بڼې انځور شویده. خو کله چې د عباسیانو په وخت کې یوناني فلسفه او منطق ژباړل کیږي، موسیقي پراخیږي، د خلفاوو دربارونو ته د عجمو کلتور ننوزي او قصرونو ته د مجسمو ډالۍ کول عادي خبره ګڼل کیږي، نو مولف د دغه ستر بدلون یادول اړین ګڼي او بیا بیا یې د لوستونکو مخې ته ږدي. 
د ډېرې خوښۍ ځای دی چې د پوهاند حبیبي همدا تاریخي شاهکار د افغانستان د علومو اکاډمۍ شمله ور لیکوال، څېړنپوه ډاکټرعبدالقیوم زاهد مشواڼي له دري څخه پښتو ته ژباړلی دی. ډاکټر مشواڼی په ۱۳۵۶ لمریز هجري (۱۹۷۷م) کال کې د کونړ د غازي آباد ولسوالۍ د بارګام په هغه ښکلي کلي کې زېږېدلی چې د دنګو غرونو لمنې یې د ختریزو، ګورګرو او غوړاسکو خوشبویه بوټو پوښلې دي. لېسه یې د کوزې پښتونخوا په تېمرگرې کې لوستې، لېسانس او ماسټري یې د کابل پوهنتون د ژبو او ادبياتو پوهنځي له پښتو څانګې څخه اخيستې او تېر کال یې د پېښور پوهنتون، پښتو اکاډمي څخه خپله ډاکټري/ PHD ترلاسه کړېده.
(د افغانستان تاریخ؛ تر اسلام څرک وروسته) څلور څپرکي او ۱۱۳۴ مخونه لري؛ د علامه حبیبي څېړنیز مرکز له خوا خپور او د قلم کتابپلورنځي یې د چاپ چارې سرته رسولې دي. په لومړني څپرکي/ فصل کې د افغانستان ټولیز وضعیت، ادیان او واکمنې شاهي کورنۍ څېړل شويدي. په دوهم څپرکي کې د امویانو د جنډې لاندې د اسلامي فتوحاتو لړۍ، د کابل،‌ زابلستان هرات جنګونه او په سند او ملتان کې د محمد بن قاسم د لښکرو په سوبو باندې تفصیلي خبرې شویدي. په دریم څپرکي کې د عباسي خلافت پېل او خلیفه ګان، د ابومسلم خراساني پاڅون او پاېلې او د برمکیانو او طاهریانو راڅرګندېدل ښه شاربل شویدي. وروستنی فصل یې په ننني افغانستان او ګرد چاپېره اقلیم کې د اسلام خپرېدل او د پراخو پرګنو ټولنیز، فکري او مذهبي حالت تشریح کوي او لوستونکي له هغه څه سره آشنا کوي چې پخوا یې ورسره ډېره کمه آشنايي درلودله.
د کتاب ژباړه ډېره روانه، لهجه ېې خوږه او په فهرست او ما‌خذونو کې علمي میتودونه په پام کې نیول شویدي. ما ټول کتاب نه دې لوستې، البته کومې برخې چې ما مطالعه کړې نو خال خال مې ګرامري غلطۍ او املائي تېروتنې ترسترګو شوې کوم چې په دې ډول کتابونو کې طبیعي بهیر ګڼل کیږي. په دې ګردې نړۍ کې یوازینی کتاب چې «لَا رَيۡبَۛ فِيهِۛ» او غلطۍ نه لري، هغه سپېڅلی قرآنکریم دی.
د څېړنپوه مشواڼي د چاپ او ناچاپه کتابونو شمېر له دېرشو څخه اَوړي، ولی د زاهد پښتو پښتو سیند (قاموس)، د وزارت معارف په چوکاټ کې د اتم ټولګېو لپاره درسي پښتو نصاب او د امیر عبدالرحمن خان د تاج التواریخ ژباړه جلا ارزښت او ځانګړی مقام لري. همدا شان، د پښتو ادب د تاريخي بهير کره کتنه، انسان په نا آشنا جزيره کې (ناول)، په پښتو منظوم ادب کې د مبارزې څرک، پر پښتني کلتور د وروستېو جنگونو اغېز، له پښتو سره د گوري او ساوي ژبې پرتلنه او مشواڼي څوک دي؟ نورې هغه پنځونې دي چې د تاریخ او ادب تږي تر ډېره ځایه خړوبولای شي.
زه د تاریخ څانګې د یو شاګرد په صفت، په دې کتاب کې ډېر داسې څه وینم او زدکړه ترې کوم چې د پوهنتون په څلور کلنې دورې کې مې نه دي لوستلي. له همدې امله هغو دوستانو ته یې د مطالعې بلنه او سپارښتنه کوم چې د اسلام، عربانو، افغانستان او د دې پلنې او سوره ورې سیمې د انسان، تاریخ او ماضي سره دلچسپي لري. په پای کې خپل دروند دوست، ډاکټر مشواڼي ته د لازیاتو علمي او اکاډمیکو خدمتونو او بریاوو هیله لرم. قلم یې تل له رنګونو او ذهن یې همېشه له رنګینو خیالونو ډک.
—-----------------------------
یادونه: په مننې سره، که لوستونکي وخت او علاقه لري، نو کولاې شي د ملکزي نورې لیکنې او څیړنې د هغه په فیسبوک، لنکد ان او د یوټیوب په چینل کې ولولي او وګوري؛ ادرس یې دا دی: Wali Malakzay

                        سید عبیدالله نادر     

د افریقا په غربی سیمو کې ،کله چې یو څوک یو ناوړه عمل تر سره کوی .هغه کس خلک اخلي او د کلي مرکز ته یې وړي . او خلک یې تر شا او خوا راتاویږي ،او دی په مینځ کې وي ،نو د کلي خلک ټول د ده مثبت کارونو په هکله او نیکو کارونو په هکله خبری کوي او یادونه یې کوي ،دوی معتقد دي چې هر وګړی ذاټأ ښه وي ،خو ځیني وخت یوه سهوه یا خطا ځیني وشي ،د قام ټول افراد او غړي د یو بل تر څنګه جمع کیږي،تر څو کس ته د ده د ذاتي خوبائیو یادښت وکړي .د دوی بشپړه عقیده پر دي ده چې دغه رقم حمایت کول د یوه فزیکي سزا یا تنبه څخه ښه وي ،تر دي چې کس سړی خجالته کړي او دی و شرموي . او هغوي دي حرکت ته (ابونتو وایي)چې معنی یې انسانیت د یو بله سره او ټولو موجوداتو سره معنی ورکوي.

کارل ګوستاد-یونګ

د فیسبوک له سر چینو څخه ژباړه

ژباړن :سید عبید الله نادر

اسماعیل شاهد:

مرکه: ولي الله ملکزی

که څوک د اویا میلیونه پښتنو په منځ کې اسماعیل شاهد د دوو ټوکمارو پېرنګیانو، چارلي چاپلن او مسټر بین سره په یوه تله وتلي، نو ښايي غاړه به یې بنده نه شي. دا ۷۳ کلن بې جوړې هنرمند، د کوزې پښتونخوا په چارسدې کې زېږېدلی، FA (د ښکلو هنرونو) کالج یې لوستې او په خټه اتمانزی دی. دوه ودونه یې کړي، درې زامن درې لوڼې لري او د درویشت لمسیانو ترڅنګ، درې کړوسي هم لري. د ۲۷ کالو لپاره یې د پېښور د DC (مرستیال کمشنر) په دفتر کې ماموریت کړی او پلار یې د پېښور عدلي محکمې په انګړ کې چې کچرۍ نومیږي، د چاي او خوراک کانټین درلود.
د پښتو دغه منلی کومیډین او ځلېدلی ستوری چې موږ ټول د هغه له نوم، اداکارۍ او ډرامو سره اشنا یو، له تیرو څو اونیو راهیسې د کاناډا او امریکا ځینو ایالتونو ته هنري سفرونه لري. تیره شپه، د کالېفورنیا د سانفرانسیسکو په سیمې کې د ځینو دوستانو له خوا ماښامنۍ ته رابلل شوې وو. ما هم د لومړي ځل لپاره له نژدې څخه ولیدلو چې ډېر متواضع، با خدا او کلیوال انسان دی. دا ښاغلی نه یواځې د شیشه اي پردې او سټېج په سر د نندارچیانو په مخونو او شونډو موسکا راولي، بلکې په حجرې او دېرې کې هم هڅه کوي چې د کوربنو عاطفه را وپاروي، شعور یې وتخنوي او د نغري ګرد چاپېره خلک ښه وخندوي.
د شهید سردار محمد داود، ډاکټر نجیب الله او حامد کرزي سره د ملاقاتونو، د لوېدیځې نړۍ د ښکلاوو او لاس انجلس کې د هالیوډ د نړۍ والې سټوډیو له خوږو خاطرو وروسته ېې زما د دې پوښتنې په ځواب کې چې د خندا او موسکا دا هنر دې له چا زده کړېدی؟ داسې وویل: (دا یوه الهي ورکړه ده، زه په دې فن کې هېڅ استاد نه لرم. البته د شوکت علي، مسعود احمد شاه، عزیز اعجاز، فرمان الله خان او صلاح الدین په څېر تکړه ډاېکټرانو او پروډوسرانو څخه مې ډېرڅه زده کړي او زه یې پوروړی یم. د پلار په ژوند کې ما د هیڅ ډول هنري فعالیت جُرئت نه درلود؛ د هغه له وفات وروسته په ۱۹۷۷م کال کې د پېښور راډیو ستېشن ته لاړم چې که وکولاې شم یوه سندره ثبت کړم. خو هلته راته د تمثیل سَت او وړاندیز وشو؛ دا لړۍ هماغه دم پېل شوه او تردې دمه روانه ده. که چېرې زما ټلویزیوني ډرامې، Telefilm (ټلویزیوني لنډ فلمونه) او د سټېج نندارې حساب شي، نو ممکن شمېر به یې په زرګونو وي، خو د پښتو سېنمايي فلمونو شمېر مې له اتو زیات نه دی). 
ما ورڅخه پوښتنه وکړه چې آیا فکر نه کوې د دغو فلمونو او ډرامو ژبه او د هنرمندانو نازیبا حرکتونه د پښتنو دروند او حیاناک کلتور ته د ګټې په ځای تاوان رسوي؟ داسې ځواب یې راکړ: (بالکل، ستاسو خبره ټیک ده چې د پښتنو د رسمونو، شملو او هیلو انځور په کې تر ډیره ځایه نه مراعت کیږي. خو اصلي خبره د فلمونو او شوګانو د جوړونکو ده. دوئ هغه څه لیدونکو ته وړاندې کوي چې هم خپلې مصرف شوې پېسې بېرته ترلاسه کړي او هم نورې وګټي. زه شخصا په هغو ډرامو او تیاترونو کې کار نه کوم چیرته چې د کورنیو حُرمت په پام کې نه نیول کیږي). نوموړی مني چې د پښتو ډرامو کیفیت او معیار د پخوا په څېر خوندور نه دی پاتې او د کورنۍ له ښځینه غړو سره د ځینو ډرامو یوځای لیدل اوس ګران شويدي. 
اسماعیل شاهد د ډرامو د متن او نوعیت په اړه وايي: (ما یوه ډرامه هم پخپله نه ده لیکلې، ولې ډېر کله مې په متن کې ادلون بدلون راوستې، مناسبې مکالمې مې لیکلې دي او هدایتکاري مې هم ډېره کړېده. د ارواښاد ډاکټر محمد اعظم اعظم په قلم لیکل شوې ډرامه ستړي مه شئ، همدارنګه شرط، دوه دوه پنځه، جادوګر او ملنګی هغه ډرامې دي چې بیخي ډیرې کتل شویدي. د میم زرما ټلویزیوني ډرامه چې بیا اردو ته وژباړل شوه، زما د ویاړ ډرامه چې د پاکستان د ولسمشر له خوا ما ته د غوره کردار د اجراء کولو له مخې جایزه راکړل شوه، دا زما یوه له تاریخي ډرامو څخه ګڼل کیږي). 
 د دې ځانګړې مرکې په پای کې مې اسماعیل شاهد وپوښته چې د پښتنو غوڅ اکثریت د ښکلو هنرونو ټول ژانرونه خوښوي، خو پیکه اړخ یې دا دی چې د خپلو هنرمندانو چندان قدر نه کوي او په بازاري لهجې یې یادوي. نو آیا ته کله له داسې کوم ځوروونکي برخورد سره مخ شوې یې؟ ځواب یې څرګند او دا ډول وو: ( نه ملکزی صېب نه، زه هیڅکله له دغسې ناخوالي چلند سره نه یم مخ شوی. زه په خپلو ولسونو ډېر ګران یم، هر چېرې چې تللی یم دوئ زه نازولی یم، الله دې د دوئ قدر وکړي. خو زه دلته له ټولو پښتنو څخه یوه هیله او غوښتنه لرم چې یه خلکو! د الله او رسول په خاطر یو اتفاق شئ او دا ژبه مو ژبه کړئ. بله دا چې زه سیاسي سړی نه یم مګر دا یوه خبره ښه په صفا ټکو کې کوم: هر پښتون چې په هرځای کې دی او هغه خپل ځان افغان نه ګڼي، نو هغه د سره پښتون نه دی).
—-----------------------------
یادونه: په مننې سره، که لوستونکي وخت او علاقه لري، نو کولاې شي د ملکزي نورې لیکنې او څیړنې د هغه په فیسبوک، لنکد ان او د یوټیوب په چینل کې ولولي او وګوري؛ ادرس یې دا دی: Wali Malakzay

  
سید عبیدالله نادر     
زما یوه خاطره چې د ادبی ټوټي یا ژانر بڼه لري، او د پر له پسی د هجرتونو د لړۍ یوه خاطره هم شمیرل کیږي. چې تاسی په دي آیینه کې یوه دنیا حسرتونه وینئ او د درد اورئ ،که ظاهرأ د ادب په جامه سمباله او په ګل بوټو پیچلی ده ، خو د وطن نه لیری د حسرتونو نښانې هم لري 

د نیمی شپی عارفانه سوچونه!
ډیر ځله به چې د خپل کور څخه د کار په لور سهار وختی روانیدم یعنی پنځه بجی چې د ژمی پر مهال خو به بالکل تیاره وه ، د کوره وتلم ، چې کور می د کلیفرنیا په اوکلند کې وو چې د سانفرانسسکو پوری تړون لري ،زما د کوره څخه تر د اور ګادي تر تم ځایه پوری ،په پښو یانی پیاده نیم ساعت لاره وه ،چې د تم ځای څخه بیا تر سانفرانسسکو پوری ، یانی زما د کار ساحی پوری ،په اور ګادي کې ۴۵ دقیقی لاره وه ،او زما د کار ځای هم سانفراسسکو کې وو ،نو سهار وختی به په خپلو سوچونو کې ډوب روان وم ،دا چې دلته هره خوا شین زرغون وي او سمسورتیا هره خوا خوره وي ، نو د بلبلانو آوازونه به د شا اوخوا له ونو څخه په دي سهار کې اوریدل کیدل ،د سهار درنه چوپتیا به زما د سوچ لمنه پسي نور هم غزوله ، نو د بلبلانو چغهار او آوازونو به زما ذهن ته د عرفی د فارسی نامتو شاعر دا بیت په یاد راووست:
آن دل که پریشان شود از ناله ای بلبل
در دامنش آویز که با وی خبری هست
د عرفی دا بیت می اوس هیڅ کله له یاده نه ووځي ،چې یعنی هغه زړه چې د بلبل له شور او فریاده متأثره شي او متفکره شي ، په دي پوه شه چې په دي زړه کې او یا داسي انسان سره هر راز د حکمت او اسرارو پټي خبری او پټ رازونه شته ،یانی وایي د داسي یو انسان لمنې ته منګول ورسوه ، چې هغي سره د پټ اسرارو یا د پردې شاته د رازونو ډیری خبری شته یانی د فارسی په اصطلاح صاحبدله یا د زړه او درک خاوند وي، د دغه غزل په شروع کې یو بیت دی چې هغه د ډیری مودو راهیسي ډیرو ته د ښکلي وجیزې او یا ضرب المثل حیثیت پیدا کړی ،او د هیلو او امید د ورکولو له پاره هم دا بیت یو شهکار دی :
ګر نخل وفا بر ندهد چشم تری هست
تا ریشه در آبست امید ثمری هست
دغه لاندنې شعر می هم په یو سهار کې د کار ته د تګ پر مهال ویلی: چې د ۲۰۱۷ کال نه تر ننه پوری په بیلو بیلو خپرونو کې بار بار خپور شوي.او په فیسبوک کې په ډيرو ګروپونو او پاڼو کې شریک شوی،او په یو څو غونډو کې چې د نوی کال په مناسبت او په نورو مناسبتونو نیول شوی وو لوستل شوی ،
فیض د سحر:
نه پوهــیږم،چي تصـــور راته د چـــا ورســــــید
چي می دمـاغ ته دهـــــوس،بوی د سبا ورســــید
له کیــفیت نه دســـــحراوفـــــــــیوضاتود قــد س
دمحــــبت پیــغام می زړه ته، له آشــــنا ورســـید
چي د معنـی په عـالمونو خــپل پرواز کړم اوچت
ســیردخیـــال ته مـــی،وزرونه دهمـــا ورســـید
دعبـادت نه کـمه نه ده ،ژورســـوچ په خپل حال
دغــه ارشــــــاد له رمــــوزاتو،د دنــــیا ورسـید
هـلتـه چي ورک وم په سوچــونو دهســتي او فنا
یا ربه! څنــګه ستــــا پیــغام زړه ته زمـا ورسید
اغزن ماحــول په ګلــستان ،د مــــعرفت شو بدل
دمصلــــحت قــــدم چي هلـــته، د دانـا ورســـید
چي خار وخس څخه راټول کړم،دعبرت نښاني
د زړه غوږونــوته می،ټــــکي د معــنی ورسید
رمز د وینــاوو،په خپل مینځ کــي دبلبل او دګل
پیــام د دواړو زمــا ذهــن ته رســا ،ورســــــید
رندان له خـــپلو طــالو،ډکي پیـــــالي وڅښـــلي
د ســاقي تشــــه پیــمانه شوه ،چي په ما ورسید
زمـــاني هرې خـوا و ټولوته خــندا غـوره کړه
ماته په ټول ژوندون ،په ویر او په ژړا ورسید

د پورتني عنوان لاندې کتاب د لیکوال، ولي الله ملکزي د قلم او لیکوالۍ سره له ډیرې مودې آشنا یم؛ او له ده سره شخصاً له څه باندې یوه کال راهیسې پیژنم. ښاغلی ملګزی زیاتره پر مذهبي مسایلو باندې روښانوونکې لیکنې کوي او په دې برخه کي یې زیار نه دی سپمولی او زه یې لږ ترلږه دوه نور چاپ شوي کتابونه راسره لرم.
(له کرکې، کرکه) چې ډېر ښه نوم یې ورته انتخاب کړی دی او سړی له ورایه پوهیږي چي ښاغلی ملکزی هم د نورو منورو او دردېدلو افغانانو په څېر، کرکې او نفرت دردولی دی او ځکه یې نو د خپل کتاب لپاره دا عنوان انتخاب کړی دی. له کرکې، کرکه کتاب مې، چي ما ته یې د مقدمې د لیکلو لپاره رالېږلی دی، ولوست. کتاب هم په لیکل کېدلو ارزېدی او هم د لوستلو ارزښت لري. په دې کتاب کې د لیکوال د سترګو لیدلي حالات، د لیکوال مرکې او تاریخي مضامین راغلي دي، چي یوه ښه رنګینه مجموعه یې ورڅخه جوړه کړې ده.
په « زمزم کې متیازې» یو ډول عجیب غوندې عنوان ښکاري او سړی نه پوهیږي چي خدا زده لیکوال به تر دې عنوان لاندې څه لیکلي وي؟ مضمون په یوه لنډه مقدمه پیل کیږي. د شیعه توندروانو له خوا په مکه معظمه کې د جنګ د پیل کولو او په زرهاوو بیګناه کسانو د قتل کېدلو خبره راځي. دا خبرې ځکه مهمې دي چي په کعبه شریفه کې حتی د مکې معظمې په ښار کې جنګ او عداوت کول د قرآن شریف په حکم منع او ناروا دي. خو موږ ګورو چي توندروان او مقابل لوری دواړه مسلمانان دي یا لږ ترلږه ځانونه مسلمانان بولي خو د کعبې شریفې په حریم کې دننه خپلې او هم د نورو بیګناه انسانانو وینې تویوي.
له دې مقدمې څخه وروسته، لیکوال د دغه راز ناوړه او بدمرغه پیښو تاریخي سابقې ته ځي او ښيي چي، څه باندې زر کلونه مخکي، د قِرمَطي شیعه ګانو په نوم یوې ډلې څرنګه پر کعبه باندې حمله وکړه او څرنګه یې د کعبی له دېوال څخه د حَجَرُ الاسوَد مُقَدَسَه ډبره وتښتوله او تقریباً دوه لسیزې یې ورسره وساتله؟ د زمزم په مقدس څاه کې یې متیازې وکړې او مړي او هرڅه مرداری چي یې په وس کې وه، په دغه مقدس څاه کې یې واچوله.
د دې ناوړه اعمالو او مسلمان وژنې اساسي علت کرکه ده. هغه کرکه چې په دغو پیښو کې یې منطقي اساس هم نه درلود. ځکه چې دواړه لوریو قرآن شریف ته عقیده درلوده. دواړه لوریو خدای یو او لاشریک باله او دواړه لوریو حضرت رسول اکرم (ص) د پېغمبر په حیث پیژندلو. ګواکې دواړو لوریو ځانونه مسلمانان بلل او په دونه بېرحمۍ یې سره ووژل. همدغه کرکه ده چې په عام صورت د اسلام د کمزورۍ او په خاص ډول د هر ملت، په تېره افغانستان، د کمزورۍ او حتی تباه کېدلو اساسي علت دی. په دې کتاب (له کرکې، کرکه) کې داسې مضامین او مرکې راغلې دي چي هغه ښايي له کرکې سره مستقیمه اړه ونه لري؛ خو هره لیکنه چي ولوستل شي نو سړي ته، په یوه نه یوه ډول، د لیکوال دا فکر رسوي چي هغه د یوه سوله غوښتونکي سپېڅلي انسان په حیث له کرکې څخه کرکه لري.
ښاغلی ملکزی، د همدغې کرکې په ارتباط، له خپلو لوستونکو سره خپله شخصی تجربه شریکوي او پر افغانستان باندې د ثور د ماتم او بلا له نازلېدلو سره، د نورو میلیونونو افغانانو په څېر، له هیواده مهاجر کیږي او هلته ګوري چې افغانان، په داسې حال کې چې ټول له روسي یرغلګرو او کمونیستي حکومت سره د جهاد کولو شعارونه ورکوي، پر لس هاوو ډلو وېشل شوي دي. نه یوازې پر لس هاوو ډلو وېشل شوي، بلکې د هیواد پالني مفکوره کفر بولي؛ ګویا وطن پالنه د اسلام له سپېڅلي دین سره مغایرت لري؟ بیا هم د همدغې کرکې موجودیت دی چي لومړی، د ده په څېر پاک او سپېڅلي افغانان د خپل وطن پرېښودلو ته مجبوروي. وروسته ګوري همدغې کرکې چې د ځینو اساس ایډیالوژیکي اختلاف، په ځینو مواردو کې مذهبي اختلاف او په ځینو مواردو کې څرګنده خودخواهي او شخصي ګټې دی، افغانان سره وېشلي او حتی د خپلو هغو منورینو په وینو یې لاسونه سره کړي دي چي تر بل هر چا پر وطن باندي مین او خاص د جهاد او ظالم سره د جنګېدلو په غرض یې خپل خوږ هیواد پرې ایښي وو.
زه لیکوال، ولي الله ملکزي ته د دې ګټور اثر د لیکلو مبارکي وایم او لوستونکي یې لوستلو ته رابولم. د ښاغلي ملکزي د لا نورو بریاوو او فرهنګي هڅو په هیله.

مرکوال: انجنير عبدالقادر مسعود
د پوهې، فرهنګ، شعر او پښتو ادب په ډګر کې ښاغلی علم ګل سحر، هغه فرهنګپال، تکړه ویناوال، پېژندل شوی او هڅاند لیکوال دی چې نه یوازې د منظومو نښیرونو(اثارو) په تړاو یې بلکې د منثورو نښیرونو (اثارو) په اړه یې هم د خپل غښتلي قلم او هنري ځواک له لارې نه ستړیکیدونکي او تلپاتې هلې ځلې تر سره کړې دي. د سحر صاحب په شعرونو، کیسو او داستانونو کې د پام وړ ادبي او هنري نوښتونه او ارزښتونه نغښتې دي.
ښاغلی ډاکتر عبدالغفور لیوال هغه پیاوړی ادیب، نوښتګر څیړونکی، پوهیال او فرهنګپال، وتلی او تکړه لیکوال او شاعر دی، چې د پښتو ژبې او ادب د علمي او ادبي زېرمې د زیاتولو په خاطر یې د پام وړ او اوچت ګامونه پورته کړې دي. ده په خپله یوه لیکنه کې د ښاغلي علم ګل سحر په تړاو داسې کښلې دي:
« ښاغلی علم‌ګل سحر د یوې فرهنګي - ادبي تجربې خاوند شاعر او لیکوال دی، چې یو شمېر څېړنیزې هڅې یې هم د پاموړ دي. د ښاغلي سحر د نوې دورې غزلیزه او ازاده شاعري د معاصر پښتو شعر یوه خورا ښکلي او له نوښتونو ډکه برخه ده، چې په شاعرۍ کې د هغه د لومړیو تجربو ( په ۱۳۶۰ کلونو)  څخه تر ۱۳۹۰ کلونو پورې یو څرګند ارتقايي هنري مزل څرګندوي. تر دې ورهاخوا یو مهم کار چې ښاغلي سحر را پیل کړی و، د افغانستان د ۱۳۷۰ مې ناورین‌ځپلې لسیزې ورځنۍ ترخې خاطرې او د سترګو لیدلي يادښتونه وو، چې د کابل د جګړو او جنایتونو تر ټولو دقیقه، مستنده او په ادبي پیرایه کښل شوې تاریخچه یې بللی شو. ښاغلي سحر د خپلو دغو یادښتونو د راټولولو په اړه له ما سره غږېدلی و، څو برخې یې دلته او هلته خپرې شوې هم دي او ما لوستي دي. زه فکر کوم د افغانستان د معاصر تاریخ دغه دقیق مستند تاریخ د خورا ډېر تاریخي او فرهنګي ارزښت خاوند یادښتونه دي. هیله ده، چې ژر داسې موقع مساعده شي، چې زموږ حساس لیکوال دغه یادښتونه د خپلو نورو لیکنو ترڅنګ بشپړې او چاپ کړي. زه په خورا ترخو کلونو کې د سحر صاحب د فرهنګي مجالسو ملګری پاتې شوی یم، د جنګ ځپلي کابل ډېرې خړې کوڅې مو په مزلونو ستړې کړې دي او پر فرهنګ، تاریخ، ادبیاتو او شعر سره غږېدلي یو. د ښاغلي سحر ژوند دې له خوږو او وریښمینو شېبو ډک وي! »
ښاغلي علم ګل سحر د خپلو نښیرونو (اثارو)، کړنو او کارنامو له لارې د پښتو ژبې او ادب ډېوې تل روښانه او ځلانده ساتلې دي او د خپلې ملي ژبې د پرمختیا او پراختیا لپاره یې بې ساري خدمتونه تر سره کړې دي. ښاغلی سحر صاحب هغه عزتمن، زیارکښ او تکړه لیکوال، شاعر او داستان لیکونکی دی، چې د ده په لیکنو، شعرونو، کیسو او داستانونو کې وطني، ملي او پښتني احساس او ارمان، له هیواد او هیوادوالو سره ژوره منیه له ورایه ښکاري.
ښاغلی افضل ټکور هغه تکړه او مخکښ شاعر او لیکوال دی چې د خپلو ادبي نښیرونو (اثارو) له لارې یې د پښتو ادب ستوري روښانه او ځلانده ساتلی دي. دی په خپله یوه لیکنه کې د سحر صاحب په تړاو داسې وايي:
« زه له نژدې څلویښت کلونو راهیسې ښاغلی علم ګل سحر له نژدې نه پیژنم هغه چې ما څومره لیدلی او لوستلی دی نو د هغه په زړه  کې ما د ملګرتوب د ادب او فرهنګ سره مینه خپل هیواد او خلکو سره مینه په ټوپونو لیدلې ده.
د جمهوریت په وروستیو شلو کلونو کې ښاغلی سحر ډیر زیات کارکړی او ډیر تلپاتي اثار یې خپلې خوږې ژبې ته ډالۍ کړې دي. هغه نظم کم او هنری نثر یې زیات لیکلی دی او هم  په دې برخه کې ډیر برلاسی ښکاري د ګران سحر صاحب  په اړه ما ته هاغه د ارواښاد ایوب صابر یو شعر رایاد شي چي وایي:
د صابر وینا که نظم وي که نثر
یو مقام لري په نوي دبستان کې
نو د سحر صاحب منظوم او منثور اثار هم پښتو ادبیاتو په معاصر تاریخ کې همدغسې یو ښه مقام او تلپاتې ځای لري د هغه د نورو ښو او تلپاتې هنري او ادبي پنځونو په پار هغه ته اوږد عمر غواړم.
روغتیا او بری یې ملګری شه
اوس همدومره
***
ما له ښاغلي علم ګل سحر سره مخکې هم د شعر او ادب په تړوا یوه بشپړه مرکه جوړه کړې وه. دا دی اوس غواړم  یو وار بیا د نړۍ والو ادبي مالوماتو او پښتو ادب د کیسو او داستانونو په برخه کې د ده د نښیرونو (اثارو)، کارنامو او کړنو  په اړه د یوې ځانګړې مرکې له لارې د نوموړي علمي، ادبي او فرهنګي شخصیت خپلو هیواد والو ته، چې د ده په تړاو لا تر اوسه پوره مالومات نه لري ور وپېزنم. دا هم تاسې او ښاغلی علم ګل سحر.
ګران سحر صاحب اجازه راکړئ خپل سلامونه او نیکې هیلې ستاسو درانه حضور ته وړاندې کړم، او خپلې پوښتنې در سره شریکې کړم.
ګران مسعود صاحب ډېره مننه. زه هم تاسو او ټولو مینه والو ته سلامونه وړاندې کوم، زه ستاسو په خدمت کې یم.
***  
مسعود: ګران سحر صاحب که څه هم ستاسې له نوم سره  د یو دروند پښتون، ادبي او فرهنگي سټې په څېر او د یوه تکړه ژورنالیست او د پښتو د خوندورو کیسو او داستاني  آثارو او د يوه خوږ ژبي شاعر په توګه، افغان اولس، په تیره  بیا پښتون ټبر پوره آشنا دي، خو بيا هم که مهرباني وکړئ، د خپل اند و ژوند او فرهنگي ډگر ته مو د راوتلو انګیزې او پیلامې په تړاو په لنډه توګه مالومات راکړئ.
سحر: مننه قدرمن انجنیر صاحب چې تل مو افغاني ادبیاتو ته خدمت کړی دی په تیره چې له افغان لیکوالو او ادبپوهانو سره تل په زړه پورې مرکې کوئ وروستی کتاب مو (ورک کوه نور) چې له لیکوالو سره د مرکو پر بنسټ چمتو شوی او چاپ شوی دی بې له شکه په دې لړ کې یوه ښه زیاتونه ده. ستاسې له نیک نظره مننه کوم ، زه یو عادي افغان یم چې د ښه لیکوال او شاعر دعوه نه شم کولی، که ووایم په تصادفي ډول دې ډګر ته راغلی یم مبالغه به مې نه وي کړې خو د انسان په وجود کې یو څه وي چې وروسته را برسیره کیږي په ایرو کې د پټو سپرغیو مثال ډیر ویل شوی او لږ کلیشه شوی دی زه به تر ځمکه لاندې د پټو زړو یا تخمونو مثال ورکړم چې زړي تر نسبتآ کلکې ځمکې لاندې وي خو کله چې لږ باران پرې وشي او ځمکه نرمه کړي دانې له ځمکې سر راباسي او لوی بوټې یا ونې شي د شعر او بیا داستاني ادبیاتو ډګر ته زما راتګ هم تقریبآ داسې یو مثال لري . په دې برخه کې زه د خپلې سیمې زرمت د سیمه ایزو هنرمندانو هنر او سندرې بې اغیزې نه بولم. 
زموږ په سیمه کې به چې کله په کوم کور کې خوښي وه د چا کوژده واده به و یا به د چا په کور کې زوی شوی و نو د خوښۍ محفل به یې جوړاوه ، د سیمې خلک به ورتلل او زیاتره به له مازدیګره تر سهاره سندرو ته ناست و، زما یو تره ارواښاد خواځک لالا نومیده، دی ډیر دروند او د جرګو مرکو سړی و او له موسیقي سره یې ډیره مینه لرله، دغه سیمه ایز سازونه یې نه قضا کول یو ټایپ(رادیوکست) به هم ورسره و، سندرې به یې پکې ثبتولې او بیا به یې زیاتره پیتاوي ته اوریدلې، زه به یې هم له ځانه سره بیولم ما به زیاتره ټایپ ورسره ووړ او سندرې به مې ثبتولې په اصطلاح تخنیکي همکار یې وم. هغه وخت د زرمت وتلي هنرمندان معشوق زرمتی، لعلو یا لعل محمد، غلام زرمتی، سلطان او څو تنه نور و، دوی به د ډیرو ښو سندرو تر څنګ چې شپه به ښه پخه شوه نکلونه هم په سندرو ویل یا به یې فولکلوریکې کیسې او نکلونه ویل او د نکل نارې به یې له موسیقي سره ویلې چې واقعآ په زړه پورې وې. پر ما دې سندرو او منظومو کیسو ډیر اغیز کړی و، زیاتره وخت به مې دا سندرې له ځان سره تکرارولې او کله کله به مې نور منظوم کلمات هم ور زیاتول او خپل نوم به مې هم پکې یاداوه چې ګویا دا زما شعر دی. په لومړي ګام کې ویلی شم چې د همدې هنرمندانو سندرو او منظومو کیسو اغیز و دغه راز په ماشومتوب کې مې په کلي او همدارنګه له خپلې ترور قلمې ابۍ څخه ډیر نکلونه اوریدل چې له کیسو سره یې زما مینه زیاته کړه او بل زموږ په کور کې یو زوړ کتاب و چې زما مشر ورور ارواښاد  تازه ګل کوم وخت کور ته راوړی و او ممکن پټ پټ به یې مطالعه کاوه، ځکه هغه وخت به ملاصاحبانو ویل چې دا کتابونه مه لولئ چې سړی خرابوي(کافرکوي) ما به هم کله کله په ویره ویره له نورو پټ دا کتاب لوست خو ډیر نه پرې پوهیدم اوس چې یې را یادوم فکر کوم د پښتونخوا د کوم لیکوال د لنډو کیسو کوم کتاب به و د کتاب دوتڼه شکیدلې وه او نوم یې نه و. دې کتاب هم ممکن زما په ذهن کې د داستان لیکنې زړي شیندلي وي، دا مې  د ماشومتوب او تنکۍ ځواني  وختونه وو، دغه زړي مې د ذهن په دښته کې همداسې پټ او کنګل پاتې شول تر څو چې یوه ورځ نری نری باران پرې واورید او زما د ذهن ځمکه یې نرمه کړه او دا زړي را وټوکیدل.
دا کیسه په زړه پورې او اوږده ده دلته به لنډ ووایم. 1362 لمریز کال و هغه وخت زما دنده په پکتیکا ولایت کې وه، د ولایت ملکي او پوځي ادارې په دریو کلاوو کې محدودې وې ، ښار او بازار نه و د ولایت ادارو او نورو شاوخوا کلیو چندان توپیر نه درلود د مامورینو د ژوند سطحه هم تر نورو کلیوالو بهتره نه وه. یو ماښام زه او زما نږدې ملګری شهید درمحمد خپلواک چې هغه وخت زما مرستیال هم و، پخپله کوټه کې ناست و، په څراغ کې تیل نه و حیران و چې څه وکړو، دواړو له ژونده شکایت کاوه ، دا شکایت مو سوکه سوکه منظوم کړ، داسې چې خپلواک به یو بیت وایه ما به بل او همداسې مو یو طنزیه شعر بشپړ کړ، خوشحاله شوو لکه دغه شعر مو چې ټولې ستونزې حل کړې وي د مخابراتو مدیریت کوټې ته ورغلو لږ تیل مو ترې را پور کړل څراغ مو بل کړ، کتابچه مو را واخیسته او دا شعر مو پکې ولیکه، په هماغه شپه مو یوه دوه نور شعرونه هم په ګډه ولیکل په راتلونکو څو ورځو کې مو څو نور شعرونه هم ګډ ولیکل فکر مو کاوه اوس نو سم شاعران شوو، کتابچې مو بیلې کړې او شعرونه مو پکې لیکل. د یادولو وړ ده چې هغه وخت د (سپرغۍ) په نوم د صدیق کاوون توفاني د شعرونو یوه ټولګه هم زموږ په جونګړه کې وه چې کله کله به مو لوستله، په دې ډول موږ په اصطلاح شاعران شوو او بیا مې په ۱۳۶۴ کال کې لومړۍ لنډه کیسه ولیکله. او وروسته مې په نورو برخو کې هم خپل قلم وازمایه.
 
مسعود: اجازه راکړئ، ستاسې نه وپوښتم، چې ولې په ادبي ژانرونو کې د شاعرۍ تر څنګ، لنډې کیسې او ناول کښنې رومان او داستان لیکلو لاره مو هم وټاکله؟
سحر: ماته داسې ښکاریدل چې نه شم کولی یوازې د شعر له لارې خپلې ټولې خبرې خپلو خلکو ته ورسوم او د خپلو پیغامونو د رسولو لپاره مې د شعر چوکاټ تنګ لیده نو ځکه مې داستان لیکلو ته هم مخه کړه له بلې خوا موږ هغه وخت یو ډول حرص هم اخیستې و، زموږ ژبې ته ډیر لږ کار شوی دی چې هرې خواته به مو مخ اړاوه موږ به پخپله ژبه کې ډیر لږ څه لرل فکر مو کاوه موږ به ډیر څه وکولای شو نو هرې خواته مو لاس اچاوه هغه و چې د شعر ، لنډې کیسې او ناول تر څنګ مو طنز ، د ماشوم ادبیاتو ، تاریخ او په فولکلور په برخه کې هم تر خپله وسه قلم وچلاوه.
مسعود: زموږ یو شمیر انديال او فرهنګيال پر دې گروهه دي، چې په پښتو کې د شعر په پرتله باید نثر ته زیاته پاملرنه په کار ده وشي. ستاسې پر اند د ولسونو په راویښولو او د ملي ولولو په راپارولو کې شعر ډېر اغیز لري او که نثر؟ 
سحر: دا چې وایي باید نثر ته زیاته پاملرنه وشي کره خبره ده زموږ په ژبه کې نثر ته هم لږ کار شوی دی شاعران نام خدای ډیر لرو خو د نثر په برخه کې ډیر لږ کسان کار کوي په دې برخه کې په کمي او کیفي لحاظ وروسته پاتې یو. او داچې د ولسونو په راویښولو او ملي ولولو په را پارولو کې شعر که نثر ډیر اغیز لري عام نظر دادی چې شعر ډیر تاثیر لري خو زه وایم هر یو پخپله برخه کې خپل رول لري، شعرونه خپل ځای لري او نثر خپل. موږ ویلای شو څومره خلک چې زموږ د کمساري لیکوال ارواښاد نصیراحمد احمدي (بغدادي پیر) یا دیویدجونز ناول او د هغه نورو ناولونو راویښ کړي او پوه کړي دي ممکن لږو شعرونو دا اغیز لرلی وي. همداسې نورې کیسې، ناولونه او طنزونه. خو دا د دې معنا نه لري چې موږ د ملي ولولو په را پارولو کې د شعر له نقش څخه انکار وکړو. ټول خپل اغیز لري په دې شرط چې ښه ، په اخلاص او له زړه ولیکل شي.
مسعود: ګران سحر صاحب تاسې داستان او رومان څه ډول را پېژنئ (تعریفوئ)؟ ادب پوهانو لنډ داستان ډول ډول تعریف کړې دي، تاسې کوم تعریف غوره بولئ؟
سحر: تاسې پوهیږئ چې داستان او رومان دواړه د ادبیاتو مهم  ژانرونه دي، چې هر یو خپلې ځانګړتیاوې لري دواړه د پیښو بیانولو لپاره کاریږي. ادبپوهانو په مختلفو وختونو کې په بیلابیلو ډولونو تعریف کړي دي، مسعود صاحب باید ووایم چې د ښوونځي له وخته مې تعریفونه چندان نه خوښیږي دلیل یې شاید زموږ فورمولیته تعریفونه او د ښوونځي په ازموینو کې پر دې تعریفونو ټینګار وي چې موږ به تل ورسره په عذاب وو. خو دلته به د شویو تعریفونو په رڼا کې دا دواړه سره وپیژنو.
داستان یا لنډه کیسه یو لنډ ادبي فورم دی  چې په محدودو کرښو کې یوه یا څو  پېښې بیانوي د مشخصې پېښې یا موضوع په اړه خبرې کوي، زیاتره وخت لږ کرکټرونه لري او په لنډه توګه لوستونکي ته ژور پیغام رسوي.
رومان بیا یو اوږد او پېچلی ادبي ژانر دی چې معمولاً  څو کرکترونه لري او د څو فرعي او اصلي پېښو په اړه تفصیلي کیسه بیانوي. په رومان کې ډیر کرکترونه په یوه یا څو پیښو کې لوبیږي دا کیسه ممکن د یوه شخصیت د ژوند له پیله تر پایه وشي او کیسې په ډیر تفصیل سره پکې بیانیږي یعني رومان اوږد، پراخ، ژور او تفصیلي دی.
مسعود: په دې کې شک نشته چې داستان لیکنه یو هنر دی او ليکوال يې د هغه هنرمندان، په دې هڅه کې دي، چې د داستان لیکنې تکنیک، فن، پوهه زده کړي. تاسې د یو تکړه لیکوال په توګه د دې هنر زده کړې کله او چیرته پیل کړئ؟
سحر:  زموږ د وطن د پوهنتونونو تحصیلي نصاب ډیر پخوانی دی حتی لا اوس هم اوسنیو او آن د یو دوو لسیزو مخکې غوښتنو ته ځواب نه شي ویلای، د ژبو او ادبیاتو په پوهنځي کې ما په دې اړه چندان ډیر څه نه دي زده کړي.  په وروستیو وختونو کې په کابل کې رشاد کره کتنه او بیا افغان ادبي بهیر جوړ شول او د دې دواړو ټولنو په اوونیزو غونډو کې په ادبیاتو جدي بحثونه کیدل، په داستانونو او شعرونو کره کتنې کیدلې او هم د ادبیاتو په اړه لکچرونه وړاندې کیدل تر دې لا ډیر مخکې له ۱۳۶۷ کاله راهیسې موږ څو تنو لیکوالو(ارواښاد اسحق ننګیال، کمال الدین مستان، عبدالهادي هادي، نظیف تکل، لعل پاچا ازمون او نورو... ادبي غونډې لرلې . په دې ناستو کې به مو په ادبیاتو جدي بحثونه کول ما ډیر څه همدلته او له نورو مشرانو لیکوالو او استادانو سره په خبرو او بحثونو کې زده کړي دي او هم د مختلفو کتابونو مطالعه.
که مې هیر کړي نه وي فرانسوي شاعر شارل بودلر وایي د شعر لیکلو تخنیک زده کړئ، بیرته یې هیر کړئ او بیا یې ولیکئ یعني که د هرې لیکنې او کیسې په وخت کې یوازې تکنیکونو ته توجه وکړو ممکن د ژبې ښکلا، د نثر خوږوالي او په ټوله کې محتوا ته زیان ورسیږي. که رښتیا ووایم د کیسې په تیوري چندان نه پوهیږم او د کیسې او ناول لیکلو په وخت کې عمومي نورمونه په پام کې نیسم نور مې ټول پام د لیکنې ښکلا ته وي نه پوهیږم چې څومره به پکې بریالی یم.

مسعود: ستاسې له انده د يوه نوښتگرانه لنډ داستان او ناول ځانگړتياوې کومې دي او تاسې له دغه پلوه کومه لاره لېله پسې اخېستې، په بله وينا، د کوم سبک او ښوونځي پليوني ياست او په ټوليز ډول د پښتو داستاني ادب لپاره ریالیزم غوره بولئ که کوم نا ريالېستي ښوونځی، لکه رومانتېسېزم، اېکسپرېشنېزم، اېمپرېشنېزم يا اېکزېستنسيالېزم... ؟ او دک و دلیل یې څه دی؟
سحر: نوښتګر لنډ داستان او ناول له دوديزو داستانونو څخه توپير لري ځکه چې هغوی د داستان د جوړښت، ژبې، کرکټرونو او منځپانګې په اړه نوې لارې او تجربې کاروي. دا ډول آثار د ادبي نوښت او تخلیق لویه برخه جوړوي چې لوستونکي ته نوې، ژورې او فکري تجربې وړاندې کوي.
د پښتو داستاني ادب لپاره د ریالیزم او نورو غیر ریالېستي مکتبونو ترمنځ انتخاب کول یو مهم بحث دی او ډیرو دقیقو څیړنو ته اړتیا لري، ځکه چې دا په دې پورې اړه لري چې کوم ادبي مکتبونه د پښتو ادب له  تاریخي، ټولنیزو او کلتوري شرایطو سره زیات سمون لري.
ریالیزم د ادبیاتو یو داسې مکتب دی چې د ژوند او ټولنې واقعیتونه په عیني او دقیق ډول وړاندې کوي. په دې مکتب کې لیکوال هڅه کوي د خلکو ژوند، ټولنیز حالتونه، او ورځني ستونزې په واقعیت کې بیان کړي. ریالیزم د خیالي او فوق العاده پېښو پر ځای د عامو خلکو د ژوند اصلي او حقیقي مسایل په کیسه او داستان کې انځوروي.
رومانتیسزم، اېکسپرېشنېزم، اېمپرېشنېزم او اېکزېستنسېالېزم ټول هغه ناریالېستي ادبي مکتبونه دي چې د احساساتو، فردي تجربو، خیالي نړۍ او ذهني انځورونو پر بنسټ ولاړ دي. هر یو له دې مکتبونو ځانګړي مفاهیم او نظریات وړاندې کوي.
تخیلي او مثالي نړۍ: د رومانتیسزم په څېر مکتبونه کولی شي د پښتو ادب ته د خیال او جذابیت یو نوی اړخ ورکړي، چې لوستونکي د ورځني ژوند د ستونزو څخه یو څه لرې کړي او په یو تخیلي نړۍ کې یې بوخت کړي.
زما په اند، ریالیزم د پښتو داستاني ادب لپاره تر ټولو اغېزمن او مناسب مکتب یا ښوونځی دی. د دې دلیل دا دی چې پښتو ادب زیاتره وخت د ټولنیزو، سیاسي او تاریخي حالاتو په واقعیتونو باندې ولاړ دی، او د ریالیزم مکتب کولی شي دا حالتونه په واضح او مؤثر ډول بیان کړي. ریالیزم د پښتنو د ژوند، مبارزو او ستونزو حقیقي انعکاس ورکوي، چې دا یو اړین ادبي فورم دی ترڅو د دوی تجربه، درد او د ژوند مشکلات په هنري بڼه وړاندې شي.
که څه هم غیر ریالېستي مکتبونه د پښتو ادب لپاره فلسفي او تخیلي ارزښتونه وړاندې کولی شي، خو د پښتو ټولنې ځانګړي شرایطو او ستونزو ته په کتو، ریالیزم یو مناسب  فورم دی چې د خلکو واقعي ژوند، ستونزې او ټولنیز وضعیت په اغېزمن ډول وړاندې کړي. بیا هم سړی نه شي کولی لیکوالو ته د کوم ځانګړي ادبي مکتب پیروي توصیه کړي. د وخت په تیریدو او شرایطو په بدلیدو سره د ادبي مکتبونو اغیز هم بدلون مومي.
مسعود: د ډېرو لیکوالو لنډې کیسې، ناولونه، رومانونه او داستانونه نوښتګرانه، هنري او شاعرانه رنګ لري. دک و دلیل یې څه دی؟ او دا راته ووایاست تاسې د دغو ژانرونو په لیکلو کې ځانته بیله لار او ځانګړی سبک لرئ، او که له کوم بل ادبي، هنري ښوونځي او سبک پلویني یاست؟
سحر: له شکه پرته په وروستیو کلونو کې افغان لیکوالو د داستاني ادبیاتو په برخه کې ځیني نوښتونه لرلي دي، په وروستۍ لسیزه کې افغان لیکوالو نوي ناولونه او لنډې کیسې لیکلې دي چې د تیر پر تله کمساري دي، دلیلونه یې زیات دي د ځینو یې یادونه کولای شو. په تیرو دوو لسیزو کې په افغانستان کې ډیرې فرهنګي ټولنې او ادبي بهیرونه رامنځ ته شول په دغو بهیرونو کې په شعرونو او داستانونو کره کتنې کیدلې، په ادبیاتو جدي بحثونه کیدل او په ډیرو دا ډول غونډو کې د داستاني ادبیاتو په اړه ګټور لکچرونه وړاندې کیدل چې دې زموږ د داستاني ادبیاتو په وده او پراختیا کې ښه رول درلود. زموږ یو شمیر لیکوال نورو هیوادونو ته ولاړل دوی هلته نورې ژبې زده کړې او د نړۍ له ادبیاتو او نویو خپرو شویو اثارو څخه خبر شول او یو شمیر نوي ادبي اثار افغاني ژبو ته راوژباړل شول. زموږ لیکوالو هم هڅه وکړه چې لږ تر لږه په ادبي ډګرونو کې د نړۍ له کاروان سره یو ځای شي. په تیرو دوو لسیزو کې د پخوا په نسبت د کتابونو چاپ ډیر شو، زیات شمیر ناولونه او د لنډو کیسو کتابونه چاپ شول، د داستاني ادبیاتو د هڅونې په موخه ښو اثارو ته ادبي جایزې ورکړل شوې چې دې ټولو زموږ د داستاني ادبیاتو په وده او پرمختګ کې ښه نقش درلود. په دې موده کې ما هم ناولونه او لنډې کیسې ولیکلې (مینه او جګړه) ناول (مینه او وسواس) د لنډو کیسو ټولګه او د (شیطان څراغ) په نوم مې د طنزیه کیسو ټولګه او د ماشوم ادبیاتو په برخه کې مې څو نور اثار چاپ شول، دا چې څومره به پخپلو هڅو کې بریالی وم لوستونکي او کره کتونکي تر ما ښه قضاوت کولای شي.
مسعود: په اولسي او داستاني ادب کې د پښتو کیسو او نکلونو بېلابېل ډولونه شتون لري. دا کیسې او نکلونه له پیل نه تر پایه پورې په نثر، په نظم او په نثر او هم په نظم کې لیکل شوې دي. په دغو کیسو کې ډېرې داسې کیسې وې چې زموږ  د لرغوني ټبر کړه وړه په ګوته کوي او له هغو نه پاتې عشقي، حماسي  او جنګي کیسې شته چې شمېر یې ډېر دی، موږ په دې لړ کې د مومن خان او شیرینو کیسه یادولی شو، چې  د پښتو ادب هغه رښتینې معنوي  پانګه ده چې ډېرو شاعرانو د حکایتي داستان په بڼه او نکلچیانو په دې نوم شعرونه او داستانونه لیکلي دي.ګران سحر صاحب تاسو د پښتو کیسو او نکلونو په تړاو څه لید لرئ او دا راته وویاست د مومن خان او شیرینو کیسه چې زموږ د ولس په شفاهي ادبیاتو کې د پام وړ ځای، پوړۍ اومقام لري، دا کیسه څه وخت، چېرې او د چا له خوا ویل شوې ده؟
سحر: کیسې او نکلونه د شفاهي ادب یوه په زړه پورې او مهمه برخه ده دغه کیسې یو شمیر د مختلفو ملتونو سره ګډې دي او ځینې یوازې زموږ په خاوره او ملت پورې اړه لري. د مومن خان او شیرینو کیسه له هغو کیسو څخه ده چې دلته پیښه شوې ده، دغه کیسه د پښتو شفاهي ادبیاتو له زړو او مشهورو کیسو څخه ده، چې په پښتني کلتور کې ځانګړی مقام او ارزښت لري. د مومن خان او شیرینو کیسه د پښتنو د عشقي، تراژیدي او حماسي داستانونو یوه مهمه نمونه ده، چې له یوه نسله بل نسل ته په شفاهي ډول لیږدول شوې ده. 
دا چې دا کیسه چیري او څه وخت پیښه شوې ده لا په دې اړه کره څیړنې نه دي شوې. د کابل او ننګرهار په لاره کې یو ړنګ کلی او ورته نږدې یوه هدیره ده  ډیر خلک په دې نظر دي چې دا کلی چې فکر کوم(ډګري) نومیږي،  د مومن خان دی او هلته موجود څلور قبرونه د مومن خان، شیرینو، ظفرخان او هغې میرمنې بولي چې له دکن یا هندوستان څخه په مومن خان پسې راغلې وه. دا زموږ د ځینو خلکو نظرونه دي چې کومو څیړنو نه دي تایید کړي او تر اوسه په دې باره کې دقیق اسناد نشته، خو ځیني څېړونکي په دې باور دي چې د مومن خان او شیرینو کیسه  په شپاړسمه یا اوولسمه پېړۍ کې د پښتونخوا په جنوبي یا مرکزي سیمو  وزیرستان، بنو، یا د دې سیمو په شاوخوا کې پیښه شوې  ده. د مومن خان او شیرینو کیسه د پښتو شفاهي ادبیاتو په زړه پورې او ارزښتمن میراث دی چې له پیړیو راهیسې یې تر اوسه پورې یې خپل ارزښت ساتلی دی.
مسعود: هغه نکلونه او کیسې چې تر اوسه کومو شاعرانو نظم کړې دي  او له ساز او اواز سره زمزه کیږي  عشقي، جنګي، مذهبي او حماسي رنګ لري  چې د ساري په توګه د مومن خان او شیرینو داستان، د لیلا او مجنون کیسه، د نمرود کیسه، د حضرت علي جنګنامه، د ممتاز شهزاده او بوقلمون کیسه، د نیکه داستان، د امامانو کیسه، د یوسف او زلیخا کیسه  او بې شمېره نورې کیسې په پښتو ژبه نظم شوي دي. تاسې د دغو کیسو د مضمون، موضوع، منځپانګې په تړاو څه لید لرئ او د دغو کیسو او نکلونو موخه، وګړنی، هنري او ادبي، معنوي او رواني ارزښت څه ډول ارزوئ؟
سحر: هغه نکلونه او کیسې چې شاعرانو منظومې کړې دي، د پښتو کلتور او ټولنیز ژوند انځور په ښه او عام فهمه ډول وړاندې کوي او لوستونکو او اوریدونکو ته لا په زړه پورې کیږي، ځینې یې له ساز او آواز سره زمزمه کېږي. ما په ماشومتوب کې د خپلې سیمې له سیمه ایزو هنرمندانو څخه له موسیقي سره د پیغمبرانو او ولیانو او نورې مذهبي او عشقي کیسې اوریدلې دي چې تر اوسه مې هیرې نه دي او په اصطلاح هماغه خوند یې لا زما په ذهن کې پاتې دی غواړم هر وخت یې واورم خو هغه کیسې او سندرې زیاتره په پخوانیو کستونو یا فیتو کې ثبت شوې او زیاتره یې نوي سیستم ته نه دي اړول شوې نو ورکې شوې دي. ( د زرمت سندرې) په نوم په فیسبوک کې یوې پاڼې ځینې دغه کیسې ثبت او شریکې کړې دي چې زه یې تل اورم.
دا نکلونه او کیسې د پښتو ادب، فولکلور او زموږ د خلکو د ټولنیز ژوند یو په زړه پورې برخه ده چې د مختلفو موضوعاتو په اړه ښه پیغامونه لري. نه یوازې د تفریح او خوند لپاره مهمې دي، بلکې زیاتره یې د پند او اخلاقي روزنې لپاره هم مهمې او په زړه پورې دي.
مسعود: زموږ په اولسي او شفاهي ادب کې ځینې داسې نکلونه هم زموږ په اولس کې شته چې ځای او اولس یې په رښتینې توګه نشو ټاکلی لکه د ګلو او صنوبر کیسه، د حاتم طایې کیسه او نورې... سحر صاحب تاسو د دغو کیسو د وګړني، ادبي او معنوي ارزښت په تړاو څه لید لرئ؟
سحر: زموږ د شفاهي ادب نکلونه او کیسې او همدا کیسې چې تاسې یې یادونه وکړه د افغاني ټولنې په معنوی ژوند کې ډېر ارزښتناک ځای لري.  دا نکلونه او کیسې د خلکو تر منځ په پېړیو پېړیو کې له یوه نسله بل نسل ته په شفاهي ډول رسیدلې دي، چې دا د دې کیسو ارزښت ښیي د بیلګې په توګه حاتم طایي کیسه چې تاسې یاده کړه د سخاوت، مهرباني او انسانیت یوه بېلګه ده چې په خلکو کې د یوه خیرغوښتونکی او سخي شخصیت په توګه یادېږي. همدارنګه، د صنوبر نکل د مینې او وفادارۍ په اړه زموږ د ټولنې د احساساتو ښکارندوی دی. یوه لنډۍ ده وایي: 
څوک چې له یاره وفا غواړي
ماته کیسه د صنوبر را یاده شینه
همداسې نورې زیاتره کیسې د خلکو د عقایدو، ارزښتونو او ذهنیتونو منعکس کوونکې او د ټولنیزو اخلاقو او انساني ارزښتونو د پالنې لپاره مهمې ښوونیزې وسیلې دي. دا کیسې ساده او روانې وي زموږ د ژبې او کلتور په غني کولو مهم رول لري.
مسعود: د پښتو په وګړني  ادب (نثراو نظم) کې ډېرې داسې بېلګې او نمونې شته چې د تېرې زمانې کړه وړه ، دودونه او رواجونه، انګېرنې او روایتونه موږ ته په ګوته کوي چې موږ په دې لړ کې د نکلونو نارې، چاربیتې، بدلې، بګتۍ ،لوبې، داستانونه او کیسې (پلکوریک نثر او نظم)، د مروتو کسرونه، ازاد اولسي شعرونه، د آتڼ نارې، د ښادۍ بدلې د میندو سندرې، د هوتکو نارې، د کاکړو نارې او نورې یادولی شو.که چېرې د یادشوي وګړني ادب هره بېلګه وڅېړو نو ارومرو پکې یو ډول  کیسه تر سترګو کیږي. تاسې ملي نکلونه او اولسي نارې څه ډول ارزوئ او د دغو ملي نکولونو او اولسي نارو سایکلوژیک او رواني حالت، اروایي، معنوی، ادبي او ولسي ارزښت څرنګه څېړئ؟
سحر: نکلونه او ولسي نارې او کیسه ایزې سندرې نه یوازې د ادبي او هنري اړخه ډېر ارزښت لري، بلکې د سایکولوژیک، اروایي، معنوي او ټولنیزو اړخونو له مخې هم ډېرې ارزښتناکې دي. د خلکو په رواني روغتیا او ذهني پیاوړتیا کې د پام وړ ونډه لري.
 د دغو نکلونو له لارې د یووالي، وفادارۍ، نیکي او ټولنیزو اخلاقو روحیه په خلکو کې تقویه کېږي او زموږ راتلونکي نسلونه له خپلو ملي ارزښتونو او تاریخي ویاړونو څخه خبروي. د دې نکلونو او نارو له لارې، خلک هغه رواني ستونزې چې په خپلو ورځنیو چارو کې ورسره مخ دي، څرګندولی شي.  د دې ولسي نارو له لارې هم خلک خپل دردونه، خوښۍ، مینه او د ژوند تجربې په داسې طریقه بیانوي چې د اورېدونکو په روان باندې مثبت اغېز کوي. د ښځو سندرې، لکه د مېندو سندرې، د ماشومانو په روزنه او د مینې په څرګندولو کې د میندو د احساساتو بیانوونکې دي، او دا سندرې په ماشومانو کې یو ډول امنیت او خوندیتوب رامنځته کوي.
ملي نکلونه او ولسي نارې د پښتو ادب د شفاهي برخې مهم اړخ دی. دا نکلونه د تخیل له اړخه خورا غني دي. دوی ساده او عام فهمه ژبه کاروي، خو په دې کې هنري ارزښتونه هم ډېر پیاوړي دي. د نکلونو نارې او نورې ولسي سندرې او نارې د خلکو ترمنځ د یوه ګډ ادبي میراث په توګه د کلونو په اوږدو کې ژوندی پاتې شوي دي، چې د خلکو د ټولنیزو اړیکو، دودونو او کلتور څرګندوی دي. 
له بده مرغه باید ووایم چې زموږ زیاتره دغه فولکلوریکې سندرې او نارې د ورک کیدو او له منځه تلو په حالت کې دي ، ډیره برخه یې را ټولې شوې نه دي او په کتابي بڼه چاپ شوې نه دي، ځینې خو یې یو مخ هیرې دي د بیلګې لپاره د (مستوبلې) یادونه کولای شو چې هیڅ کار نه دی ورته شوی دا د اتڼ هغه نارې دي چې د ماشوم د زیږیدو په مناسبت به د کلي نارینه و ویلې او خوشحالې به یې څرګندوله دا نارې د پکتیا، پکتیکا، غزني او زابل ولایتونو په ځینو سیمو کې رواج وې چې اوس د هیریدو له خطر سره مخ دي. په وروستیو کلونو کې کاکړۍ غاړو ته څه نا څه کار وشو یو شمیر یې را ټولې او چاپ شوې خو لا ډیر کار ته اړتیا ده نورې چې تاسې یې یادونه وکړه لکه د مروتو کسرونه، د آتڼ نارې، د ښادۍ بدلې د میندو سندرې، د هوتکو نارې¸، دغه راز د نکلونو نارې، د ودونو سندرې لکه کنځاکۍ، د ماشومانو د لوبو سندرې او ډیرې نورې زیاتره د هیریدو او ورک کیدو له خطر سره مخ دي، هیله ده زموږ ځوان لیکوال دغې مهمې ملي دندې ته توجه وکړي او دا نکلونه، نارې او سندرې را ټولې کړي.
مسعود: مهرباني وکړئ د لویدیزو ادبي او هنري مکتبونو، لکه ريالېزم، جادویی ریالیسم او رومانتیزم په تړاو په لنډه توګه مالومات راکړئ، او دا راته ووایاست کومو نامتو افغاني په تېره بیا پښتني لیکوالو خپل اثار د دغو مکتبونو په رڼا کې کښلي دي او  تاسې د دغو مکتبونو اغیز پر خپلو آثارو څه ډول څېړئ؟
سحر: ادبي مکتبونه په بېلابېلو وختونو کې د ټولنیزو، سیاسي، او حتی اقتصادي شرایطو په اساس منځته راغلي دي او هر یو یې خپل فکري او ټولنیز عوامل  او خپلې ځانګړې موخې یې لرلې.
مثلآ د ریالېزم مکتب اصلي موخه یا هدف دا و چې د ژوند واقعیتونه پخپله اصلي بڼه او تر ډیره په غیر خیالي بڼه وړاندې کړي. د ریالیزم د مکتب پیروان ټولنیزې ستونزې او د خلکو ورځني ژوند، او د ټولنې اقتصادي او ټولنیز وضعیت په رښتیني ډول بیانوي.
له دې وروسته د جادویی ریالیزم ادبي مکتب منځته راغی  په جادویي ریالیزم کې واقعیت او خیال په داسې ډول سره ګډېږي چې ترمنځ یې د بیلوالي کرښې نه احساسیږي یا ډیرې لږې څرګندیږي. 
 په رومانتیزم کې طبیعت ته ځانګړی ارزښت ورکول کېږي، د دې مکتب پلویان هڅه کوي چې د ژوند ښکلا، مینه، او فردي احساسات په یوه خیالي او جذابه بڼه وړاندې کړي. 
د افغاني ادبیاتو په بیلابیلو برخو کې د دې ادبي مکتبونو اغیزې لیدل کیږي تر اوسه پورې په دې برخه بشپړه او کره څیړنه نه ده شوې نه هم ما په دې اړه کومه دقیقه مطالعه او څیړنه کړې ده ممکن تیروتنه وشي او بیا دا خبرې د نورو لپاره د معلوماتو سرچینه وګڼل شي خو بیا هم ویلای شو زموږ پر ادبیاتو د نورو مکتبونو په نسبت د ریالیزم اغیز زیات دی په دې برخه کې د استاد سعدالدین شپون، نورمحمد تره کي، سلیمان لایق، استاد محمدصدیق پسرلي، نصیر احمد احمدي او ډیرو نورو داستان لیکونکو نومونه یادولی شو. او ویلای شو که څه هم جادویي ریالیزم په افغان ادبیاتو کې په پراخه کچه نه دی رامنځته شوی، خو د ځینې معاصرو افغان لیکوالو په اثارو کې یې  اغېز لیدلای شو چې په خپلو اثارو کې یې د واقعیتونو او خیالي پیښو یو ترکیب وړاندې کړی دی زه د استاد اسد آسمایي، عبیدالله محک، ډاکتر محب زغم، عتیق رحیمي او انور وفاسمندر د ځینو اثارو یادونه کولی شم. همداسې  افغان لیکوالو د رومانتیزم د ادبي مکتب له ځانګړتیاوو څخه الهام اخیستی، او په خپلو اثارو کې یې طبیعت، احساسات، عشق، او فردي ازادي ستایلي. ځیني لیکوال داسې هم دي چې د یوه اثر له لیکلو مخکې ځان ته لاره ټاکي او بیا خپل اثر د یوه ځانګړي ادبي مکتب د نورمونو پر اساس لیکي. زه خپله د خپلو اثارو په باره کې نه شم ویلی کیدای شي پرې د ریالیزم د ادبي مکتب اغیز ډیر وي او په ځینو برخو کې په ناخود اګاه ډول له نورو ادبي مکتبونو څخه اغیزمن شوی یم.
مسعود: یو شمېر لیکوال په خپلو نا پېيلو پنځونو، داستانونو، ناولونو په تېره تکل او گپ و شپ کې خورا خوږه، او له طنز و کنايې ډکه ژبه او ځانګړی قلم کاروي. ستاسې بر اند د دې لامل څه دی؟ آیا تاسې هم په خپلو داستاني اثارو کې له طنز او کنایې څخه ډکه ژبه کارولې ده او که نه؟ 
سحر: زموږ دغه لیکوال چې په خپلو لیکنو کې طنز، کنایه، او ستاسې په خبره خوږه ژبه کاروي، ډېر ځانګړي ادبي وړتیاوې لري. دوی د ژبې له ښکلا، مختلفو سیمه ایزو کلماتو او ادبي صنعتونو سره ژوره بلدتیا لري، داسې لیکوالان د ټولنې نیمګړتیاوې، ناخوالې او ستونزې په ډېر هنر سره په طنزي ژبه بیانوي. ځینې لیکوال لکه استاد شپون ، منان ملګری، کاتب پاڅون، هارون یوسفي، او عبدالنافع همت په طبیعي ډول له خندا او طنز سره نږدې اړیکه لري او په ورځني ژوند او له ملګرو او دوستانو سره په ناسته ولاړه او مجلسونو کې هم ښې ټوکې کوي او خوږ مجلس یې کاوه یا کوي. دا او ځینې نور محترم لیکوال کولی شي خپلې خبرې په طنزي بڼه وړاندې کړي ځکه چې دا د دوی د شخصیت او کړو وړو ځانګړنه هم ده او په لیکونو کې یې دا طنزیه ژبه ډیره طبعي، اغیزناکه اوښکلې راځي. دا ډول نوښتګر لیکوال پر ژبه حاکم او د ژور ټولنېز درک  وړتیا لري، چې کولی شي په خپلو پنځونو کې خوږه او له طنز ډکه ژبه وکاروي، او دغه مهارتونه یې لیکنې ځانګړې او د لوستونکو لپاره په زړه پورې کوي. 
وایي بنده پخپل وس پړ دی ما هم تر خپله وسه هڅه کړې ده داسې څرکونه زما په چاپ شوي ناول او کیسو کې څرګندیږي او هم مې ځینې طنزیه کیسې لیکلې دي چې په کتابي بڼه چاپ شوې دي.
مسعود: مهرباني وکړئ د داستان د ډولونو په اړه په لنډه توګه مالومات راکړئ، او دا راته وویاست چې په بهرني او زموږ په هیواد کې لومړني رومانونه او داستانونه کومو پېژندل شویو لیکوالو کښلي دي؟ 
سحر: د داستان د منځپانګې، موضوع، او سبک له مخې بېلابېل شکلونه لري. لکه عشقي، حماسي، مذهبي، خیالي، تاریخي، جنایي یا پولیسي، هیجاني، اخلاقي تدریسي، طنزي، علمي تخییلي، اخلاقي او نور....
او لکه څنګه چې پوهیږئ په بهرنیو ادبیاتو کې هماغه د سروانتس مشهور ناول دون کیشوت لومړنی ناول بلل شوی دی. 
او د افغانستان په پښتو او دري ادبیاتو کې لومړني ناولونه د شلمې پېړۍ په لومړیو کلونو کې راڅرګند شول، چې په لومړیو کې له بهرنیو ژبو څخه ناولونه زموږ دواړو ژبو ته راوژباړل شول او بیا افغاني ناولونه او داستانونه هم ولیکل شول معلومات وایي  چې علامه عبدالحی حبیبي په پښتو ژبه میرزا عطا محمد فیضاني په دری ژبه کې د ناول لیکنې مخکښان ګڼل کېږي او که یوازې په پښتو ژبه کې ووایو نو لومړنی ناول د استاد سیدراحت زاخیلی دی چې د( ماه رخ )) ناول دی.
مسعود: تاسې کلیوالي او ښاري کیسې او مدرن او سنتي داستانونه یو تر بله څه ډول پرتله کوئ او توپیر یې په څه کې وینئ؟ د یو مدرن داستان د لیکلو لپاره د افسانې د لیکنو په دود باید کومې لارې او نظریې په کار واچول شي؟
سحر: دا کیدای شي زیاتره د موضوعاتو له مخې سره بیلې کړو په کلیوالي کیسو کې د کلیوالو سیمو ژوند، دودونه، کلتور او ټولنیز جوړښتونه بیانیږي. معمولا د طبیعت، بزګرۍ، کلتوري روایتونو، او د کلیوالو ترمنځ اړیکو په اړه خبرې کېږي. د دې کیسو پېښې اکثر په کلیوالي چاپېریال کې ترسره کېږي، او موضوعات یې هم هماغه کلیوالي موضوعات دي.
ښاري کیسې بیا د ښارونو ژوند بیانوي. په دې کیسو کې د ښاري ژوند ښېګڼې او ستونزې، د ښار د خلکو ورځنۍ چارې، د پرمختګ او ټکنالوژۍ اغېزې، او ټولنیز اختلافات راځي.
د توپیرونو په اړه یې ویلای شو چې کلیوالي کیسې په عمومي ډول ساده، دودیزې، او د عنعنوي ټولنو ځانګړتیاوې لري، خو ښاري کیسې عصري، پېچلې او د انفرادي او ټولنیزو فشارونو په اړه وي. د کلیوالو کیسو ژبه اکثراً ساده او عنعنوي ده، په داسې حال کې چې ښاري کیسې د پېچلو او عصري موضوعاتو له امله ژبني او فلسفي رنګونه هم خپلوي.
سنتي داستانونه اکثره وختونه له شفاهي ادب څخه سرچینه اخلي. دا کیسې په ساده او مستقیمه بڼه بیان شوي وي او د خلکو دودیز باورونه او کلتوري روایتونه پکې انځور شوي وي. په سنتي داستانونو کې عموماً خیالي نړۍ، اخلاقي ښوونې، د خلکو دودونه او مذهبي روایتونه ځای لري. 
مدرن داستانونه د عصري ادب یو نوی پړاو دی چې له سنتي فورمونو څخه خپلواک دی. دا کیسې اکثر وختونه د روایت په بڼه کې تغیرات لري.
مدرن داستانونه اکثراً په کرکټرونو او د دوی په داخلي رواني او احساساتي حالتونو باندې تمرکز کوي. او د یوې واحدې پایلې یا اخلاقي نتیجې پرځای، پیچلي مفاهیم وړاندې کوي. په دې ډول کیسو کې د کرکټرونو پیچلتیا، احساسات، او ذهني جوړښتونه په ژوره توګه څېړل کېږي. د پېښو د وخت او ترتیب په لحاظ آزاد وي. کیدای شي کیسه په ترتیب سره  بیان نه شي، بلکې مختلف وختونه او زاویې یو بل سره ګډ شوي وي. او د پیښې په بیانولو کې له نویو او مختلفو میتودونو څخه ګټه واخیستل شي. 
په دې ډول کیسو کې زیاتره دا معمول ده چې کیسه په نامکمل او غیر مشخص پای سره پای ته ورسېږي. او لیکوال د لوستونکو ذهنیت ته د پایلې پرېکړه پرېږدي.
په دې ډول کیسو کې ژبه معمولا شاعرانه، نوې او غیرمتعارفه وي. د کرکټرونو رواني حالات زیاتره په شاعرانه ډول انځوروي. دا داستانونه  پېچلي او د رواني او ژورو فلسفي مفاهیمو د انځورولو هڅه کوي.

مسعود: ستاسې له انده لنډه کیسه او ناول او بيا دا دواړه له نورو ناپېيلو(منثورو) ځېلونو رومانونه، (طنز، تکل، نندارمې يانمایشنامې، فیلمنامې...)، اسطورې، او حماسې د کیسې له لیکنې سره د میتود له پلوه څه توپیر او کومې ځانګړتیاوې لري؟
سحر: لنډه کیسه او ناول، لکه نور منثور ادبي ژانرونه (رومانونه، طنز، تکل، نمایشنامې ...)، د کیسې له لیکنې سره ډېر ورته والی لري، خو د هر یو ژانر ځانګړتیاوې، جوړښت او میتود توپیر لري. 
لکه څنګه مو چې د مخه وویل لنډه کیسه په خپل جوړښت کې محدوده ده او هڅه کوي چې په لږه موده کې یوه پېښه، شخصیت یا موضوع روښانه کړي.  معمولا یو ځانګړی پیغام لري  پیچلي پېښې او زیات شمېر کرکټرونه نه لري 
لنډوالی یې د دې لامل کېږي چې لیکوال اړ وي چې یوازې مهمې پېښې او کرکټرونه ځای کړي. د کیسې پیل، منځ او پای واضح او تر ناول لنډ وي.
ناول د موضوع په لحاظ ژور او مفصل وي او د ډېرو کرکټرونو، پېښو او پیچلتیاوو درلودونکی دی. ناولونه اوږده وي او کیسه په ډاګه کولای شي چې د کرکټرونو، زمان، مکان، او ټولنیزو حالاتو په ژور وضاحت تمرکز وکړي.
ناولونه د ګڼو کرکټرونو او څو اړخیزو کیسو په لرلو سره پیچلتیاوې لري
وخت او فضا په ژوره توګه  پکې څېړل کېږي، او کیسه د کرکټرونو د پرمختګ لپاره زیاته موده اخلي.
طنز په کیسه کې د طنز او مزاح په کارولو سره ټولنیزې ستونزې او کمزورۍ په نښه کوي. دا ژانر هڅه کوي چې د مسخرو، کنایې او ریشخند له لارې پېغام وړاندې کړي. لیکوال د طنز له لارې ټولنیز، سیاسي یا اخلاقي پیغام وړاندې کوي.
تکل یو ډول ادبي لیکنه ده چې شخصي تجربې، افکار، او مشاهدات بیانوي. په تکل کې د لیکوال شخصي ژوند او احساسات روښانه کېږي.
ننداره یا نمایشنامه یو ادبي ژانر دی چې د نندارې لپاره لیکل کېږي او ډراماتیک جوړښت لري او د کرکټرونو ترمنځ د مکالمو له لارې کیسه وړاندې کېږي.
اسطورې د پخوانیو افسانوي کیسو او روایتونو ټولګه ده چې له خیالي کرکټرونو او پیښو څخه ډکې وي. د اسطورو جوړښت په خیالي او افسانوي توکو ولاړ وي. حماسې هغه اوږدې کیسې دي چې د اتلانو، جګړو او لویو کارنامو په اړه خبرې کوي.
لنډه کیسه او ناول په خپل جوړښت کې له نورو ادبي ژانرونو څخه بېل دي، ځکه چې دواړه د یوې اوږدې یا لنډې کیسې په توګه جوړېږي. هر ژانر خپل ځانګړی میتود، ژبه، او موضوعات لري چې د لیکلو پر مهال یې باید په پام کې ونیول شي.
مسعود: تاسې په داستاني ادبیاتو کې مهمې سټې، د پاموړ څېرې، سترې پېښې او د پېښو ارزول او ټولنیز بدلونونه څه ډول څېړئ، او دا راته ووایاست ایا زموږ په ټولنه کې ادیبانو او لیکوالو په خپلو ادبي اثارو کې زموږ ټولنیز شرایط انځور کړي دي او که نه؟
سحر: په پښتو او نورو سیمه ییزو ادبیاتو کې، ادیبانو او لیکوالو د خپلو اثارو له لارې د ټولنیزو شرایطو انځورونه وړاندې کړي دي. 
افغان لیکوالان د خپلو شخصي تجربو، ټولنیزو تعاملاتو، او د خپل وخت د ستونزو په اړه لیکنې کوي. دې سره یې د ټولنیزو او کلتوري شرایطو د انځورولو لپاره وسیلې پیدا کړي دي.
په پښتو ادبیاتو کې تاریخي او فرهنګي ارزښتونه زیات ځای لري. لیکوالان د خپلو اثارو له لارې د پښتني کلتور او تاریخ د ساتنې لپاره هڅې کوي.
د داستاني ادبیاتو سټې، څېرې، او پېښې د کیسې د تحلیل یوه مهمه برخه ده، چې د ټولنیزو بدلونونو، کلتوري ارزښتونو، او تاریخي حالاتو د څېړلو لپاره مهمه وسیله ده. په پښتو ادبیاتو کې، لیکوالو د ټولنیزو شرایطو انځورولو په برخه کې زیات کار کړی دی، چې د ټولنې د وضعیت او بدلونونو په پوهېدو کې مرسته کوي.
مسعود: ستاسې پر اند داستان لیکونکي څه وکړي، ترڅو د هغه مينه وال( مخاطب) يې په چټکۍ سره داستان ته ورننوځي او هغه تر پایه ولولي؟
سحر:  زما په نظر په لومړي ګام کې  د کیسې قوي او ښه پیل د لوستونکي توجه جلبوي.
په کیسه کې لوبیدونکي کرکترونه باید جالب، پیچلي او د هغوی رواني حالات د احساس وړ وي.
 د ژبې ښکلا ته پاملرنه  او د کیسې د نثر خوږوالی دغه راز د پیښې د ځای، وخت، او حالت تفصیل په داسې ډول وړاندې کړئ چې لوستونکی له کیسې سره یو ځای سفر وکړي او ځان په پیښه کې شریک احساس کړي. د پېښې یا پیښو لړۍ باید داسې روانه وساتل شي چې لوستونکی یې د پایلو په اړه وړاندوینه و نه کړي او لوستونکی تل له نوو او ناپېژندل شوو واقعیتونو سره مخ شي.
په کیسه کې باید داسې ټکرونه رامنځته شي چې لوستونکی یې د هواري لپاره دلچسپي ولري خو دا ټکرونه باید تصادفي او غیر طبعي نه وي. په کیسه کې تلوسه له پیله تر پایه وساتل شي.
که په لنډو یې ووایو د داستان لیکونکي لپاره مهمه ده چې د کیسې پیل، شخصیتونه، پېښې، ژبه، او شخړې او ټکرونه داسې وکاروي چې لوستونکي په چټکۍ سره کیسې ته ورننوځي او هغه تر پایه ولولي. 
مسعود: تاسې هغه داستاني آثار، چې د خیال، رویا او عیني موضوعاتو، پرته لیکل شوي وي څه ډول ارزوې؟
سحر: دا ډول آثار زیاتره  د ریالیزم یا واقعیت‌پالنې په چوکاټ کې راځي. دا داستانونه په خاص ډول پر هغو موضوعاتو تمرکز کوي چې له واقعي ژوند سره ژورې اړیکې لري، پرته له دې چې په خیال یا غیر واقعي عناصرو تکیه وکړي. داسې لیکنې د ورځني ژوند ریښتینې پېښې او حالتونه بیانوي، لکه ټولنیز، اقتصادي او اخلاقي موضوعات. کرکټرونه یې عموماً د عادي خلکو له منځه وي، د هغوی د ژوند ستونزې، احساسات او چلندونه په ریښتیني بڼه انځوروی، د دې ډول آثارو ژبه عموماً ساده، خو روښانه او جدي وي، پرته له اغراق او پیچلتیا. دا آثار د ټولنې ناخوالې، نابرابرۍ او ستونزې ښکاره کوي او د لوستونکو لپاره د ژوند ریښتیني اړخونه وړاندې کوي او د هغو پېښو او حالتونو په اړه یې ژور فکر او پوهاوی ته هڅوي چې په ټولنه کې یې تجربه کوي.
مسعود: تاسې په خپلو داستاني آثارو او لیکنو کې له خپل پلرني ټاټوبي سره خپل ځانګړې اړیکې ساتلي دي او که هغه سوژې مو په کارولي دي چې د سفر او کډوالۍ پر مهال مو په خیال کې راغلي دي؟ او دا راته وویاست آیا د جلاوطنۍ، کډوالۍ درد ستونزو او ناخوالو ستاسې پر لیکنو او داستاني آثارو باندې کوم جوت اغیز لرلی او که نه؟
سحر: زما په اثارو کې لکه د بل هر افغان لیکوال زیاتره د خپل وطن موضوعات ډیر دي نږدې ټولې سوژې مې د ګران وطن افغانستان د خلکو له ژوند څخه را اخیستې دي. د جلاوطني درد طبعآ سخت وي او په شعرونو او داستانونو کې  ځان څرګندوي رحمان بابا فرمایي:
دا دستور دی چې له درده زګیروی خیږي
ګنی څه و د رحمان له شاعريه
له وطنه د لیرې والي دردونه عادي دردونه دي څومره چې د سړي په ژوند تاثیر لري همدومره یې په اثارو کې هم ځان را ښکاروي خو موږ چې هر ځای یو روحآ په وطن کې یو خوبونه مو د وطن وي شعرونه مو د وطن وي او دردونه مو د وطن وي. 
مسعود: زموږ یو شمیر پنځوونکي او لیکوال په بیلابیلو دورو کې د مجبوریتونو له مخې له هیواد نه بهر په ایران، پاکستان، اروپا او امریکا کې کډوال شوي دي، پرته له یو شمیر شمیرلي کسانو، نور خپل هیواد ته نه دي تللي.تاسې دغه لامل څه ډول ارزوئ؟
سحر: په تیره تقریبآ نیمه پیړۍ کې زیات شمیر افغانان کډوالي ته مجبور شوي له دې جملې څخه زموږ زیات شمیر لیکوال او شاعران هم د خپل وطن پریښودو ته اړ شول دا که له یوې خوا زموږ د وطن لپاره نه جبیره کیدونکی زیان لري له بلې خوا یې ځینې ګټې هم لرلې دي زموږ لیکوالو په بهر کې نورې ژبې زده کړې او د نړۍ له ادبیاتو سره اشنا شول داچې یو شمیر یې خپل وطن ته بیرته را ستانه نه شول ډیر علتونه لري یو دا چې دوی اوس په بهر کې د ځان لپاره ژوند جوړ کړی دی څوک دندې او کارونه لري اولادونه یې مختلفو ښوونځیو او پوهنتونونو ته ځي بل خوا د افغانستان بې ثباتي چې یو وخت یو ډول حکومت وي او د بیان ازادي وي خو بل وخت بیا بل نظام او چا ته د خپل نظر څرګندولو ازادي نه وي زموږ وطنوال چې ګاونډیو او نسبتآ وروسته پاتې هیوادونو ته مهاجر شوي دي زیاتره یې بیرته نه دي راغلي لیکوال او شاعران مو زیاتره اروپایي هیوادونو ، امریکا، کاناډا او استرالیا ته مهاجر شوي دي چې د ژوند سطحه لوړه او د روغتیا او زده کړو امکانات زیات او ښه دي.
دا چې څوک وطن ته راغلي او یا نه دي را ستانه شوي د هر چا خپله پریکړه ده او د درناوي وړ ده که راشي د وطن په ګټه به وي خو زه ورته یو وړاندیز لرم زموږ لیکوال که په هر هیواد کې دي که د هغو هیوادونو کتابونه زموږ ژبو ته را وژباړي ډیر لوی خدمت به یې کړی وي زه هیله لرم هر بهر میشتی لیکوال دا ملي دنده هیره نه کړي. 
مسعود: د یوه داستان او ناول په رامنځته کیدو کې د یوه هیواد بیلابیلې پدیدې لکه جګړه، بیوزلي، او کډوالي او داسې نور... څه اغیز لري؟ تاسې په څپلو آثارو کې جګړه او د جګړې ضد دریځ څه ډول انځور کړی دی؟
سحر: دا پدیدې چې تاسو یې یادونه وکړه د انسانانو په ژوند ژور اغېز لري. لیکوال هم د ټولنې د نورو وګړو په څیر او آن زیات له جګړې، بیوزلي، او مهاجرت څخه متاثر کیږي  نو په دې موضوعاتو داستانونه لیکي.
 جګړه، بېوزلي، کډوالي، سیاسي ناورینونه او نور ټولنیز بدلونونه هغه پدیدې دي چې د یوه داستان او ناول په رامنځته کېدو کې ژور اغېز لري. دا پدیدې نه یوازې د کیسې موضوع او پېښو جوړښت ټاکي، بلکې د شخصیتونو په وده، د کیسې په فضا او ټولنیز پیغام کې هم مهم رول لوبوي. د داستاني ادبیاتو لیکوالان له دې پدیدو څخه ګټه اخلي ترڅو د ټولنې ریښتیني ستونزې او تجربې انځور کړي او لوستونکو ته د ژوند موجود واقعیتونه او پیچلتیاوې وړاندې کړي. 
له نږدې نیمې پیړۍ را هیسې د افغان لیکوالو په کیسو او ناولونو کې جګړه او د جګړې له امله رامنځته شوې ستونزې لکه مهاجرت، فقر او سیاسي بې ثباتی ځانګړی ځای لري له هغې جملې څخه زما په اثارو کې هم جګړه او د جګړې ضد موضوعات ډیر دي زما ناول (مینه او جګړه) د افغانستان د جګړې او ‌ډیره برخه یئ د کابل د تنظیمي جګړو په اړه لیکل شوی دی. زما زیاتره لنډې کیسې او آن طنزونه د جګړې په اړه او د مرګپال فکر پر ضد دي.

مسعود: د ځینو لیکوالو پر اند د یوه هیواد ادبیات هغه وخت وده او پرمختګ کوي، چې له سیاست څخه بیل او یا په بله ژبه له هغه څخه واټن ولري، که چیرې دا خبره پر ځای وبولو، د نړۍ ډیرو سترو لیکوالو سیاسي اندیښنې درلودې لکه (کوندرا، داستایوفسکي، چخوف) او داسې یو شمیر نورو، چې ټولو یې سیاسي لرلید درلود، تاسې د یو لیکوال، رو ښاندي او فرهنگي سټې په توګه په دې اړه څه لید لرئ؟
سحر: په دې اړه مختلف لیدلوري شته چې زیاتره له ادبي مکتبونو څخه سرچینه اخلي یو شمیر لیکوال او منتقدین باور لري چې ادبیات هغه وخت ښه وده کوي چې له سیاست څخه لیرې وي او ادبیات باید له هر ډول سیاسي اغېزو او ایډیالوژیکو محدودیتونو څخه ازاد وي ترڅو خلاقیت وده وکړي. که ادبیات له سیاست سره وتړل شي، کیدای شي لیکوال  تر سیاسي فشارونو او ځینو بندیزونو لاندې لیکلو ته اړ شي، چې د ادبي اثارو کیفیت او بېطرفي ته زیان رسوي.
خو ځیني نور لیکوال او ادبپوهان بیا باور لري چې ادبیات او سیاست نه شي جلا کېدای، او برعکس، سیاسي لیدلوری او ټولنیز شعور کولی شي ادبیاتو ته ژوروالی او لا ارزښت ورکړي.
 ادبیات له ټولنیزو او سیاسي حقیقتونو څخه راپورته کېږي. لکه څنګه چې همدې لویو لیکوالو چې تاسې یې یادونه وکړه او ډیرو نورو په خپلو اثارو کې د انسانانو په ژوند کې د سیاسي ستونزو، ټولنیزو فشارونو او اخلاقي مسایلو په اړه لیکنې کړې دي. د دوی سیاسي لیدلوري د هغوی په اثارو کې څرګند دي.
ادبیات په تېرو وختونو کې ډېر ځله د سیاسي او ټولنیز بدلون لپاره وسیله ګرځېدلي دي. لوی لیکوالان لکه داستایوفسکي او چخوف د خپلو سیاسي او ټولنیزو اندیښنو له لارې د خپلو اثارو په واسطه ټولنې ته د نوي فکر، پوهاوي او بدلون بلنه ورکړې ده.
 ډېری وخت، ادبیات هغه وخت خپل ټولنیز ارزښت تر لاسه کوي کله چې سیاسي مسایل او د فرد ازادي تر بحث لاندې راولي. مثلاً د کوندرا په اثارو کې د دیکتاتوري رژیمونو په مقابل کې د فرد مقاومت او ازادي غوښتنه مطرح کېږي. داستایوفسکي هم په خپلو اثارو کې د انسان رواني او فلسفي کړاوونه چې د سیاسي او ټولنیزو فشارونو له امله راولاړېږي، انځوروي.
 ستر لیکوالان اکثرآ د عمومي انساني تجربو له لارې د سیاست اغېزې بیانوي. دوی د سیاست په اړه ښکاره خبرې نه کوي، بلکې سیاست د انساني ژوند په ترڅ کې ښيي. مثلاً، چیخوف په خپلو ډرامو او لنډو کیسو کې سیاسي او ټولنیزې ستونزې په خورا هنري انداز او دقت سره وړاندې کړې دي، پرته له دې چې سیاست په مستقیم ډول محور وګرځوي.
ادبیات او سیاست هم تړاو لرلی شي او هم بېل کېدلی شي، او دا په دې پورې اړه لري چې لیکوال څومره خلاقیت، پوهه او د موضوعاتو وړاندې کولو وړتیا لري. 
مسعود: د داستاني آثارو په لیکنه کې سیاست او مذهب، سياسي او مذهبي لاملونه يا فکتورونه د یوه داستان پر منځپانگه، موضوع او مضمون څه اغیز لري؟
سحر: په داستاني آثارو کې سیاست او مذهب دواړه مهم او اغېزناک دي چې د یوه داستان پر منځپانګه، موضوع، او مضمون ژوره اغېزه لري. دا دواړه فکتورونه د بشري تجربو او ټولنیزو جوړښتونو پر اساس ولاړ دي او په تاریخي، کلتوري، او ټولنیزو بدلونونو کې  جوړونکی رول لري، ځکه چې ډېری وختونه لیکوالان له سیاسي او مذهبي مسائلو څخه الهام اخلي. مثلاً، سیاسي بدلونونه، جګړې، انقلابونه، ټولنیزې نابرابري، او ظلمونه هغه موضوعات دي چې د سیاست له امله په داستاني آثارو کې منعکسېږي. په همدې ډول، مذهبي باورونه، روحانیت، عقیدې، او اخلاقي اصول هم د داستان موضوعاتو لپاره الهام بخښونکي کېدای شي.
داستاني آثار اکثره د هغو ټولنیزو او کلتوري شرایطو عکس العمل وي چې لیکوال ورسره مخ دی. سیاسي بدلونونه لکه د استعمار مخالفت، دیموکراتیک حرکتونه، یا د ټولنیز عدالت غوښتنې کمپاینونه، د لیکوال په فکر او نثر کې راڅرګندېږي. 
عرفاني ادب هم د مذهبي تحریکونو او تصوف له لارې رامنځته شوی.
په ټوله کې، سیاست او مذهب د داستاني آثارو پر جوړښت او منځپانګه ژوره اغېزه لري، او دا دوه عوامل د لیکوالانو لپاره د الهام او فکر کولو سرچینې وي چې د هغو له لارې خپلې تجربې او نظریات لوستونکو ته وړاندې کوي.
مسعود: له سانسور پرته یوه آزاده او دیموکراتیک تشيال( فضا)، د داستاني آثارو په لیکنو کې د یو لیکوال په هڅونه او لمسونه کې څومره رول او نقش لري؟
سحر: د داستاني آثارو په لیکلو کې یوه آزاده او دیموکراتیکه فضا د لیکوال په هڅونه کې لوی او مهم رول لري. په داسې یوه فضا کې لیکوالانو ته د فکر او بیان آزادي ورکول کېږي، چې هغوی ته د نوو او نوښتګرو نظریاتو، مفاهیمو، او موضوعاتو د څرګندولو زمینه برابریږي او لیکوالان له هر ډول محدودیت پرته خپلو افکارو او تخلیق ته وده ورکوي. د سانسور نشتوالی هغوی ته اجازه ورکوي چې خپلې اصلي او ریښتینې تجربې، احساسات، او نظریات په خورا اخلاص او صادقانه ډول څرګند کړي. 
په سانسور لرونکو ټولنو کې لیکوالان مجبور دي چې له سیاسي، مذهبي، یا ټولنیزو ننګونو او شخړو څخه لرې پاتې شي او ډیر څه یې چې په زړه کې وي نالیکلي پریږدي.
 په آزاده او پرانیستې ټولنه کې، لیکوالان کولای شي هغه موضوعات، مسائل او مفکورې وپلټي چې په سانسور شویو ټولنو کې له خطر سره مخامخ دي. دا موضوعات کېدای شي سیاسي فساد، اجتماعي نابرابري، بشري حقونه، د جنسیت او نژاد موضوعات، د منل شویو نظرونو نقادانه ارزونه، او نور مسایل شا مل وي. په دې ډول چاپېریال کې لیکوالان کولی شي د ټولنې یا نړۍ پیچلې او متنازع مسئلې وڅېړي او خپل پېغام خلکو ته ورسوي.
په آزادو او دیموکراتیکو ټولنو کې لیکوالان دا فرصت لري چې د ټولنیز او سیاسي بدلونونو لپاره په ازاد ډول خپل نظرونه وړاندې کړي. دوی کولی شي پر واکمنو نیوکې وکړي، د ټولنې نابرابرۍ، ظلم او فساد ته ګوته ونیسي، او د اصلاحاتو او عدالت لپاره لیکنې وکړي.
په یوه آزاد فضا کې، لیکوالان د بېلابېلو فکري او سیاسي لیدلورو په اړه لیکل کولای شي، چې دا د ادبیاتو په تنوع او بډاینه کې مرسته کوي. بېلابېل سیاسي، مذهبي، او فلسفي نظرونه د دې فرصت ورکوي چې ادبي نړۍ ډېره پراخه او رنګینه شي، او لوستونکي له مختلفو مفکورو او کلتوري تجربو سره آشنا شي. 
آزاده فضا د انتقادي فکر وده هڅوي، چې په ادبیاتو کې ډیر مهم دی.
په داسې یوه فضا کې لیکوالان نه یوازې د خپل زړه خبرې کوي، بلکې لوستونکو ته د آزادو او بې سانسوره خبرو اوریدلو او په اړه یې د فکر کولو فرصت هم برابروي. د بیان آزادي د دې سبب کېږي چې لیکوالان خپل داستانونه او پیغامونه په اغېزمنه توګه وړاندې کړي، چې دا د ادبياتو او ټولنې دواړو لپاره ګټور وي.
مسعود: ستاسې داستاني آثار د هیواد د ننه او بهر د رادیواوتلویزون له لارې خپاره شوې دي او کره کتنې ورباندې شوې ده او که نه؟ که هغه خپاره شوې دي، تاسې په خپلو وروستیو داستاني لیکنو او هنري کارونو کې يې د هغه اغیز څه ډول څیړئ؟ 
سحر: هو زما ځینې اثار شعرونه، کیسې او طنزونه د افغانستان د رادیوګانو ، تلویزیونونو او نړیوالو راډیوګانو لکه بی بي سي، ازادي او اشنا راډیو ټلویزیون له لارې خپاره شوي دي او کره کتنې ته هم وړاندې شوي دي. طبعي ده چې د اثارو خپریدل د لیکوال په هڅونه کې ډیر رول لري او کره کتنه لیکوال ته د هغه د اثارو نیمګړتیاوې ډیرې ښې په ګوته کوي او لیکوال د هغو په رڼا کې خپل اثار اصلاح کوي زما په اثارو یې ډیر ښه اغیز درلود. هغو نیمګړتیاوو ته چې زه هیڅ متوجه نه وم د کره کتنې به پایله کې ورته متوجه شوی یم او بیا مې د نورو لیکنو په وخت کې ورته پام کړی دی.
مسعود: ادبي کره کتنه څه ډول ارزوئ، او کله داسې هم پیښه شوې چې تاسې پر خپلو آثارو او یا د نورو لیکوالو پر اثارو کره کتنه ترسره کړې وي؟
سحر: ادبي کره کتنه د ادبي آثارو د تحلیل، ارزونې، او تفسیر پروسه ده چې د یو اثر ادبي ارزښت، منځپانګه، تخنیکونه، او موضوعاتو ته ژور نظر کوي. کره کتنه نه یوازې د اثر ښکلا او تخلیقي اړخونه شنې، بلکې د لیکوال فکر، د هغه ټولنیز او سیاسي چاپېریال، او په ټولنه او ادب باندې یې اغېزې هم څېړي.
کره کتنه د ادبي آثارو د ارزښت او اهمیت په ښه پوهېدو کې مرسته کوي. دا نه یوازې د لوستونکو لپاره د ادبي اثر د معنا او پېغام درک کولو زمینه برابروي، بلکې لیکوالانو ته هم د ځان اصلاح او پرمختګ موقع ورکوي. د کره کتنې پروسه د ادبیاتو د ودې او پراختیا لپاره بنسټیز اهمیت لري، ځکه چې دا د ادب په اړه ژور فکر، علمي ارزونې، او پوښتنې راپورته کوي، او لیکوالان هڅوي چې په خپلو کارونو کې نوښت او ژورتیا ته وده ورکړي.
له تیرو دوو لسیزو را هیسې په افغاني ادبیاتو کې کره کتنه تر پخوا زیاته او تر یو څه حده معیاري شوې ده د ادبي ټولنو په غونډو او مختلفو ادبي بهیرونو کې په ادبي اثارو منظمې کره کتنې شوې دي او همداسې یو شمیر ادبپوهانو او کره کتونکو په داستاني ټولګو او ناولو کره کتنې لیکلې دي. ما هم  په ادبي غونډو کې په کره کتنو سربیره په یو شمیر کیسو او ناولونو نقدونه لیکلي دي، د دې تر څنګ مې پر یو شمیر افغاني فلمونو هم نقدونه کړی دي.
مسعود: په یوه ټولنه کې چې د گروهو(عقایدو) او فرهنګ سانسور وي، ستاسې پر اند پر شاعر، لیکوال او داستان لیکونکي څه نقش و اغیز درلودای شي، څه ډول مبارزه ورته په کار ده ؟
سحر: په هغه ټولنه کې چې سانسور موجود وي، شاعر، لیکوال او داستان‌ لیکونکي له جدي محدودیتونو سره مخ کېږي. سانسور د دوی د بیان ازادي محدودوي، خو دوی کولی شي پخپلو لیکنو کې له کنایې، طنز، استعارو، او سمبولیزم  څخه کار واخلي ترڅو خپلې نظریې ټولنې ته ورسوي. د ښکاره انتقاد پر ځای د پېچلو ادبي ژانرونو او سبکونو له لارې حقایق بیان کړي، او د خپلو لیکنو له لارې د لوستونکو په پوهاوي او فکري بدلون کې رول ولوبوي. هغوی باید د خلاقیت له لارې له سانسور سره مقابله وکړي، او خپل پیغامونه په داسې بڼه وړاندې کړي چې د سانسور په تیارو کې هم اغېزمن وي. نن چې زموږ په ټولنه کې سانسور حاکم دی زیاتره لیکوال نه شي کولای خپل نظرونه په واضیح ډول پخپلو لیکنو کې څرګند کړي خو بیا هم وینو چې ځینې لیکوال او شاعران له کنایې او سمبولیزم څخه په ګټې اخیستنې ځینې لیکنې کوي او خپل نظر په یو شکل څرګندوي په ځینو مشاعرو کې لیدل کیږي چې یو شمیر شاعران پخپلو طنزیه شعرونو کې په واکمن حالت نیوکې کوي.
مسعود: یو شمیر ادیبانو، شاعرانو او لیکوالو د خپلو څیړنیزو او نوښتګرانه کارونو او فعالیتونو لپاره د بهرنیو لیکوالو منظوم او منثور اثار ژباړلي دي. ستاسې پر اند د بهرنیو اثارو ژباړه او یا زموږ د اثارو ژباړه په نورو ژبو کې د پښتو ادب و فرهنگ د پراختیا او پرمختګ لپاره څه اغیز ښندلای شي؟ او دا راته وویاست چې تاسې پکې ونډه اخېستې ده او که نه؟
سحر: افغاني ژبو ته د بهرنیو اثارو ژباړه او هم برعکس ډیره مهمه مسله ده چې باید موږ ټول ورته ډیره پاملرنه وکړو له نیکه مرغه په وروستیو کلونو کې زموږ ژبو ته یو شمیر بهرني اثار را ژباړل شوي دي په دې لړ کې ما هم یو شمیر طنزیه کیسې را ژباړلې دي، خو دا بسنه نه کوي لازمه ده موږ د ژباړې یو ملي مرکز ولرو چې له لارې یې هم خورې ورې ژباړې همغږې شې یعني داسې به نه وي چې یو اثر څو کسان او څو څو ځله وژباړل شي او بل به د ژباړې بهیر منظم او ګړندی شي. موږ په جرمني کې د (پل کلتوري ټولنې) په چوکاټ کې د ژباړې مرکز جوړ کړی دی هڅه کوو یو شمیر جرمني اثار پښتو او دري ته وژباړو او هم افغاني اثار جرمني ژبې ته وژباړو. حقیقت دادی چې زموږ په ژبو کې زیات اثار نشته موږ باید ډیر بهرني اثار خپلو ژبو ته را وژباړو دا زموږ د ادبیاتو په پراختیا او پرمختیا کې ډیر مهم رول لري یو خوا زموږ په ژبه کې مختلف اثار زیاتیږي او له بلې خوا زموږ وطنوال له بهرنیو اثار او ادبیاتو سره اشنا کیږي نو په کار ده د بهرنیو کتابونو ترجمې ته زیاته پاملرنه وشی.
مسعود: د هنر، ادب او داستان لیکنو په برخو کې د نړۍ خورا نامتو او پېژندل شوي لیکوال څوک دي، چې د خپله ځانه یې عالي، په زړه پورې او تلپاتي شاهکارونه او آثار تر شا پریښي دي. هیله ده، په دې برخه کې رڼا واچوئ او د دوی نومونه او اثار راته په ګوته کړئ؟
سحر: د داستان لیکنې په برخه کې ګڼ شمېر لیکوالان شته چې په خپلو غوره او تلپاتې اثارو سره یې نړیوال شهرت ګټلی دی دا لیکوالان د مختلفو ژانرونو، موضوعاتو، او فکري او ادبي مکتبونو استازیتوب کوي.  له دې ډلې څخه د ځینو مشهورو لیکوالو او د هغوی د اثارو یادونه کولی شو.
د انګلیسي ژبې تر ټولو مشهورلیکوال او شاعر ویلیام شکسپیر چې مشهور اثار یې هملټ او رومیو او ژولیت دي مشهور روسي لیکوال  لیو تولستوی مشهور آثار یې جګړه او سوله او انا کارنینا بل نامتو روسي لیکوال  داستایفسکي  دی چې مشهور آثار یې قمار باز، د کارامازوف وروڼه، جرم او سزا، بیچاره ګان او تر ځمکې لاندې یاداشتونه دي. ماکسیم ګورکي بل مشهور روسی لیکوال دی چې مهم اثار یې مور، زما پوهنځي  او نور  امریکایي لیکوال ارنست هیمنګوې  مهم اثار زوړ سړی او سیند ، د جګړې په وخت کې مینه.
 ایرلنډی لیکوال جېمز جوېیس مشهور آثار اولیس ، ډوبلینیان او د یوه ځوان هنرمند انځور.  ګابریل ګارسیا مارکز  کولمبیایي لیکوال چې  سل کاله یوازیتوب او د طاعون په وخت کې مینه یې لیکلي دي،  انګلیسي لیکوال جورج اورول  مشهور آثار یې ۱۹۸۴ ، د حیواناتو فارم  او د کشیش لور دي.
چکي لیکوال کافکا چې مسخه ، محاکمه او نور اثار یې مشهور دي.
بله انګلیسي لیکواله ویرجینیا وولف ده چې مشهور آثار یې میرمن  دالووي، د فانوس په لور دي. 
فرانسوي لیکوال بالزاک مشهور آثار یې زنبق دره، انساني کومیډي، دیرش کلنه ښځه او اوژني ګراند دي، دغه راز روسي لیکوال انتون چیخوف چې تلپاتې لنډې کیسې او ډرامې یې لیکلي دي همداسې نور ډیر لیکوال دي چې نړیوال ارزښت لرونکي اثار یې پنځولي دي.
مسعود: همدا راز موږ افغاني لیکوال لرو چې زیات رومانونه یې کښلي دي لکه: د هیواد د پیاوړي لیکوال ښاغلي داکتر ببرک ارغند د (لبخند شیطان)،( ۱۱۴۳) پاڼې، (پهلوان مراد و اسپی که اصیل نبود)، (۵۰۰) پاڼې، (کفتر بازان)، (۵۰۰) پاڼې، ستر او لوی رومانونه د خوږ ژبي لیکوال ښاغلي داکتر صاحب اکرم عثمان  د (کوچهء ما) تاریخي رومان او داسې نور رومانونه لکه: (ښایستو)، (و، نه و یو شپون و) د پوه او مخکښ لیکوال ښاغلي سعدالدین شپون په قلم، (په کور یو لیونی)، د  قدر وړ او ښه لیکوال ښاغلي محمد انور وفا سمندر لیکنه، (مینه او جګړه) ستاسې په زړه پورې اثر او نور... لرو. تاسې څه فکر کوئ زموږ په هیواد کې رومان لیکنه به د سیمې له هیوادونو په تیره بیا زموږ د هم ژبو هیوادونو سره سیالي او رقابت وکړای شي او که نه؟
سحر: په افغانستان کې د رومان لیکنې تاریخ او د لیکوالانو د تخلیقي هڅو په رڼا کې کولای شو ووایو چې افغان لیکوالو د پام وړ آثار رامنځته کړي او د سیمې د هېوادونو سره د سیالۍ وړ آثار وړاندې کړي دي. 
لکه څنګه چې تاسې د ځینو مخکښو افغان لیکوالانو لکه ډاکټر ببرک ارغند، ډاکټر اکرم عثمان، استاد سعدالدین شپون، او محمد انور وفا سمندر یادونه وکړه، دې او نورو افغان لیکوالو لکه استاد پسرلي، عبیدالله محک، اکبرکرګر، استاد اسدالله غضنفر، نصیر احمد احمدي، سیامک هروی، ایمل پسرلي ، محب زغم،  اجمل پسرلي، صفیه حلیم،  مصطفی سالک ، عارفه عمرلور، وږمه سبا عامر، توباندا ساپۍ....د خپلو تخلیقي او فکري وړتیاوو له مخې خورا مهم آثار لیکلي دي. 
د افغانستان ځانګړو شرایطو لکه جګړې، انقلابونه، او مهاجرتونو هم د لیکوالو لپاره د لیکلو ګڼ موضوعات رامنځته کړي دي.
د دې لپاره چې افغان داستاني ادبیات د سیمې په کچه او نړیواله کچه سیالي وکړي، یو له مهمو عواملو څخه نړیوال بازار ته لاره موندل دي. که افغان رومانونه وژباړل شي او په نړیواله کچه خپاره شي، نو د دې امکان شته چې دا آثار نړیواله پېژندنه ترلاسه کړي. لکه څنګه چې ځینې ایراني او هندي لیکوالان نړیوال شهرت ته رسېدلي، افغان لیکوالان هم کولای شي د خپل ادب غږ نړیوالو ته ورسوي. موږ ډیر داسې اثار لرو چې د سیمې او نړۍ له ادبیاتو سره سیالي کولی شي که دغه آثار په سمه توګه نړیوالو ته معرفي شي او د ژبې له محدودیتونو راووځي، نو ډېر امکان شته چې افغان رومان لیکوالان د سیمې په کچه سیالي وکړي او د نړیوالو لیکوالانو ترڅنګ ودرېږي.
مسعود: موږ غښتلي او پیاوړي لیکوال لرو لکه غوث خیبري، ارواښاد امین افغان پور، اکبرکرګر، عبدالروف قتیل خوږیاني، راحت زاخیلي، او نور... چې د ټولو یادونه ډیر وخت نیسي، خو لکه څرنګه چې ښایي د هغو اثارو په خپراوي او پیژندنه کې د پام وړ کار نه دی شوی. تاسې یې دک و دلیل په څه کې وینئ؟ دولتي چارواکي تل د نشت په اړه خبرې کوي خو هغه څه چې شته د هغو په باب چوپه خوله دي.
سحر: نه یوازې دا قدرمن لیکوالان چې تاسې یې یادونه کړې ده نه دي ستایل شوي او اثار یې خلکو ته ښه نه دي ورپیژندل شوي زموږ نور زیات شمیر لیکوال هم نه دي یاد شوي د همدغو او ځینو نورو محترمو لیکوالو ځینې اثار حتی چاپ شوي نه دي او یا تر ډیرو خلکو پورې نه دي رسیدلي. زموږ یو شمیر لیکوال چې وفات شوي دي ځیني اثار یې چاپ شوي نه دي او ضایع شوي دي دلیل یې ښایي دا وي چې یو خو دولتي ادارې خپل کارونه پخپل وخت او په ښه توګه سر ته نه رسوي او بل موږ داسې خلک یو چې ډیرو مهمو مسایلو ته توجه نه کوو ، په دولتي ادارو حساب باید ونه شي خو زموږ کلتوري ټولنې باید دې ته ډیره توجه وکړي.
مسعود: ستاسې له انده زموږ د هیواد د هنر، ادب او فرهنګ د پراختیا او پرمختګ په لاره کې کومې ستونزې او خنډونه پراته دي. آیا زموږ لیکوال، رسنوال( ژورنالیستان) او د ډلیزو رسنیو کارکوونکي کولای شي د دغو ستونزو او خنډونو پر وړاندې مبارزه وکړي؟ مهرباني وکړئ په دې اړه خپل لید را سره شریک کړئ؟
سحر: په اوسنیو شرایطو کې زموږ د هنر او فرهنګ په لاره کې ډیرې ستونزې شته تر ټولو مهم خنډونه د بیان ازادي نه شتون او اوسني بندیزونه دي چې له امله یې د هنر او فرهنګ په ځینو ډګرونو کې حتی هیڅ کار نه شي کیدلای وروستي بندیزونه خو زموږ د هیواد نیمایی نفوس یعنی میرمنې په دې برخه کې له کار و فعالیته محروموي چې بې له شکه زموږ د هنر او فرهنګ ودې او پراختیا ته ډیر زیان اړوي دا حالت افغان لیکوال او هنرمندان مایوسه کوي دغه راز د مالي سرچینو او ملاتړ نه شتون په دې لاره کې بله ستونزه ده  په اوس وخت کې نه دولتي اړوند ارګانونه نه هم بهرني بنسټونه همکاري کوي زموږ موجودې کلتوري ټولنې یو شمیر د نویو بدلونونو په پایله کې منحل شوې او یو شمیر لیکوال او د دغو ټولنو مسوولین او چلوونکي بهرنیو هیوادونو ته کډوال شول. د هنر او ادب په برخه کې د معیاري زده کړو کوم سیستم نشته د ژبو او ادبیاتو ، ژورنالیزم او ښکلو هنرونو پوهنځي چې زموږ په ډیرو پوهنتونونو کې شته تحصیلي نصاب یې ډیر زوړ دی او نه شي کولای نوي کادرونه د عصر له غوښتنو سره سم وروزي.
زموږ لیکوال او رسنوال د دغو خنډونو او ستونزو د هواري لپاره باید همیشنۍ او نه ستړې کیدونکې مبارزه وکړي اوس د انترنت زمانه ده د هر چا غږ تر نورو په اساني سره رسیدلی شي  زموږ یو شمیر لیکوال په بهر کې دي او موجود بندیزونه پرې اغیز نه لري دوی کولای شي هر ډول لیکنې وکړي او تر لوستونکو یې ورسوي همدارنګه کولای شي په دولتي اړوندو ارګانونو فشار راوړي چې خپلې دندې په ښه توګه تر سره کړي د ځینو هنري او فرهنګي بنسټونو مرستي جلب شي او د پوهنتونونو او فرهنګي بنسټونو د چارو او درسي نصاب د اصلاح لپاره هلي ځلې وکړي دغه راز فرهنګي ټولنې او ادبي بهیرونه باید د هنر او فرهنګ د پرمختیا او پراختیا لپاره تر پخوا زیات کار او فعالیت وکړي.
مسعود: تاسې د یو تکړه شاعر، کيسه ليکوال، داستان ليکونکي او آزمایلي ژورنالیست او رسنوال په توګه زموږ د هیواد د ځوان نسل لیکوال پښت ته د شعر و شاعرۍ او داستان لیکنې په برخه کې کومې سلا مشورې ورکولای شئ او وړاندیزونه مو ورته څه دي؟
سحر: ځیني خبرې شته چې کولی شو د خپلو تجربو له مخې یې له ځوانو لیکوالو سره شریکې کړو زما په نظر تر ټولو لومړی مهمه ده چې زموږ ځوان او مبتدي لیکوال مطالعې ته ډیره پاملرنه وکړي، مطالعه د ادبي مهارتونو اساس دی. ځوان لیکوالان باید په پراخه کچه مطالعه وکړي. دا مطالعه باید یوازې د پښتو یا خپل ملي ادب پورې محدوده نه وي، بلکې د نړۍ له بیلابیلو ادبي آثارو، افکارو، او فرهنګونو څخه هم د ګټې اخیستنې هڅه وشي. لوستل د لیکوال ذهن پراخوي، د بیان طریقه پیاوړې کوي، او د نویو لیدلورو لپاره الهام بښي.
زموږ ځوان لیکوالان باید د خپل هېواد، کلتور، او تاریخ ژور درک او پوهه ولري. خپل کلتوري ارزښتونه، ژبني ټکي، دودونه او د خپلې ټولنې ارزښتونه باید په خپلو لیکنو کې ځای کړي.
هره ورځ لیکل او د لیکو تمرین له مبتدي لیکوالو سره ډیره مرسته کوي دا د لیکوال مهارتونه لا پیاوړي کوي. ځیني ځوان لیکوال کله کله له ما پوښتي چې نو څه ولیکو داسې څه نشته چې موږ یې هره ورځ ولیکو، زه ورته وایم اول خو موضوعات بیخي ډیر دي چې باید ولیکل شي که فرضآ هیڅ څه مو په ذهن کې نه در ګرځي ورځنۍ خاطرې ولیکئ دا خاطرې ممکن نن تاسې ته بې اهمیته وي خو د وخت په تیریدو سره ارزښتمنې کیږي،  لیکوالان باید خپل افکار په منظمه توګه په کاغذ ولیکي. لیکنه باید په لومړیو کې یوازې د نظر څرګندولو لپاره وي، او وروسته باید پر خپل کار بیا کتنه وشي او اصلاحات راوستل شي.
بل دا چې ځوان لیکوالان باید له خپلو همزولو او تجربې لرونکو استادانو سره مشوره وکړي او خپل آثار د نقد او ارزونې لپاره وړاندې کړي.
نن سبا زموږ د هیواد په هره سیمه کې فرهنګي ټولنې او ادبي بهیرونه شته ځوان لیکوالان باید په دې ادبي غونډو کې فعاله برخه واخي.
د داستان لیکنې یوه مهمه برخه د کرکټر جوړونه ده. کرکټرونه باید ژوندي او واقعي انځور شي، نه یوازې په فزیکي بڼه، بلکې په رواني، احساساتي، او اخلاقي لحاظ هم باید ژور انځور شي.
زموږ ځوان لیکوالان باید په لیکنو کې د ژبې  ښکلا ته ځانګړې پاملرنه وکړي او هڅه وکړي چې خپله ژبه روښانه، روانه او اغېزمنه کړي.
د افغانستان ځوان نسل لیکوالان د تخلیقي، ټولنیزو او کلتوري ارزښتونو پر بنسټ د لویو ادبي آثارو لیکلو ښه وړتیا لري. که دوی خپلې مطالعې ته پراختیا ورکړي، په ژبه کې نوښتونه وکړي، او د خپل کلتور او تاریخي شالید ژور درک ولري، کولای شي چې مهم ادبي آثار وړاندې کړي.
مسعود: ګران سحر صاحب ستاسې ټولې لیکنې او ادبي آثار د خورا ستاینې او مننې وړ دي، خو هغه آثار، چې مينه والو، لوستونکو او اوریدونکو منلي وي او ډیر یې خوښ کړي وي، راته په ګوته کړئ؟
سحر: مننه ما تر اوسه پورې په دې ډیر فکر نه دی کړی، لیکنې مې کړې دي، فکر مې پرې کړی دی، بیا بیا مې اصلاح کړې دي او چې چاپ شوې دي اتي مې لوستونکو ته ور پرې ایښې دي چې قضاوت پرې وکړي هومره چې زه پرې خبر شوی یم چا مې یو نیم شعر خوښ کړی چا کیسه چا ناول خو که د کتابونو باره کې ووایم( مینه او جګړه ) چې چاپ شو لوستونکو ډیر خوښ کړ او په لږه موده کې ختم شو چې اوس یې زه هم نه لرم. (زه یم تږی، ته اوبه ) زما د شعرونو وروستۍ ټولګه او (د کابل لویه تراژیدي) په نوم زما د ورځنیو یاداشتونو او خاطرو کتاب دی چې د کابل د تنظیمي جګړې پکې مستند شوې دي او ( د ارګ نن او پرون) کتابونه ځینو لوستونکو خوښ کړي دي. ممکن یو نیم بل هم وي خو زه سم پرې خبر نه یم.
مسعود: په پای کې که راباندې داهم ولوروئ چې د خپل ادبي او فرهنګي ژوند خوږې او ترخې خاطرې راسره شريکې کړئ، لابه مو منندوی شم؟
سحر: ښایي د هر لیکوال لپاره خوږه خاطره د هغه د اثارو یا هم لومړني اثر یا لیکنې چاپ وي زما لپاره هم همداسې، کله مې چې لومړنی شعر د غزني په سنایي ورځپاڼه کې چاپ شو او بیا مې لومړنۍ شعري ټولګه (د لمر جنازه) چاپ شوه. 
تیرې دوه لسیزې په افغانستان کې د فرهنګي فعالیتونو د عروج کلونه و د افغانستان په پلازمینه او ولایتونو کې ډیرې فرهنګي ټولنې او ادبي بهیرونه را منځته شول په کابل کې رشاد کره کتنې او افغان ادبي بهیر منظمې اوونیزې غونډې لرلې چې زیات شمیر ځوان لیکوال او شاعران یې وروزل خو په دې منځ کې افغان میرمنې بې برخې وې هغوی به کله کله دې غونډو ته راغلې خو راحت به نه وې ډیرو دغو خویندو چې علاقه یې لرله دا چانس نه درلود چې له موجودو امکاناتو څخه ګټه واخلي چې دا د ټولو لپاره یوه ناکامي وه له نیکه مرغه د بې ریا فرهنګي خدمتګار ډاکترصاحب خوشحال روهي اوڅو خویندو په همکاري مو (میرمن کلتوري ټولنیز بهیر) جوړ کړ او ډیرې افغان شاعرې او لیکوالې خویندې مو تنظیم او وروزلې چې دا مو په فرهنګي ژوند کې ښه خاطره او کامیابي وه.
او ترخه خاطره نه پوهیږم څه ووایم فرهنګي ژوند ټول خوږ وي یوه خاطره به ووایم چې ترخه نه ده خو یوه ناکامي وه هغه دا وه چې یو وخت فکر کوم ۱۳۶۳ کال و زموږ د شاعری د پیل وختونه وو موږ په پکتیکا ولایت کې و او هغه وخت کابل ته و چکر لپاره راغلي و ( افغانستان راډیو) د (ولولې) په نوم ادبي خپرونې پسرلنۍ مشاعره اعلان کړې وه دا مشاعره د حمزه بابا په دې بیت جوړه شوې وه.
چې پسرلی په موسیدو ښکاري 
ښکلې ځواني په ویښیدو ښکاري
ما او درمحمد خپلواک هم دې مشاعرې ته شعرونه ولیکل خپلواک صاحب دغه قافیه او ردیف مراعات کړي و خو ما پسرلی ستایلی و نور مې د مشاعرې بیت په پام کې نه و نیولی خو فکر مې کاوه چې د خپلواک تر شعر به زما شعر ډیر ښه وي. له مشاعرې مخکې ما او خپلواک ارواښاد نصرالله حافظ ته خپل شعرونه ولوستل. حافظ صاحب د خپلواک صاحب شعر خوښ کړ ماته یې په تمسخر وویل دا دې څه لیکلي دي؟ ویل دا لکه په اتڼ کې چې نور په یوه خوا اوړي او منظم اتڼ کوي خو ته په بله خوا اوړې ملګري خپلواک خو لا همالته راباندې وخندل. زه ډیر مایوسه شوم. هغه وخت زما لپاره ډیره ترخه خاطره وه  اوس یې چې را یادوم او محترم حافظ صاحب مې را یادیږي ماته ترخه نه بلکې خوږه خاطره ښکاري د حافظ صاحب او خپلواک صاحب یادونه دې تل وي.
په درنښت، پښتنی او ادبي مینه: انجنیر عبدالقادرمسعود

په ١٩٥٥ م کال کې مې مور مړه شوه، نوي کلنه وه، وصيت يې کړی و چې جنازه به مې خپل پلرني وطن، ايټاليا ته وړئ!
مور مې په روم کې خاورو ته وسپارله. منی و، د ايټاليې هوا تر لندنه توده لګېده، فکر مې وکړ، توده هوا مې هډوکو ته ښه وه. څو ورځې په ايټاليې کې پاتې شوم، يوه ورځ مې امان الله خان په ذهن کې را وګرځېد، پوهېدم چې په روم کې اوسي، خو دقيق ادرس يې نه و رامالوم.
د افغانستان سفارت ته ورغلم، بانې يې کولې، نه پوهېږم چې ولې يې له پخواني پاچا سره زما ليدل نه خوښېدل. په سخته مې قانع کړل، ادرس يې راته وليکه.
کاغذ ته مې وکتل، پخوانی پاچا د ښار په تر ټولو غريبه برخه کې اوسېده.
يو سهار مې ټکسي ته لاس ورکړ، شل دقيقې وروسته د يوه پارک پر غاړه کښته شوم.
يوې ځوانې نجلۍ ته مې کاغذ ونيو، شمال لور ته يې ګوته ونيوله، مجبور وم، بايد په پارک کې تېر شوای وای.
پر ژېړ چمن ژېړې پاڼې پرتې وې. څو ماشومانو فوټبال کاوه، زاړه کسان پر اوږدو څوکيو لمر ته ناست ول. مخکې لاړم، سرې او ژېړې پاڼې مې د بوټو تر تليو لاندې کېدلې…يو ځای ودرېدم، بېرته مې شاته وکتل، يو څوک پر اوږده څوکۍ ناست و، اخبار يې وايه.
نږدې ورغلم، دا غټې سترګې شناخته راته واېسېدې. مخامخ ورته کېناستم. حساب مې وکړ، دوه شپېته کاله! نه وم غلط، امان الله خان به په دوه شپېته کلنۍ کې خامخا همداسې څېره درلوده. ور نيږدې شوم، پر سړي مې سيوری ورغی، شپو خولۍ يې له څوکۍ ور پورته کړه، کېناستم، په انګليسي مې وويل:
_هوا ښکلې ده!
غټې کڅوړنې سترګې يې را واړولې، موسک شو، لنډ ځواب يې راکړ!
_ډېره!
بېرته يې اخبار سترګو ته ونيو.
ور ومې کتل، د زاړه، خو پاک بالاپوښ ګروې ( تڼۍ ) يې تر غاړې پورې تړلې وې، له ليرې يې د مخ ګونځې دومره ژورې نه ښکارېدې.
ټپ شو، توپ پر اخبار او بيا د سړي پر اوږه ولګېد، يو ماشوم راغی، بخښنه يې وغوښته، سړي توپ ور واخيست، د ماشوم پر سر يې لاس تېر کړ، توپ يې ورته ونيو. ماشوم موسک شو، مننه يې وکړه.
سړي بېرته اخبار ته وکتل.
په انګليسي مې وويل:
_په ماشومتوب کې دې کومه لوبه خوښېدله؟!
سړي را وکتل، ويې خندل:
_د آس سورلۍ.
بېرته يې سر وځړېد.
يوه شېبه ناست و، بيا ورو ولاړ شو. ګام يې واخيست، په پښتو مې وويل:
_مېلمه يواځې پرېږدې!
نېغ يې راته وکتل، سترګې يې وځلېدې، په خوند يې وويل:
_افغان يې؟!
راغی، تر لاس يې کش کړم، ودرېدم، تر ډېرو يې په غېږ کې نيولی وم. نه يې پرېښودم.
ومې ويل:
_نه! پرنګی!
ويې ويل:
_ټوکې مه کوه! پرنګيان او داسې صافه پښتو! ډېر سره ليرې دي.
ومې ويل:
_ډېوېډ جونز يم، په ١٩١٩ کال کې ارګ ته درغلی وم، درې کسه وو، د چانسلر لېک مو درووړ، په کابل کې مو د خپلو څو نمايندګانو پاتې کېدا غوښته.
د سړي لاسونه مړه شول. تر څنګ مې کېناست، سر يې څو ځله يوې، بلې خواته وخوځاوه، يودم يې وخندل:
_اه! پرنګيانو! دلته هم نه يم درنه خلاص!
ومې ويل:
_خو اوس مې تقاعد اخيستی، له سياست سره کار نه لرم، ايټاليا ته مې د خپلې مور جنازه راوړه، ته مې په ذهن کې را وګرځېدې، ليدو ته دې راغلم.
امان الله خان ودرېد، تر لاس يې ونيولم، په موسکا کې يې وويل:
_راځه! کورته ځو، بيا ونه وايې چې يوه افغان بوډا په پردي وطن کې خپله مېلمه پالنه هېره کړې وه.
تر پارک ووتو، تنګه کوڅه راغله، امان الله خان په يوه زاړه کور کې اوسېده. پورته وختو، وړه کوټه وه، پر زړه، رنګ خوړل شوې غالۍ يو کټ، کوچينی مېز، دوې څوکۍ…ښکارېدلې. کېناستم، شاوخوا مې وکتل، وړه المارۍ له کتابونو ډکه وه، پورته د لرګي په چوکاټ کې کليمه نيول شوې وه، کټ ته نږدې، په تاقچه کې د جاينماز پر سر کوچينی قرآن شريف ايښی و.
امان الله خان د باندې ووت. زاړه وره چولې درلودې، غږ يې راته، يو چا ته يې وويل:
_څه مو پاخه دي؟!
ښځينه غږ راغی!
_لوبيا!
امان الله خان وويل:
_مېلمه لرم، قابلي پلو پوخ کړئ!
ښځينه غږ وويل:
_غوښه نه شته!
_يو څوک پسې ولېږئ!
دروازه خلاصه شوه، امان الله خان بېرته راغی، ويې ويل:
_کړکۍ ته کېنه، کوټه سړه ده.
څوکۍ مې وکښوله، د لمر وړانګې مې اوږو ته سيخې شوې. امان الله خان پر کټ کېناست، ويې خندل:
_اوس مې نو سم زړه ته ولوېده چې ډېوېډ جونز يې، فکر کوم چې يو ځل مو بيا هم سره ليدلي و.
ومې خندل:
_هو، زه او سفير دې په نيمه شپه کې در وغوښتو، ويل دې چې انګرېزان د افغانستان په شمال کې مداخله کوي، خلک يې مسلح کړي دي، سفير ته دې د هغه له خوا امضا کړی سند ورکړ، ورته ودې ويل چې په دوه اوياوو ساعتونو کې به له افغانستانه وځې. يوه اوونۍ وروسته دې زموږ انګرېز جاسوس اعدام کړ.
امان الله خان سړه ساه وايسته:
_اې پرنګيانو، حق مو و، وطن مو را غرق کړ.
ومې خندل:
_ته هم ګرم وې، ډېر تېز تلې.
راته ويې وکتل، څه يې ونه ويل:
_د کوټې دروازه وټکېده، امان الله خان ولاړ شو، بېرته له پتنوس سره راغی. دوه ګيلاسه يې له شنو چايو ډک کړل.
کړکۍ ته ودرېد، ويې ويل:
_هاغه ماشومان وينې؟!
ودرېدم. لاندې پاک، سوتره او صحتمند ماشومان روان ول، خندل يې، په ملاوو پسې يې د مکتب بکسې تړلې وې.
امان الله خان وويل:
_دا ماشومان پچې نه جارو کوي، په دوو اوزو پسې هم ټوله ورځ نه دي روان، لوږه نه پېژني، مکتب ته ځي، خاندي، تفريح لري، تلويزيون ته ګوري، غم نه ويني، د ټوپک ټک يې نه دی اورېدلی، روغ دي، له ژونده خوند اخلي….
غلی شو، ويې ويل:
_د هاغه دوکان تر مخ ناست بوډا زموږ ګاونډی دی، پنځه څلوېښت کاله يې په يوه فابريکه کې کار وکړ، اوس کرار ناست دی، د تقاعد پيسې ورته راځي…نه زوی ته احتياج دی، نه لمسو ته، تر مرګه به په ګېډه موړ او پر تن پټ وي.
هاغه بله ځوانه ښځه ډاکټره ده، اته ساعته کار کوي، خو څوارلس ساعته هوسا ژوند لري، کونډه ده، خو دومره پيسې پيدا کولای شي چې د خپلو اولادونو، درس، روغتيا، خوراک، تفريح… ته ورسېږي.
دا د روم تر ټولو غريبه سيمه ده، خو کورونه يې څلرويشت ساعته برق، ګاز او اوبه لري…کوڅې يې پخې دې، مکتب او روغتون نږدې دی، په دې ټوله غريبه سيمه کې به يو سوالګر هم ونه وينې.
غلی شو، بېرته پر خپل ځای کېناست، پياله يې ور پورته کړه، ويې ويل:
_سم وايې! زه تېز تلم، ځکه وخت کم و، ما وېل چې په خپل ژوند کې يو پرمختللی افغانستان ووينم. داسې وطن چې اوسېدونکې يې د دې خلکو په څېر ارام ژوند ولري، لوږه ونه پېژني، تعليم وکړي، د ځان او نورو په حقوقو پوه شي، ښه او بد ور مالوم وي، په کورونو کې د مورچو د جوړولو پر ځای، د کتابونو ځای جوړ کړي…نور يې په يوه او بل نوم غلط نه کړي ….
غلی شو، له پيالې يې سور وکړ، سوړ اسويلی يې وايست:
_ايټالياوان له دوهمې نړيوالی جګړې را ووتل، ټوله ايټاليا خاورې شوه، خو خلک يې پوه او تعليم يافته ول، په لسو کلونو کې يې بېرته ايټاليا، ايټاليا کړه، اوس موټرې او طيارې جوړوي، خو زما خلک بې سواده ول، ماغزه به مې ورسره وخوړل، په عادي خبره کې به يې قناعت نه کاوه.
غلی شو، يودم يې ترخه وخندل:
_يو وخت څو سپين ږيرې راغلل، دوی په کابل کې روان رېل ليدلی و، غوسه يې نه کنټرولېده، ويل يې چې ښار ته دې د اوسپنې ښامار راوستی، خوراک يې اور دی، شيطان يې چلوي.
ورسره ووتم، په رېل کې مې کېنول، دوره مې ورکړه، پوه مې کړل چې ريل د مساپرو او تجارتي اجناسو د انتقال له پاره تر ټولو ارزانه او ګټوره لاره ده…ورته ومې ويل چې دا رېل له اوسپني او لرګيو جوړ دی، د ډبرو په سکرو کار کوي، بنيادم يې چلوي…هر څه يې په خپلو سترګو وليدل، خو کله چې رېل ودرېد، بېرته يې هماغه پخوانی خبره را واخيسته، تور شيطان او د اوسپنې ښامار يې نه غوښت.
راډيو يې نه منله، ويل يې چې په مينځ کې يې واړه واړه شيطانان ناست دي…خلک له دينه باسي…تليفون کوپر ورته ښکارېده، ويل يې چې له دينه اوښتی يې، له شيطان سره غږېږې.
دې خلکو ان په پخه خښته او پوخ دېوال کې هم شيطان ليد…پوهېږې چې ولې؟! علت يې بېسوادي وه.
ما بايد دا ستونزه حل کړې وای، مکتبونه مې جوړ کړل، غوښتل مې چې دا خلک له تيارې را وباسم، په هرڅه يې پوه کړم…خو دوی مکتبونه هم نه غوښتل، د کوپر ځالې يې بللې….
ومې ويل:
_نو فکر نه کوې چې په داسې يوه ساده او بې سواده ټولنه کې ترکيې ته د نجونو لېږل ښه نه و؟!
امان الله خان پياله ور ډکه کړه، سړه ساه يې وايسته:
_په ټول وطن کې ښځينه ډاکټره نه وه، ښځې به په ډېرو عادي ناروغيو مړې کېدلې، فکر مې وکړ، په ټولو اسلامي هېوادونو کې ترکيه ښه راته وايسېده، تر عربو مخکې وه، ما بايد په خپل وطن کې ښځينه ډاکټرانې درلودای، سلامت پوهنتون، استادان، لابراتوارونه، کتابخانې… خو مې غريب افغانستان ته نه شوای راوړلی، چاره نه وه، نجوني او هلکان مې ترکيې ته ولېږل…د شرعې خلاف کار مې نه ګاڼه، ترکيه اسلامي هېواد دی، د نجونو ليليه، خوراک، څښاک، هر څه بېل ول.
ومې ويل:
_د چادري په اړه څه وايې؟! تا په کابل کې چادري منع کړه!
امان الله خان سر وخوځاوه:
_زه ديني عالم نه يم، خو اسلامي نړۍ مې ليدلې ده، مطالعه لرم، ما په يوه اسلامي هېواد کې هم دا ډول شنې رنګه چادريانې ونه ليدلې…زموږ د خلکو لوی مشکل دا دی چې دين او رواجونه يې سره ګډ کړي دي…
زه به د بند، فابريکې، برق، سړک، پل، پلچک، مکتب، پوهنتون… د جوړېدو په باره کې ورته غږېدم، ګټې به مې يې بيانولې، د دې شيانو په جوړولو کې به مې د خلکو همکاري غوښته….خو دوی به په هر څه کې ښځې را ګډولې…پوخ سړک او په موټر کې هوسا تګ ته يې پام نه و، ويل به يې چې نه، بيا به له روان موټره زموږ کورونه او د کورونو په مينځ کې زموږ ښځې ښکارېږې.
د مکتب او پوهنتون په ګټو به مې خوله ستړی شوه، خو په په اخير کې به يې راته وويل چې نجوني مو کوپر او فحشی ته مه باسه….
د روغتون فايدې به مې ور يادې کړې، ويل به يې چې ته عياشي غواړې، تورسرې به مو څنګه له کوره د باندې وځي؟!
خوارځواکه ماشومانو او ښځوته مې د تقويې دواوې ور ولېږلي، خو خلکو اور ور واچاوه، ويل يې چې پاچا د اسلامي امت د ډېرېدو مخالف دی، دا دوا زموږ ښځي را وچوي، اولاد نه شي پيدا کولای.
ما به د وطن د پرمختګ خبرې ورته کولې، خو دوی به خامخا پل، پلچک، دېوال، پوخ لښتی…د ښځو له نوم سره تاړه…وی، په دې کې خو زموږ ښځې راځي، خلک به يې مخ وويني، بې بندوباره به شي….دوی هر څه ته بد بينه ول، هر پرمختګ يې خامخا د ښځو د مخونو له لوڅوالي او عياشي سره تاړه
امان اله خان اوږدې خبرې وکړې، سترګې يې لندې وې ........
 یو وخت یې کور ته افغانان ورغلي وو غازي دیو کس بوټ بوی کړی وو ویل یې د وطن د خاورې بوي به حتمن ورسره وي.

در نبشته‌ی معروضات عاجزانه‌ی لودین دیدیم که او برای تأسیس حزب استقلال و تجدد تأکیدی فراوان داشت و شاه نیز نظر او را پذیرفته، دستور تأسیس این حزب را به‌عنوان نخستین حزب مدرن سیاسی و علنی كشور صادر نمود، هیأتی را نیز برای تدوین مرامنامه‌ی آن موظف ساخت، در ماه سنبله‌ی سال ١٣٠٧ ش با نشر این سند در روزنامه‌ی امان افغان، موجودیت حزب استقلال و تجدد رسماً اعلام گردید.

این مرامنامه‌ی مختصر را كه گویا به‌صورت تعجیلی تدوین یافته است؛ به‌عنوان سند مهمی از عهد امانی در تاریخ مبارزات سیاسی در كشور می‌توان یاد کرد[۱].

[↑] مرامنامۀ اساسیۀ فرقۀ استقلال و تجدد

١- فرقه‌ی استقلال و تجدد که، موافق قانون جمعیت‌ها تشکیل شده، یک جمعیت ملی و سیاسی است که مرکز آن در کابل می‌باشد.

٢- فرقه‌ی استقلال و تجدد که ملت افغان را به‌موقع ترقی و رفاه ارتقأ می‌دهد؛ امکان هر قسم استبداد را مسدود می‌سازد و با کمال قوه‌ی قلبیه و غایه‌ی سیاسیه قبول و اعلان می‌نماید که حفاظت استقلال مملکت حالاً و اتیاً (درآینده) از هرگونه تهلکه و تعرضات وظیفه‌ی عالیه‌ی ملیه و وطنیه‌ی هر فرد فرقه‌ی استقلال واجد است.

٣- فرقه، خرافاتی را که به‌اساس دین اسلام مطابقت ندارد، و در اثر اعتیادات جز و اعتقاد گرفته شده، از سیاست و اختلاطات متنوع سیاست تخلیص نموده، قوانین سیاسی، اجتماعی، اقتصادی ملت را تشکیل و احتیاجات عمومیه را به‌اساسی که به‌مدنیت عصر حاضر و علوم و فنون تجربه شده، اطمینان بخش تطبیق بشود، تأمین می‌نماید.

۴- فرقه تمام فعالیت و همت خود را برای آسایش و رفاهیت عامه و حاکمیت ملی افغان وقف می‌نماید و از نگاه قانون، مساوات مطلق را برای تمام افراد ملت قبول می‌کند، امتیازات هیچ عایله، هیچ صنف، هیچ جمعیت و هیچ فرد را نمی‌شناسد. دفع احجاف و مظالم، انسداد حق تلفی، رجحان لیاقت و اهلیت را وظیفه‌ی وجدانیه‌ی وطنیه‌ی خود می‌شمارد.

۵- فرقه رابطه‌ی قوی وحدت قلبیه، حسیه و فکریه را در هموطنان خود تزریق و تخلیق نموده، در تمام شعبات این اساس را در موقع اعتبار و مرعیت می‌آورد. تطبیق حاکمیت قوانین موضوعه را بالای هر فرد مملکت مفکوره‌ی قطعیه‌ی خود می‌شمارد.

٦- فرقه کوشش می‌کند که توجه‌ی عامه‌ی ملت را در سایه‌ی مساعی جدیانه‌ی خویش در راه ترقی و رفاه ملت طوری جلب نماید که ملت طبعاً فرقه را برغیر فرقه به‌موقع انتخاب وکلای شورای ملی ترجیح بدهد.

٧- تشکیل فرقه از مرکز آغاز و به‌سایر نقاط مهمه‌ی مملکت؛ حتی قریه‌ها و محله‌ها وسعت می‌یابد.

٨- اشخاصی که وارد فرقه‌ی استقلال و تجدد می‌شوند، سالانه مبلعی جزوی به خزانه‌ی فرقه جهت مصارف اداری اجتماعات ومراکز فرقه می‌پردازند.

٩- رئیس عمومی فرقه‌ی استقلال و تجدد و بانی فرقه‌ی مذکور اعلی‌حضرت غازی امان‌الله خان می‌باشد.

١٠- نظامنامه‌ی تشکیلات و وظایف و سایر امور مربوطه به فرقه و اجراآت مرام آن بعد از ملاحظه و صحه‌ی جمعیت مرکزی فرقه طبع و نشر می‌شود.

١١- این اساسات عمومی ابداً تبدیل شده نمی‌تواند.[٢]

ولي الله ملکزی 

لوړ ماسپښین دی او په کاسو کاسو باران وریږي. چا پلاستیکي بالاپوشونه اغوستي او ځینو برګې او تورې چترۍ په سرونو نیولې دي؛ خو بیا هم ښه ګڼه ګوڼه ده او خلک بې خاره قدم وهي. د مرمرې د سمندرګي له اروپايي ساحل څخه د آسیایي څنډې د دنګو ودانیو رنګارنګ ګروپونه تت تت ځلیږي او د سیګل ښایستوکې مرغۍ د مالګینو اوبو خاموشه څپې څاري. د اوو غونډیو په څوکو او لمنو کې پروت د ۱۶ ملیونه نفوسو په درلودلو سره، استانبول د اروپا لومړنې او د نړۍ پنځلسم لوی ښار دی. ۵,۷۱۲ کیلو متره مربع مساحت لري او د ترکیې د ټول نفوس ۱۹سلنه خلک همدلته اوسیږي. استانبول ۵۸ پوهنتونونه لري چې ۱۴ یې دولتي‌ او پاتې یې خصوصي او وقف دي. په دې ښار کې۳۶۷۰ جوماتونه، ۱۵۸ کلیسا ګانې او د یهودانو لپاره ۱۷ سنیګاګ (کنیسې) آبادې دي.

د دې ښار بنسټ له میلاد څخه اوه پيړۍ وړاندې د یونانیانو له خوا کيښودل شوی او بیا د کوروش کبیر د تاړاک په مهال سم دم کنډواله شویدی. په ۳۳۵ میلادی کال کې د بیزنطیني امپراتورۍ (ختیز روم) ستر ټولواک، قسطنطین د خپلې واکمنۍ پلازمینه اعلان کړ او د قسطنطینه نوم یې ورباندې کیښود چې د را روانو لسو پیړیو لپاره د رومیانو د راج او باج ټاټوبې وو. نوموړي د ایټالیا د واټیکان په مقابل کې، د ارتودکسو لپاره د آیا صوفیا مشهوره کلیسا جوړه کړه او چې ومړ نو په څنګ کې یې خښ کړل شو. کله چې سلطان محمد الفاتح په ۱۴۵۳م کې بیزنطيني واکمني تس نس کړه او د قسطنطنیې ښار یې ورڅخه ونیولو؛ نو د إسلام بول نوم یې ورله غوره کړ، بیا د هغه وارثانو ورباندې آستانه او وروسته د استانبول کیښود او دغه کلیسا یې په جامع جومات بدله کړه.

د عثماني سلطنت له راپرزیدو یو کال وروسته، یعنې په ۱۹۲۳م کال کې د مصطفی کمال اتاترک له خوا د ترکیې پلازمینه له استانبول څخه د انقرې ولایت ته ولیږدول شوه، ولې د دې ښار اقتصادي او کلتوري لمن د هرې ورځې په تیریدو سره لا زیاته پراخه او د سیاحت او توریزم په یو ستر مرکز باندې بدل شو. د همدې ډیسمبر په یولسم تاریخ، د کلتور او سیاحت وزرات وویل: سږ کال ۵۳ ملیونه سیالانیانو له ترکیې څخه لیدنه کړې، ۴۶ ملیارده ډالر یې مصرف کړی او د دې شمیرې نیم په نیمه تورستان استنبول ته راغلي دي. استانبول د ترکیې د ۸۱ ولایتونو څخه یو ولایت دی او ۳۹ ولسوالۍ لري. د دې ښار د نفوسو ۶۵ سلنه په اروپايي برخې کې او پاتې ۳۵ سلنه یې په آسیايي خوا کې اوسیږي چې دریو پلونو او د اوبو لاندې یو تونل سره نښلولي دي. د استانبول اوسنې ښاروال د جمهوریت پالو د ګوند مخکښ غړی، اکرم امام اُغلو دی.

د استانبول نوی نړیوال هوايي ډګر (IST) چې مساحت یې ۷۶ ملیون متر مربع ته رسي د نړۍ په کچه دوهم لوی میدان دی. په ۲۰۱۸م کې یې د لومړۍ برخې پرانیسته وشوه؛ د ۹۰ ملیونه مسافرو ظرفیت لري او په ۲۰۲۸م کې به یې څلورمه برخه کار هم بشپړ شي چې هرکال به د ۲۰۰ ملیونه مسافرو د تګ راتګ جوګه شي. دغه مهال به هره ورځ، ۳۵۰۰ الوتکې ۳۵۰ ډګرونو ته الوتنې کوي. د دې ډګر ټول لګښت ۲۶ ملیارده یورو ته رسیږي چې د ترکیې ترڅنګ بهرني پانګوال هم په کې غټه ونډه لري. همدا اوس څه باندې یولک تنه مسلکي او خدماتي پرسونل په کار بوخت دی او د ۴۰ زرو موټرو د درولو / پارکنګ وړتیا لري.

له بله پلوه،‌ ترکۍ ډرامې اوس له امریکا او جنوبي کوریا وروسته، په نړۍ کې دریم مقام لري چې مرکز یې همدا استانبول دی او هرکال په منځني ډول ۱۵۰ ټلویزیوني ډرامې جوړیږي. دلته جوړه شوې د ارطغرل ډرامه په ۲۵ ژبو ژباړل شوې او په ۷۱ هیوادونو کې څه باندې درې ملیارده خلکو کتلې ده. په استانبول کې د افغانستان ځینې پخواني جهادي مشران، د جمهوریت د مهال لوړ رتبه شخصیتونه او په اختلاس ککړ او تورن وکیلان د ځینو سیاسي محدودیتونو سره همدلته ژوند کوي. کله چې ما د آتاکوئ په سیمې کې د درویشانو د ذکر، رقص او هوکې د شنو لوګو په بنډار کې له یو ترکي ځوان څخه پوښتنه وکړه چې اروپايي ټولنه له ترکیې سره ولې ناغیړي کوي او د یوځای کیدو اجازه نه ورکوي؟ نو هغه پرته له ځنډه وویل: (افندم! ختیزه اروپا تر پرون پوری کمونسته، مفلسه او د وارسا د نظامي تړون برخه وه، خو ناټو نن پولینډ، چکوسلواکیا او مجارستان په غیږ کې نیولې او مونږ ته انې بانې کوي، زموږ ګناه دا ده چې موږ مسلمانان یو او هغوئ مسیحیان!).

د مصطفی کمال آتاتورک لخوا د شپږو پیړیوعثماني خلافت د ړنګولو وروسته، د معاصرې ترکیې له نیمې زیاته واکمني د پوځي جنرالانو او یا د هغوئ د وزر لاندې واکمنانو سره وه چې له سیاست سره د مذهب ګډول، غټ جرم وو. خو رجب طیب اردوګان چې په تنکۍ ځوانې کی یی د استانبول د بسونو او اورګاډو په سټیشنونو کې چای او سموسې خرڅولې، په ۱۹۹۴م کال کې د استانبول ښاروال وټاکل شو. د سیاسي اسلام پلویان یې خلیفه بولي، لویدیزه نړۍ یې دیکتاتور او کورني مخالفین ورته د سلطان لقب کاروي. مګر کوټلې خبره دا ده چې اردوګان له اتاتورک وروسته د ترکیې یوغښتلی او کریزماټیک سیاست وال دی. هغه وکولای شول ترکیه له ژور اقتصادي ناورین څخه راوباسي او د نړیوال مالي ګراف په شپاړلسم کتار کې یې ودروي. لس کاله وړاندی د ترکیې بهرني صادارات په کال کې ۲۳ ملیارده وو؛ مګر نن یی د صادراتو کچه له ۱۵۳ ملیاردو ډالرو څخه لوړه ده او د ملي پیداوار کچه یې یو ټریلیون او سل ملیاردو ډالرو ته رسي.

د استانبول مجلل قصرونه، نروچکې منارې، موزیمونه، تاریخي کلا ګانې، خانقاوې، میکدې، د نڅاګانو حجرې او ډول ډول خواړه د بیزنطیني او عثماني امپراتوریو د عروج او زوال د شاهکارونو سمبولونه دي. د قسطنطین کبیر د سترګو په یوې اشارې به له انساني ککریو څلي جوړیدل او د سليمان قانوني دربار به د کوه قاف له ښاپیرو مالامال او د شمالي افریقا غلامان او اینزې به لاس په نامه ولاړې وې. ښايي له همدې امله فرانسوی امپراتور، ناپلیون بوناپارت ډیر ملامت نه وي چې کله د تور سمندرګي او مرمرې د ساحل په غاړه یې اوتر اوتر یوه خوا بله خوا وکتل او بیا یې د خاطرو په خپل دفتر کې ولیکل: (که زه د ټولې نړۍ امپراتور وای، نو استانبول به حتما زما پلازمینه وه).

—-----------------------------------------------

یادونه: په مننې سره، ما په دې لنډې څیړنې کې د Reuters له آژانس، د Daily Sabah له ورځپاڼې، د الجزیرې ټلویزیون، Google او Wikipedia څخه استفاده کړیده. که لوستونکي وخت او علاقه لري، کولاې شي د ملکزي نورې لیکنې او څیړنې د هغه په فیسبوک او یوټیوب چینل کې ولولي او وګوري.

ادرس یې دا دی: Wali Malakzay

ډ. روستارتره کی

دوکتور م . عثمان روستار تره کیپه فرانکفورت کې د ډیورند د کرښې د قضیې په اړه دغونډې په مناسبت

سریزه
 د موافقه لیک د حقوقي اړخ لنډ تاریخ :
د نړۍ د نقشې پر مخ د افغانستان د اوسنیو پولو د تثبیت څخه نږدې یوه پیړۍ تیریږي . د افغانستان د پولو په ټاکنه کې روسانو او انگریزانو د خپلی استعماری غرضونو د تحقق په خاطر په کافي اندازه لاس درلود.
که د ډیورند کرښه [ 1893 م کال ] د افغانستان د نورو پولو سره پرتله کړو دغه تریخ واقعیت په داګه څرګندیږي چه د کرښې په غزولو کې هیڅ ډول بشری ، جغرافیایی او حقوقي ملاحظات په نظر کې ندي نیول شوی.
په هره اندازه چه د ډیورند د موافقتنامی د لاسلیک د نیټې څخه لرې کیږو په همهغه معیار، د افغانستان د خپلواکۍ سیاسي او دیپلوماتیکه بڼه غښتلې کیږی او ورسره افغاني واکمنان د ډیورند د کرښې په وړاندې د احتجاج او اعتراض پیاوړتیا او سیاسي ظرفیت تر لاسه کوی:
په افغانستان کې د ډیورند د موافقه لیک د مطرح کیدو څخه 114 کاله تیریږی. پدغه موده کې 18 حکومتونو په کابل کې قدرت قبضه کړی دی.
د هغی جملی نه 4 لمړنیو حکومتونو د ګواښ او فشار لاندی د ډیورند کرښه منلې او 14 نورو حکومتونو د هغې په وړاندې په رسمی یا غیر رسمی توګه اعتراض او احتجاج ښودلی دی. ان تر دی چه د ډیورند قضیه د افغانستان په بهرنی سیاست کې ستر ځای موندلی دی .
د نړیوالو حقوقي تعاملاتو پر خلاف، انگریزانو د افغانستان خپلواکي، د افغاني لوری له خوا د ډیورند کرښې د منلو سره وتړله.
د کابل په موافقه لیک په 2 ماده کی چه په 1921 م کال کې د برتانوی هند او اماني حکومتونو تر منځ لاسلیک شو، راغلی دی :
« دواړو خواوو د هند او افغان پلو په هغه شان چه د راولپندۍ د 1919 م کال د اگست په 8 نیټه د موافقه لیک په 5 ماده کې څرګند شوی وو، مني .»
په قبایلی سیمو کې څو پیښې د دی لامل وګرځیدې چه په هند کې د انگریزی حکومت د نسکوریدو څخه وروسته او د پاکستان د جوړیدو څخه مخکی د لمړی وزیر شاه محمود خان حکومت د ډیورند موافقه لیک په یوه اړخیزه توګه باطل اعلان کړ . دغه پیښې پدې ډول وې :
ـ په پښتونخوآ کې د انګریزانو پر ضد د خان عبدالغفار خان په مشری آزادی غوښتونکی تحرکات .
ـ په « بنو » کې د یوې لویه جرګی جوړیدل چه په هغې کې د پښتونخوآ د یو مستقل دولت د جوړیدو په اړوند بند و بست وشو.
ـ په کابل حکومت باندی د قومونو د جرګی د استازو فشار چه پخوا په شان کابل ته راتلل .
شاه محمود خان د خپل حکومت دریځ په 1947 م کال د جولای په 31مه د برتانیې د بهرنیو چارو وزیر ته وړاندی کړ. دغه دریځ د حقوقو د موازینو سره کاملآ سمون درلود . پدی معنی چه « هر دولت د خپلو ګتو د تشخیص او ملاتړ قاضی ګنل کیږی. یو دولت کولای شی پخپل مسنولیت په یوه اړخیزه توګه بل لوري ته د یو یادداشت په استولو کې هغه تړون ملغا اعلان کړي چه ورڅخه تاوانی کیږی.» [1]
په 1947 م کال د پاکستان د رامنځته کیدو نه وروسته په هغه موافقه لیک کې چه د علی جناح [د پاکستان ولسمشر] او د افغانستان د استازی نجیب الله« توروایانا» تر منځ په کراچۍ کې لاسلیک شو ، د آزادو قبایلو سیمه له صوبه سرحد او بلوچستان څخه جلا وپیژندل شوه. د علی جناح د مړینې څخه وروسته، خواجه نظام الدین د پاکستان نوی ولسمشر د مخکینۍ موافقی څخه سرغړونه وکړه.
پرته د افغانی حکومتونونه د 7 دورې شورا هم د جولای په 1949 م کال د ډیورند د کرښی په ضد دریځ ونیو.
په هر حال! وروسته ددغه لنډ تاریخي پس منظر نه حقوقي بحث ته ننوزو. مخکې له دې نه باید دغه واقعیت په نظر کې ونیسو چې افغانستان هیڅ وخت د انګریز مستعمره( colonie )  هیواد نه وو بلکه تحت الحمایه هېوادprotectorat  ګنل کیده: [ 1 ]

موږ د دیورند موافقه لیک حقوقی باور هغه وخت په ګوته کولی شو، چه له یوی خوآ د نړیوالو تړونونو د تصویب عمومی پروسیجر[طرزالعمل] ته نظر واچوو ، او له بلی خوا د نړیوالو تړونونو د اعتبار حقوقی ارژښتونه له نظره و نه غورځوو. دواړه موږ ته د ډیورند د موافقه لیک د حقوقی ارزونې وسیله په لاس راکوي.
لمړی ـ د یوه بهرنی تړون د تصویب او نافذیدو پروسیجر پدی ډول دی : [2]
1 ـ تړون باید د دواړو هیوادونو د ذیصلاحو استازو له خواه لاسلیک شی . دغه صلاحیت د اساسی قانون له خواه متعاقدینو ته ورکول کیږي. نړیوال حقوق پوهان پدی باور دي چه په بین المللی حقوقی نظام کې د اساسی قوانینو ضوابط په کافي اندازه نفوذ لري. آن تر دې چه د یو هیواد د اساسي قانون د حکمونو ، نه مراعات د تړون د باطل کیدو لامل ګرځی .
اوس راځو دیته چه د موافقه لیک په اړه دغه شرط په ځای شویدی که نه ؟
الف ـ د ډیورند تړون د برتانوی هند د باندنیو د چارو د وزیر [ ډیورند ] او د افغانستان امیر [عبدالرحمن] تر منځ لاسلیک شو.
امیر مطلقه پادشاه وو او اصلآ د اساسي قانون سره آشنا نه وو. بنآ نوموړی د کوم اساسي قانون د حکمونو له مخی د افغانستان د خلکو استازیتوب او د تړون د لاسلیک کیدو صلاحیت نه در لود .
ب ـ دغه مطلقیت د افغانستان به د ننه کی مطرح وو. د هیواد بهرنی سیاست د انگریزانو له خوآ تر کنترول لاندی وو. له همدی کبله د دیورند د موافقه لیک په پروسیجر کی د امیر حقوقی او سیاسی باور د انگلستان د هند مستعمره د یو وزیر یعنی ډیورند سره په یوه کچه کې واقع و .
2 ـ نړیوال تړون باید د خلکو د استازو له خوآ په پارلمان کې تصویب شی .
داسی اسناد په لاس کې نلرو چه موافقه لیک د انگلستان د عوام مجلس له خوآ تصویب شوی وی.اماپه افغانستان کې هغه وخت پارلمان موجود نه وو . بر خلاف د موافقه لیک د نیټې نه مخکې لږ تر لږه د یوې نیمې پیړۍ په موده کې لویه جرګه موجوده وه. د تحت الحمایه افغانستان امیر جرئت ونکړ چه پدی موضوع باندی د لویې جرګې د استازو له مخالفت او مقابلی سره مخ شی .
بنآ د ډیورند د موافقه لیک د لاسلیک په ترڅ کې د یو عادی منل شوی تړون د دوهم پروسیجر څخه سرغړونه شوی ده.
3 ـ تړون باید د هیواد د عالی ترین مرجع یعنی د دولت د رئیس له خوآ ښکلی شی . دا یوازنی شرط دی چه په ځای شوی وو.
4 ـ تړون باید په رسمی جریده کې خپور او اعلام شی . دغه تجویز د تړون د انفاذ معنی ورکوي. په هغه وخت کې افغانستان دولتی منظم نظام نه درلود . بنآ دغه عملیه تر سره نه نشوه : عامه ولس د موافقتنامی د محتویاتو څخه بې خبره پاتې شو . وروسته مورخین پدی برخه کې چه آیا امیر، انگلیسې، دری متنونه او ورسره مل نقشه ټول لاسلیک کړي دي که نه، اتفاق نظر نلري. ځینی یې داسی نظر لري چه ګوندې امیر د موافقه لیک د دری متن سره مل نقشه باندی لاسلیک ندی کړی او د موافقه لیک په متن کی د دواړو هیوادونو تر منځ د پولی کلمې هم ندی ذکر شوی.
بنآ د ډیورند د موافقتنامی په لاسلیک کیدو سره د یو عادي تړون د تصویب د شکلیاتو څلورم شرط هم ندی په ځای شوی .
5 ـ موافقه لیک باید په اتفاق سره ، د دولتی اړخونو له خواّ په نړیوالو سازمانونو چه وروسته جوړ شول لکه جامعه ملل یا ملګري ملتونو د تړونونو په آرشیف کې ثبت شوی وای.دغه عملیه هم تر سره نشوه.
بناً د ډیورند موافقه لیک د 5 شکلیاتو او شرطونوڅخه چه یو نړیوال باوری تړون ورباندی بنا دی، یوازې یو فرعي شرط په ځای کړی او څلور بنسټیزو شکلیات یې له نظر څخه غورځولی دي.
د یونړیوال تړون اعتبار یوازې د حقوقی شکلیاتو رعایت سره تړلی ندی. نور شرطونه هم ورسره مل دی، چه په لاندې ډول ورته اشاره کیږي:
دوهم ـ د نړیوالو تړونونو د حقوقی باور بنسټيز اصول :
یو تړون د نورو حقوقی تولیداتو په څیر هغه وخت دوامداره حقوقی اغیزمنتوب درلودلای شي چه د اعتبار وړ وي.
1 ـ د تړون لاسلیک کوونکی باید اهلیت ولري یعنی د نړیوالو حقوقو لوبغاړي لکه دولتونه یا نړیوال موسسات وي.
2 ـ د تړون موضوع باید مشروع وی . مثلاً د ذروی وسلې صادرات، د یو تړون موضوع کیدای نشی.
۳ ـ متعاقدین باید آزاده اراده ولری. آزاده اراده د متعاقدین بی غل او غش رضااو نیت څرګندوی.
همدا اوس د مخکنینیو توضیحاتو په رڼا کی، د ډیورند موافقه لیک حقوقی اعتبار، تر څیړنې لاندی نیسو 1 ـ د تړون د لاسلیک کوونکی اهلیت: د ویانا د 1969 م کال د 6 مادی د کانوانسیون له مخې په نړیوالو حقوقو کې یوازی یو خپلواک دولت او یوه بین المللی موسسه د بین المللی حقونو د متصدی یا فاعل په توګه د نړیوال تړون د لاسلیک کولو اهلیت لری.
د بین المللی حقوقو ټول پوهان هم پدی نظر دی چه : « کله چه یو هیواد تحت الحمایه [پروتکتورات] وی، یوازی حامی دولت [پروتکتور] دبین المللی تړون د انعقاد حق او صلاحیت لری». [۳]
پدغه اړه باندې تاریخي مثالونه زیات دی. موږ د یو مثال په یادولو اکتفا کوو: کمبودیا په 1941 م کال کی د فرانسی تحت الحمایه وو. په همدغه کال کې فرانسې د حامی [پروتکتور] دولت په توګه د تایلند سره د کمبودیا د پولو د تعیین په مقصد یو تړون لاسلیک کړ.

د امیر عبدالرحمن په وخت کی افغانستان تحت الحمایه هیواد وو. د هیواد بهرنی امنیت او باندنی سیاست اداره،د انگریزانو په لاس کې وه. یوازی انگریزان د بین المللی تړون د انعقاد اهلیت او صلاحیت درلود. افغاني تحت الحمایه دولت دنړیوال تړون د انعقاد څخه بی برخې وو.
دغه واقعیت چه انگریزان او تزاری روس په 1873،1877او 1895 م کلو د افغانستان د شمالی پولو په تعیین کې رول درلودل[2]، دا ثابتوی چه هیواد په خپل بهرنی سیاست کې د انگریزانو تر استعماری تحکم لاندی او یو تحت الحمایه دولت وو. بناً د یو بین المللی تړون دلاسلیک کیدو حق نه درلود.
2 ـ د تړون مشروعیت : د ویانا 1969م کال کانوانسیون په خپل53 ماده کې لیکي :« هغه تړون باطل شمیرل کیږی چه د انعقاد په وخت کې د بین المللی حقوقو د عمومی موازینو سره په تضاد کې واقع وي.
دغه موازین په مجموعی توګه د نړیوالې ټولنې له خوا منل شوی او تر هغه وخته پوری اعتبار لری چه نوی حقوقی اصول د هغو ځای ونیسی .
د ډیورند د موافقه لیک موضوع د پولو تثبیت وو. بناً پدې اړه د تړون مشروعیت تر سوال لاندی نه راځی.
3 ـ د متعاقدین آزاده اراده : هغه لاملونه چه د متعاقدین په آزاده اراده باندی اغیز اچوی او د یو تړون د بطلان سبب ګرځی او د کورنیو حقوقو څخه بهرنیو حقوقو ته لار موندلی، پدی ډول دی: اشتباه [ غلطی ] ، غبن او خشونت.
نوموړی سببونه هر یو کولای شي چه د متقاعدین بشپړ رضانیت او خپلواکه اراده تر سوال لاندې راوړي او نهایتاً د تړون د بطلان لامل وګرځی .
د بطلان دری ګونه سببونه نه موږ یوازی په غبن او خشونت باندی چه زیاتره د ډیورند د کرښې په اړه مطرح کیږي رڼا اچوو :
الف . غبن په مختلفو ډولونو باندی مطرح کیدای شی. بډې او رشوت د هغی جملې څخه ګنل کیږی. د بډو ورکولو موخه د بدو ورکونکی په ګته د هغو خبرو اترو اړول دی چه د تړون د لاسلیک په بهیر کې کیږي.
د ویانا د 1969م کال کانوانسیون پخپل 50 ماده کې بدو د متعاقدین د آزادې ارادې د سلبولو لامل وباله چه په کلکه د تړون اصولیت تر سوال لاندی راوستی شی .
د دیورند په موافقه لیک کی د مستر ډیورند له خوآ افغانی لورې ته په بربنده توګه د مستمری تر نامه لاندی د بډو ورکولو اشاره شوې ده. موافقه لیک پخپله 7 ماده کې لیکی : « د هند دولت د هند په وړاندې د امیر حسن نیت ته هرکلی وایی او نوموړی ته اجازه ورکوي چه د خپلو اړتیاوو وسلی د هند د خاوری له لاری تر لاسه کړې » . 7 ماده زیاتوی : « بر سیره پر دی د دې په خاطر چه امیر د دی معاملې پر سر باندې خپله دوستانه دریځ څرګند کړ د هند دولت د امیر مستمری د 12 لک روپیی نه 18 لکوته زیات کړ.»
ب ـ اجبار او تشدد : که د یو دولت د استازی په وړاندې وی یا پخپله د دولت په سر باندی په قطعی ډول سره د یو تړون د اصولیت ریښی له بیخه باسی او باطلوي یې.
د ویانا کانوانسیون پخپل 51 ماده کې وایی: « یو تړون چه د یو دولت په استازی باندی د ګواښ او فشار په وسیله وتړل شی، هیڅ یوه حقوقی اغیز درلودلای نشی او بالکل باطل دی.» [۴]
په بین المللی حقوقو کې د پخوا زمانې راهیسی د یو دولت په سر باندې نظامی، سیاسي یا اقتصادي فشار، د یو تړون د انعقاد په مقصد، د تړون د بطلان د یو لامل په توګه پیژندل شوی او په لاتینې اصطلاح « لاکس لاتا »افاده شویدی.
د ویانا کانوانسیون پخپل 52 ماده کې نوموړی حقوقی حالت داسی مسجل کوي : « هغه تړون چه د ګواښ یا زور د استعمال پر بنسټ باندې تصویب شي او د هغو نړیوالو حقوقو د ضوابطو سره چه د ملګرو ملتونو په منشور کې منعکس شویدی، مخالفت ولری،باطل اعلانیږی. »
د تاریخ په اوږدو کې هغو تړونونه چه د زر او زور له لارې تصویب او ورپسی باطل اعلام شوي دي زیات لیدل کیږی. موږ دلته څو مواردو ته اشاره کوو:
ـ په 1905م کال کی جاپان « سیول» اشغال او کوریایی استازی دیته اړ کړ چه یو تحت الحمایگی تړون ته غاړه کیږدی. تړون سره له دی چه 40 کال تر اجرآ لاندی وو په 1945م کال کې وروسته د جاپان د ماتې څخه باطل اعلام شو. [۵]
ـ په 1939م کال د مارچ په 15 د چکسلواکیا ولسمشر « ها شا » او د هغه د باندنیو چارو وزیر، د هتلری آلمان تر فشار لاندی دیته اړ شو چه د یو تحت الحمایه تړون په چوکات کې، « بوهم » او «موراوی » آلمان ته وسپاري.
د آلمان د ماتی نه وروسته ، تحت الحمایگی تړون ملغا او نوموړی ایالتونه بیرته چکوسلواکیا ته وتړل شول.
د نورنبرګ نظامی محکمه په 1946 کال د اکتوبر په 1 نیټه کې د یو حکم په بنسټ باندې د نوموړي تړون د بطلان سره خپل موافقت څرګند کړ.
ـ په 1941م کال کې کمبودیا د فرانسی تحت الحمایه وو. په فرانسه باندی د جاپان له خوآ نظامی فشار، نوموړی هیواد دیته اړ کړ چه له تایلند سره د پولو د تثبیت په اړه یو تړون لاسلیک کړ . تړون د کمبودیا ځمکنی بشپړتیا سخت تاوانی کړی وو. د جاپان د ماتی نه وروسته فرانسې اعلام وکړ چه تړون د نظامی ګواښ تر فشار لاندی تړل شوی وو او د تحت الحمایگی نظام سره یو ځای ملغا اعلانیږی.
امیر عبدالرحمن د ډیورند د موافقه لیک د لاسلیک کولو په وخت کې د سختو نظامی یرغلیزو ګواښونو سره مخ وو: د برتانوی هند حکومت په بیړه د اورګاډي کرښه د چمن نه کندهار او د پښاور نه خیبر خواته غزول او په کوټه کې په عسکری مانور لاس پوری کړی وو.
که موږ د یو تړون د بطلان نورو فکتورونوته په پام کې هم ونه ساتو پر امیر باندی د افغانستان د نظامی اشغال فشار کفایت کوي چه د ډیورند د موافقه لیک مشروعیت تر سوال لاندی راوړي او ورباندی د بطلان خط وکاږی.
 

دریم ـ د یو تړون د نسبیتRelativité  اصل
د لاتین په حقوقی دود کې د یو تړون نسبیت په لاندی ډول څرګند شوی دی :
»Pacta tertis nec nocentnec prosunt »  یعنی  یو تړون د یو ثالث د پاره وجیبه او حق نه زیږوی  موږ پدغه مورد باندی باید په تفصیل وغږیږو ځکه چه د ډیورند موافقه لیک د تحت الحمایه افغانستان او حامی یا پروتکتور انگلستان تر منځ منعقد شوی وو، نه د افغانستان او پاکستان تر منځ . پاکستان د ډیورند د موافقه لیک د رامنځته کیدو په وخت کې اصلاً شته والی نه درلود.
Pratique چال چلنددولتونود اوJurisprudence internationale په نړیواله کچه کې قضایی رویه پدی متفق دی چه یو تړون چه د دواړو هیوادونوتر منځ لاسلیک کیږی په یو ثالث هیواد باندی حقوقی اغیز اچولی نشی. پدی مورد باندی مثالونه زیات دی :
الف . آلمان د 20 پیړی په سر کې د پولنډ د یوې سیمې په وړاندې چه « اوت سیلیزی» نومیده ځمکنی دعوآ درلوده. د بین المللی عدالت نړیوال دیوان [ب،ع،ن،د] په 1926 م کال د می په 25 نیټه پخپل 7 نمبر حکم کې تجویز وکړ چه :« یو تړون یوازې متعاقد دولت ته حق او مکلفیت ورکولی شي نه ثالث دولت ته » . د عدالت بین المللی دیوان[ ع،ب،د] نوموړی حکم تائید کړ.
ب ـ د [ع،ب،د] د الوتکی په یوه پیښه کې چه په 1955م کال د جولای په 27 کې واقع شوی او د بلغاریا او اسراییل تر منځ شخړی رامنځته کړی وو، داسی حکم وکړ چه د دیوان د اساسنامی 26 ماده د یو ثالث دولت په اړوند حقوقی اثر نلري.
په نړیواله کچه په مختلفو قضایاوو کې د حکمیت پریکړی د [ ب،ع،ن،د] او د [ع،ب،د] د تایید په استقامت صادر شویدی.
د تاریخ په بهیر کې د دولتونو په پراتیک چه د دیپلوماسۍ او اعلامیې د لاری افاده کیږي د تړونونو د نسبیت د پرنسیب د تآئید په دریځ کې قرار لري.
ج ـ جنرال دوگول د فرانسی پخوانی ولسمشر په 1945م کال د فبروری په 5 نیټه مخکې د « یالتا» د کانفرانس د جوړیدو څخه وویل :« فرانسه ځان د هغو تړونونو د اجرآ مکلف نه ګنی کوم چه یې د خبرو اترو په جریان کې ګدون نه درلود ». د همدغه دریځ په تآئید د« بن» د 1975م کال د اکتوبر په 14 اعلامیه کې راغلی وو: « فرانسه ، انگلستان، شمالی ایرلند او امریکا په ډاګه اعلاموي چه د دوی تر منځ تړل شوی تړونونه په یو ثالث دولت باندی حقوقی اثر اچولی نشی ».
بالاخره د ویانا کانفرانس د اعلامیی په 34 ماده کې ، د محتوآ څخه ډکه مخکنی حقوقی دود او دستور په لاندی عبارت کې مسجل شو: « یو تړون د ثالث دولتونو په اړه هیڅ حق او وجیبه تولیدولی نشی ».
د ټولو مخکنینیو توضیحاتو څخه څرګندیږی چه د ډیورند د موافقه لیک اصلی اړخونه تحت الحمایه افغانستان او حامی یا پروتکتور انگلستان شمیرل کیږی. له نیکه مرغه زموږ دوست هیواد پاکستان د ډیورند د استعماری توطیی د کړۍ څخه لری پاتی کیږی.
بناً موافقه لیک پاکستان دولت ته هیڅ حق یا وجیبه نه په برخه کوی
څلورم ـ د دولتونو د وراثت موضوع :
د ویانا د 1978م کال کانوانسیون په 15 ماده کې وایې:« په عادي او عمومي حالاتو کې کله چه یو دولت د بل دولت ځای ونیسي، وارث دولت د مخکنی دولت د حقونو او وجایبو د میراث مستحق ګنل کیږی.»
غټ سوال دادی چه آیا هغه دولت لکه پاکستان چه داستعماری دولت د منځه تګ نه وروسته ، نوی زیږول کیږی د هغه تړون چه د استعمار د واکمنۍ له خوآ منعقد شوی وو یو اړخ شمیرلی شو؟
دلته موضوع د لاندنیو موضوعاتو د طرح کیدو له کبله پیچلی کیږی :
ـ د نوی دولت د واکمنۍ حق[سوورنته] اعمال.
ـ د نورو هغو دولتونو ګتې ساتل چه د استعماری دولت سره د تړون په چوکات کې تړل شوی وو.
ـ د کثیر الاضلاع تړون په اړه د بین المللی ټولنې د ګتی ټامین .
« عمومی قاعده داده چه د ښکیلاک د واکمنۍ نه پاتی شوی نوی دولت د مخکنی دولت د معاهداتو په وړاندی د ثالث دولت حیثیت لری او د تړونونو د امتیازاتو او احیاناً د وجایبونه ګته پورته کولای نشی. په بل عبارت کله چه د یو تړون یو اړخ له صحنی څخه حذف کیږی تړون د خپل ملاتړ او پښتوانی څخه بی برخې او جنساً له منځه ځی.» [۶]
دلته د یو مثال په راوړلو اکتفآ کوو : [ ع،ب،د ] په 1997م کال د سپتامبر په 25 حکم کې د سلواکیا د نوی جوړ شوی دو لت په تاوان هغه تړون چه په 1977م کال د « دنیوب» د سیند د شاوخوآ ځمکی د ویش په سر باندی د چکوسلواکیا او هنگری تر منځ تړل شوی وو ملغاً اعلام کړ .
د مخکنینیوتوضیحاتو څخه داسی څرګندیږی چه د پاکستان دولت چه د ښکیلاکګر برتانوی هند د واکمنۍ د نسکوریدو څخه وروسته جوړ شو ، د ډیورند د تړون د مفاداتونه بې برخی پاتی کیږی.ان تر دی چه دډیورند د کرښې په سر باندی اغزن سیم غزول هم ، حقوقی قواعدو سلامتیا او بشپړتیا ته تاوان رسولی نشی.

پنځم ـ د یو تړون د اجرآ او تطبیق پروسیجر :

د دی په مقصد چه یو تړون عملی او تطبيقی بڼه غوره کړی مختلف پروسیجرونه موجود دی:
الف ـ د یو ثالث دولت ضمانت. مثلاً امریکا په 2001م کال کی د اسرائیل او مصر تر منځ د تړون د تطبیق ضمانت په غاړه واخیست.
ب ـ د څارنې بین المللی کمسیون هغه مورد دی چه په 1954م کال کې د « ژنو» د معاهدی په بنسټ باندی د لاووس د ناپیلتوب د موافقه لیک د اجرآ په مقصد جوړ شو .
ج ـ د موقوت بین المللی کانفرانس تدویر . چه د ویانا د 1985م کال د مارچ 22 د کانوانسیون له خوآ تجویز شوی دی.
د ـ د تحقیق کمسیون چه د تړون د اړخونو نه جوړ شوی وي او د معاهدی د احکامو د سرغړونې نه راپور تنظیم او نهایتاً [ع، ب، د] ته وړاندی کړي.
د ډیورند د موافقه لیک د اجرآ په اړه هیڅ یو ضمانت نه وو ټاکل شوی. بر خلاف د قراینونه څرګندیږی چه موافقه لیک دهمهغه لمړیو ورځو څخه تر اوسه پوری په عمل کې وجود نلری. پدی معنی چه :
الف ـ ولسونه د ډیورند د کرښی په دواړو خواوو کې بې د پاسپورټ د شکلیاتونه تګ او راتګ کوی.
ب ـ آزادو قبایل په بشپړه توګه د پاکستان په سیاسی او حقوقی نظام کې ندی جذب شوی. دوی اکثراً فوج ته عسکر او حکومت ته مالیه نه ورکوي او خپل ملی هویت یې ساتلی دی .
ج ـ د تاریخ په اوږدو او په ځانګړی توګه د مقاومت او جهاد په وخت کې د لر او بر ولسونو تر منځ جذباتی او عاطفی اړیکی د دی لامل شوې چه د ډیورند کرښه « عملاً » د منځه لاړه شی .

نتیجه
الف ـ د حقوقو د « تیوری» له نظره د ډیورند موافقه لیک د توجیه وړ بنه نلری. په « عمل» کې هم د نوموړی موافقه لیک اجرایی شته والی تر سوال لاندی دی.
ب ـ د ډیورند کرښه ګده کرښه ده . پاکستان پرته د افغانستان د موافقی نه حق نلری چه د کرښې په جوړښت چه په زیاتو سیمو کې ندی تثبیت شوی پخپل سر بدلون راوړی او یا د اغزن سیم په غزولو یا مین په ایښودلو د هغه استقامت وټاکی. دغه کار د افغانستان په خاوره باندې ښکاره تیری ګڼلی شو.
ج ـ په اوس وخت کې افغانستان د یوه تمثیلی، ملي، مرکزي حکومت د درلودلو څخه بی برخې دی. اوسنی افغاني حکومت چه د بهرنیانو له خوآ ساتل کیږی د هیڅ یوې ملي مسآلې او په ځانګړې توګه د ډیورند د موافقه لیک په موضوع باندی د هیچا سره د معاملی د یو اړخ په توګه دریځ نیولی نشی .
د ـ اوس وخت افغانستان د نړیوال انتلاف تر ساتنې لاندی دی او د باندنی خپلواک، ملی سیاست څخه بی برخې ګنل کیږي. بناً باید ځینی افغانی توطیه ګرو کړیو د ډیورند د موافقه لیک څخه د افغانستان په تاوان او د پردیو په ګته د یوه سیاسی افزار په توګه ناوړه ګته پورته نکړي .
ه ـ د افغانستان او پاکستان تر منځ د نژدیوالی علایق په کافی اندازه موجود دی. باید دواړه هیوادونه په سیمه کې د متقابلې دوستۍ مثال اوسی . د ډیورند کرښه چه عملآ له منځه تللی باید د دواړو هیوادونو تر منځ د لا زیاتی همکارۍ او دوستۍ لاره پرانیزي او د جلاوالی لامل ونپیژندل شی.
و ـ افغانستان د پاکستان سره د ډیورند د کرَښی په سر باندی، د خپل اختلاف د واقع بینانه او منصفانه حل د پاره باید یوازی او یوازی سیاسی سوله ایزو لارو چارو په تمه اوسی . اوس مهال د موضوع د مطرح کولو وخت ندی. « پای »

فرانسه 01 ـ 02 ـ 07
دوکتور م، ع ، روستار تره کی

اخځونه :
[۱].بین المللی عامه حقوق . پاریس. 2002م کال. 211ـ212 مخ . Patrick Daillier [ 1]
[۲] د مستعمره هیوادکورنۍ او بهرنۍ اداره مستقیماً د ښکیلاکگر قوت په لاس کی ده.
تحت الحمایه هیواد کورنۍ چارې خپله اداره کوی. اما بهرنۍ امنیتي چارې او د بهرنی سیاست واک د استعماری قوت له خوآ تر سره کیږی.
. نړیوال عامه حقوق. پاریس. 2002م کال. 193 مخPatrick Daillier[2]
نړیوال عامه حقوق .پاریس. 2002م کال . 191 مخ .M Martin [1]
[۳] د پولو په اړه د انگریزانو او روسانو له خوآ په مختلفو نیټو یو شمیر هیآتونه ټاکل شوی وو. لمړی هیآت د دواړو هیوادونو د بهرنیو چارو د وزیرانو په کچه [لارد کرینویل او پرنس گورچکوف] څخه جوړ شوی وو. او یو بل پلاوی د انگلیسی او روسی استازو « چارلس پت او کاپیتان کامروف» نومیدل.
[۴]2002م کال. 193 مخ عامه حقوق. بین المللی Patrick Daillier
[۵]کوریا او جاپان . پاریس. 1910م کال536 ـ 553 مخV . P erinjaquet
[۶]نړیوالی اړیکی. پاریس .1992 م 470 مخMoreau Defarge

ملی مبارز، ډیپلومات، شاعر او سپه سالار سیدال خان ناصری.

د محمد سیدال خان پلار ابدال خان کله چی سلطان ملخی توخی (د نازو انا پلار) له جلدک څخه تر غزنی سیمه کی خپلواک ژوند او حکومت کاوه، هلته له خپلو خلکو سره میشته شو.

ابدال خان له نورو ملی مشرانو سره د صفویانو د حاکم ګرګین پرضد جګړه کوله او صفویانو ته یی اجاره نه ورکوله چی پر قلات حکومت وکړی.

سیدال خان، وړتیا او زړورتیا له خپل پلار څخه په میراث اخیستی وه، د پوهې او ادب په حصول کې هم ډیر هڅاند وه او د فقی، تفسیر، صرف او نحو … او دري ادبیاتو زده کړې یې هم وکړې.

د هوتکيانو د واکمنۍ په دریو لسیزو کې د هیواد دننه او بهر د مبارزو او فتوحاتو په جریان کې، سیدال خان ناصري د حکومت یو له اصلي ستنو او ټینګو بنسټونو څخه و، چې په نظامي برخه کې یې یو عالي او تل پاتې تاریخي ریکارډ پریښی دی.

کله چې په ۱۷۰۸ میلادی کال کې، ملي مشر میرویس خان هوتکي، د دیني عالمانو د فتوا ترلاسه کولو وروسته، قندهار کی د ایران صفوی حکومت ظالم و سفاک حاکم ګورګین له مینځه لری کړ، او د هوتکيانو خپلواک حکومت یی اعلان کړ، سیدال خان ناصري د افغان ځواکونو مشر او سپه سالار وه.

او کله چی صفویانو د کندهار د بیا نیولو لپاره پوځ را ولیږه، ملی مشر میرویس خان سیدال خان ناصري د هغوی جګړی ته ولیږه چی صفوی پوځ یی تار په تار کړ.

سیدال خان ناصري د میرویس خان د اته کلن مشرتابه په ټولو اتو کلونو کی د صفوی خلاف په ټولو جګړو کې ښکېل وه، چې په ټولو جګړو کې یې افغانانو ته بریاوی راوړی وی.

د حاجي میرویس خان (۱۶۷۳ – ۱۷۱۵ میلادی) تر مرګه وروسته لومړی د هغه ورور او بیا د هغه زوی شاه محمود هوتکي واک تر.لاسه کړ.

د شاه محمود هوتکي ځواکونو د امان الله سلطان ، سیدال خان ناصري او نصرالله خان … په مشری لومړی په کرمان او بیا د ایران د صفویانو په پلازمینه اصفهان برید وکړ او فتح یې کړ.

د ۱۷۲۲ کال د اکتوبر په ۲۳ نیټه (چی د ۱۱۳۵ کال د محرم له ۱۲ سره سمون لری) د شاه محمود هوتکي په سر د سلطاني تاج د ایران شاه حسین صفوی کیښودو چی ورسره په ایران کې د افغانستان امپراطوری بنسټ کښیښودل شو.

شاه محمود هوتکي د اصفهان په چهلستون ماڼی کې شانداره میلماستی جوړه کړې وه چې په ترڅ کې یې د شاه حسین صفوی لور سره واده وکړ.

په دې توګه، د یووالي او مبارزې په پایله کې، میرویس خان هوتکي او د هغه ځای ناستو نه یوازې په کندهار کې د صفویه واکمنۍ پای ته ورساوله، بلکې د صفویانو د واکمنی لړی یې هم پای ته ورسوله.

شاه محمود هوتکي حکومت نږدې نهه کاله وه چی دوه نیم کاله یی په ایران کی هم حکومت وکړ. بیا، د رواني ناروغۍ له امله، هغه له واکه لرې شو او د هغه د تره زوی، شاه اشرف هوتکي قدرت ته ورسید.

سیدال خان ناصری د عثمانی ترکانو او روسانو پر وړاندې په فارس کې د شاه اشرف هوتکي په ټولو جګړو او خبرو اترو کې، د افغان ځواکونو سپه سالار او لوی درستیز و چې په ټولو جګړو او خبرو اترو کې بریالی و. هغه د روسیې او عثماني ترکیې لخوا د ایران د ځینو برخو د نیولو پلان شنډ کړ.

له یوې خوا په ایران کې د نادر افشار په نوم د یوه کس په څرګندیدو او له بلې خوا د افغانانو خپلمنځی ناخوالو، په ایران کې د هوتکيانو حکومت کار له خنډ سره مخ کړ. له همدې امله شاه اشرف او افغانان له ایران څخه په شاشول. شاه اشرف په شورابک سیمه کې ووژل شو.

له ۱۷۳۹ کال څخه وروسته، د هوتکيانو واکمنی یوازې په کندهار پورې محدود شوه، چی د میرویس خان کشر زوی، شاه حسین هوتکي چی یو ادیب او په فرهنګ مین سړی وه او په پښتو او دری ژبو یی شعر وایه، یی پاچا وه.

کله چې سیدال خان ناصري کندهار ته ورسید، نو هغه د شاه حسین هوتکي لخوا بیا هم سپه سالار وټاکل شو.

له بده مرغه، هغه د نظامي ځواکونو د چمتو کولو لپاره وخت نه درلود، مګر سره له ټولو ناخوالو بیا هم تر آخره یی له مقاومت څخه کار واخیست.

یو ځل له ۳۰۰۰ سرتیرو سره د هرات د ابداليانو مرستې ته هم ولاړ، خو د نادر افشار د ستر لښکر په وړاندې بریالي نشول او سیدال خان بیرته قندهار ته ستون شو.

د سیدال خان ناصري ځواکونو شمیره شل زره او د نادر افشار ځواکونه یو لک وه.

سیدال خان ناصری د دښمن په ځواکونو خواره واره بریدونه کول او د یو کال لپاره یی کندهار ته د نادر افشار د ننوتلو مخه ونیوله.

نادر افشار د فتح علی خان په قومانده، د قلات د نیولو لپاره یو اته زره کسیز لښکر ولیږه. شاه حسین د سیدال خان په مشرۍ یو څلور زره کسیز ځواک د قلات دفاع لپاره ولیږه، چې په پیل کې یې دښمن ته سخت ګوزارونه ورکړل. کله چې نادر افشار په ځواک کې د سیدال خان د شتون څخه خبر شو، نو په خپله د پنځوس زره ځواک سره هلته ولاړ، او سیدال خان او ځواکونه یی په کلا کی محاصره شول.

د څو ورځو محاصرې وروسته، نادر افشار بیرته د کندهار په لور ته راستون شو، مګر ۳۰۰۰۰ قوي ځواک د سیدال خان د ځواکونو د محاصره لپاره پاتی شول. دښمن هڅه کوله چې افغان ځواکونه د کلا څخه وباسي. دښمن ځواکونو د دوو میاشتو لپاره ونشو کولای چی کلا ته ننوځی.

دښمن ، چې د سیدال خان تسلیم کیدل د کندهار د فتح لپاره کلي ګنله، یو ناوړه چل او عمل ترسره کړ. د کلا څخه بهر یی، افغان میرمنې له تیانو ځړولی او تر هر ډول سپکاوي او توهین یی ورته کاوه او شرط یی دا وه چی هغوی به دا کار هلته بس کړی، کله چی سیدال خان او د هغه ځواکونه له جګړی او مقاومت څخه لاس واخلی.

سیدال خان لپاره چې د افغان ښځو عزت او وقار خورا مهم وه او له بلې خوا دوی ته اوبه او خواړه هم نه وه ورپاتی، افغان ځواکونو ته یې د اوربند امر وکړ.

سیدال خان ناصری چې ۳۱ کاله یې د افغانانو د پت او عزت او د ټاټوبی دفاع کړې وه، د نادر افشار بند ته ورغی.

نادر افشار په یو لوی محفل کې چی په دی اړه نیول شوی وه داسی وویل:

“به بسیار زحمات این گرگ باران دیده را به چنگ آورده ایم. اگر چه نمی زیبد که اینچنین سردار بزرگ و قهرمان کشته شود مگر من توان دو چشم این عقاب را ندارم٬ فلهذا هر دو چشمت را به من ببخش”.

او د سیدال خان ناصری دواړه سترګې د اور په لمبو کې سور شوی سیخانو باند ړندې کړې.

نادر افشار د خلکو د تیتولو او خواره واره کولو لپاره ځینی ایران ته واستول، او سیدال خان ناصري او کورنۍ یې د کابل شکر درې ته ولېږدول شول. څه وخت وروسته، سیدال خان ناصري په شکردره کې نړی څخه سترګی پټی کړی چی هلته د سیا سنګ هدیره کې ښخ کړای شو.

شاه حسین هوتکي د لسو میاشتو لپاره مقاومت وکړ، خو په پای کې کندهار نادر افشار لاس ته ورغی.

دا د یو ملي او هیواد پال شخصیت د ژوند د ځینو برخو یادونه وه.

د سیدال خان ناصري د دی ملی، آزاد او اوسپنیزی ارادی خاوند شخصیت روح، او د ټولو ملي مبارزینو روح چې دښمن ته یی سر ټیټ نه کړ، دی خوښ او ځای دی جنت وی.

ناصر اوریا * ۲۳ سپتمبر ۲۰۲۰ – تکزاس Naser Oria

آیا میدانید اصفهان پایتخت شاهان صفوی ایران بدست کی فتح شد؟

سیدال خان ناصری خان سپه سالار، دیپلمات، شاعر و مبارز ملی. 

«دستِ وحدت کاخ استبداد را ویران کند»

ابدال خان پدر محمد سیدال خان، در زمانی که سلطان ملخی توخی (سلطان ملخی توخی پدر نازو انا مادر میرویس خان هوتکی) استقلال خویش را حاصل نموده و از جلدک تا غزنی حکومت می کرد، همراه با خانواده و مردمش در آنجا اقامت گزید. ابدال خان همراه با عادل خان به مقابل بیگلر بیگی که از طرف دولت صفوی (ایران) گماشته شده بود، مبارزه می کرد و اجازه نداد که صفویان بر قلات حکومت نمایند.

سیدال خان که شجاعت، رشادت و بزرگمنشی را از پدر به ارث برده بود، در کسب علم و ادب نیز کوشا بود و فقه، تفسیر، صرف و نحو … و ادبیات دری را نیز فرا گرفت.

سیدال خان ناصری در طول سه دههٔ سلطنت هوتکی ها در مبارزات و فتوحات داخل و خارج از کشور یکی از ستون های اصلی و پایه های استوار حکومت بود که در بُعد نظامی کارنامه های تاریخیِ درخشان و ماندگار از خویش به یادگار گذاشته است.

از زمانی که در سال ۱۷۰۸ میلادی مطابق ۱۱۲۰ هجری قائد ملی میرویس خان هوتکی، بعد از اخذ فتوای علمای دینی، گورگین حاکم (بیگلر بیگی دولت صفوی ایران) خون آشام و سفاکِ دولت صفوی ایران در قندهار را سر به نیست نموده و دولت مستقل هوتکی را بنا نهاد، سیدال خان ناصری سرلشکر قوای افغان بود.

هنگامی که دولت صفویان غرض اشغال دوباره، به قندهار لشکر کشید، میرویس خان، سیدال خان ناصری را به مصاف آنها فرستاد که قوای صفوی را تار و مار کرد.

سیدال خان ناصری در تمام جنگ های دورهٔ ۸ سالهٔ رهبری میرویس خان علیه اشغالگران صفوی شامل بود که در همه جنگ ها فتح و پیروزی را از آن افغان ها ساخت .

بعد از وفات حاجی میرویس خان (۱۶۷۳ – ۱۷۱۵ میلادی)، نخست برادرش و سپس پسرش شاه محمود هوتکی به سلطنت رسید.

قوای شاه محمود هوتکی به سرلشکری امان الله سطان، سیدال خان ناصری و نصرالله خان … نخست به کرمان و سپس به اصفهان پایتخت دولت صفوی ایران یورش برد و آنرا فتح کرد.

به تاریخ ۲۳ اکتبر سال ۱۷۲۲ میلادی مطابق ۱۲ محرّم ۱۱۳۵ با گذاشتن تاج سلطانی بر سر شاه محمود هوتکی بدست شاه حسین صفوی، شهنشاهی افغان ها در ایران بنیاد گذاشته شد.

شاه محمود هوتکی در کاخ چهلستون اصفهان ضیافتی ترتیب داد که در ضمن آن با دختر شاه حسین صفوی ازدواج نمود.

به این ترتیب در نتیجهٔ وحدت و مبارزه در مدت کوتاهی میرویس خان هوتکی و اخلافش نه تنها سلطهٔ صفوی ها را در قندهار پایان داد بلکه سلسله پادشاهی صفوی ها را نیز ختم کرد.

شاه محمود هوتکی حدود ۹ سال سلطنت نمود که دونیم سال در ایران حکومت کرد. سپس به اثر مریضی روانی از قدرت خلع و بعد از وفاتش، پسر کاکایش، شاه اشرف هوتکی قدرت را بدست گرفت.

در تمام جنگ ها و مذاکراتِ شاه اشرف هوتکی در فارس مقابل ترک های عثمانی و روس ها، سیدال خان ناصری سرلشکر قوای افغان بود که در همهٔ جنگ ها و مذاکرات فاتح و پیروز بدر آمد. وی نقشه و پلان اشغال مناطقی از ایران توسط روسیه و ترکیهٔ عثمانی را خنثی نمود.

با ظهور شخصی به نام نادر افشار در ايران از یک طرف و اختلافات ذات البینی افغان ها از طرف دیگر، كار حكومت هوتکی ها در آن کشور با مشكل روبرو شد. لذا شاه اشرف و افغان ها از ايران عقب نشيني كردند. شاه اشرف درهنگام عقب نشيني در مربوطات شورابك كشته شد.

از اين پس تا سال ۱۷۳۹ میلادی حکومت هوتکی ها به قندهار منحصر شد که شاه حسین هوتکی جوانترین فرزند میرویس خان، که یک پادشاه ادیب و فرهنگدوست بود و به زبان های پشتو و دری شعر می سرود، حاکم آن بود.

زمانی که سیدال خان ناصری قندهار رسید از طرف شاه حسین هوتکی دوباره به منصب سپه سالار مقرر ګردید.

با تأسف که وقت به وی مجال نداد که قوای نظامی را آرایش لازم دهد ولی با آنهم تا نهایت از مقاومت باز نه ایستاد.

باری هم با ۳۰۰۰ قوا به کمک ابدالی های هرات رفت ولی مقابل لشکر بزرگ نادر افشار پیروزی بدست نیاورد.

قوای سیدال خان ناصری بیست هزار و قوای نادر افشار صدهزار بود.

سیدال خان حملات و شبیخون های متعددی به قوای دشمن وارد کرد و برای یکسال مانع ورود نادر افشار به قندهار گردید.

نادر افشار یک لشکر هشت هزار نفری را غرض گرفتن قلات فرستاد. غرض دفاع قلات یک قوای چهارهزار نفری به سرکردگی سیدال خان فرستاده شد که در ابتدا به دشمن ضربات شدید وارد نمود. زمانی که نادر افشار از موضوع حضور سیدال خان در این قوا اطلاع یافت با یک قوای پنجاه هزار نفری بدانجا رفت و سیدال خان مجبوراً در قلعه محاصره شد. نادر بعد از چند روز محاصره دوباره به صوب قندهار رفت ولی قوای سی هزار نفری قوای سیدال خان را محاصر نموده بود و دشمن تلاش می نمود تا قوای افغان را به بیرون آمدن از قلعه وادار نماید. قوای دشمن تا دو ماه نتوانست قلعه را بگشاید. دشمن که تسلیم شدن سیدال خان را کلید فتح قندهار میدانست به خدعهٔ‌ نامردانه ای دست زد. دشمن در بیرون قلعه خانم های افغان را از سینه ها آویزان نموده و مورد هر نوع توهین و تحقیر قرار میدادند تا سیدال خان و قوایش تسلیم شود.

سیدال خان که آبرو و عزت خانم های افغان از همه چیز برایش مهم بود و از طرفی هم آب و آذوقهٔ شان به پایان رسیده بود به قوای افغان امر توقف جنگ را داد.

سیدال خان این سردار رشید که از مردم و سرزمین افغان ها بیشتر از ۳۱ سال دفاع نموده بود بندی به مقابل نادر افشار آورده شد.

نادر افشار در جشن بزرگی که به این مناسبت براه انداخته بود در محضر عام چنین گفت:

“به بسیار زحمات این گرگ باران دیده را به چنگ آورده ایم. اگر چه نمی زیبد که اینچنین سردار بزرگ و قهرمان کشته شود مگر من توان دو چشم این عقاب را ندارم٬ فلهذا هر دو چشمت را به من ببخش”.

و هردو چشم سیدال خان ناصری را با سیخ آتشین کور و وی را از نعمت دید محروم کرد.

نادر افشار غرض تیت و پاشان کردن مردم تعدادی را به ایران تبعید و سیدال خان ناصری و خانواده اش به منطقهٔ شکر درهٔ کابل فرستاده شد. بعد از مدتی سیدال خان ناصری در شکردره فوت و همانجا در سیاه سنگ به خاک سپرده شد.

شاه حسین هوتکی ده ماه دیگر نیز مقاومت کرد ولی بالاخر قندهار به دست نادر افشار افتاد .

این بود یادآوری بخش هایی از زندگی یک شخصیت ملی و وطندوست.

روح سیدال خان ناصری این مرد آزاده و آهنین و روح همهٔ مبارزین ملی که به دشمن سر خم نکردند شاد باد و مکانش بهشت معلی.

ناصر اوریا * ۲۳ سپتمبر ۲۰۲۰ – تکزاس Naser Oria

 زلمی نصرت

هــغــه څـنـگـه بــه پـښـتـون وي او افــغــان وي

چې خرڅ کړی یې خپل ملک او خپل ایمان وي

د مـظـلـوم درد او فــریــاد بـــه کــلــه اوري

چې جنگ غواړي او جنگونه یې ارمان وي

که د غرو ښاپیرۍ نه وي سر درو کې

کیږدۍ کله د ښایسته نجونو داستان وي

که صحرا٬ ښارونه تش شي له خـوبـانـو

صحرا څه چې٬ لوی ښارونه بیابان وي

زه نصرت د هـغـه چـا د ارمـان مـل یـم

چې یې مینه په رڼا٬ باغ او بوستان وي

دنمارک ـ وایله

۱۸.۱۱.۲۰۲۱

زلمی نصرت

قطب تـه راغلمه له شوره

چې بې شوره کړم مشرانو

کـلـیـسـا تـه مې پـنـاه کـړه

چې بې کوره کړم مشرانو

هره ورځ له زهرو ډکې

پـيـالـې اړومــه ســر تــه

یـخ زړگی مې گـرمـومـه

چې بې اوره کړم مشرانو

نـه وېـرېـږمـه لـه مـرگـه

نـه د گـور لـه فــوارو نــه

پــه اوبـو کې بـه ښخیږم

چې بې گوره کړم مشرانو

دنمارک - ١٢.١١.٢٠١٩

عبدالملک پرهیز

کله راغلمه دنیا ته

له تقدیره بې خبر وم

 زړه کې ډېر ول ارمانونه

نه ګناه ته زه په فکر  وم

د ژوندون په لویه لاره

څه لیدل مې،ښه په ځیر وم

ټول بدن له احساس ډک ؤ

ولولو او ډک له شور وم

زده پر شونډو مې خندا کړه

ځکه خوښ د پلار او مور وم

کله پروت وم ژړېدمه

کله جوړ کله رنځور وم

ژوندون ډېر وکړولم

 ډېر ټپي ترې په ځګر وم

شپې او ورځې تېریدلې

له یادو خپل بې خبر وم

***

اوس چې ګورمه خپل شاته

د هر کال میاشتې سودا ته

وړوند وم زه تېرو کالو کې

رښتیا پټ د دروغو شاته

نیکمرغي راځنې ورک وه

د دروغجن هیلو هوا ته

د خوښۍ  احساس مې ورک ؤ

چمتو سترګې تل ژړا ته

پاتې وس د کتو نه شو

لارې ورکې هرې خوا ته

په جټکو جټکو به تلمه 

ډېر تیارې وې شا و خواته

و رسېدم زه ها ځای ته

لاره نور نه وه  نور شا ته

هلته پاتې شوم یوازې

سخته لار کې بې ویسا ته

د ضمیر ګړنګ کې ډوب شوم

چې ته راغلې زما خواته

لا هم پاتې باور ما کې

تا اوچت کړم بیا هواته

تن کې بل د مینې اور شو

 سپرغۍ لوړې شوې فضا ته

د ژوندون احساس بیدار شو

راغله بیا خوښي مې خوا ته

نیکمرغي وه آزادي وه

د تیارو د غرونو شاته

بیا د ژوند هیلې ژوندۍ شوې

د اوږده خوب دې سبا ته

زړه مې غواړي اوس وژاړم

د ویال د سلګو شاته

ښه ډېر زیاتې اوښکې توی کړم

نیکمرغۍ ښکلې دنیاته

من خانم افغانییَم  این ناله آواز من است
در خانه ام زندانییَم این ناله آواز من است

محرومم از آموختن از هرکمال و علم و فن
کو حرمت انسانییَم این ناله آواز من است

همچون متاع هرزه ام  در اضطراب و لرزه ام
من شیون پنهانییَم این ناله آواز من است

دژخیم جلاد وطن کشتند فرزندان من
دیگر چه می رنجانییَم این ناله آواز من است

بی شوهرم بیچاره ام بی خانه و آواره ام
بین بی سر و سامانییَم این ناله آواز من است

بی آب و نانم خشک لب بی خورد و خوابم روز و شب
می بینییَم میدانییَم این ناله آواز من است
طفلم نه می یابد غذا نه بهر درد دل دوا
زین تنگنا برهانییَم این ناله آواز من است

در چنگ گرگانم اسیر ای مردم برنا و پیر
رحمی به اشک افشانییَم این ناله آواز من است

در سینه خنجر می خورم شلاق بر سر می خورم
گویا که من یک جانییَم این ناله آواز من است

فریاد ها دارم بسی تا بشنود از من کسی
من جنس بازرگانییَم این ناله آواز من است

من دخترم من خواهرم من یک زنم من مادرم
جویم حق انسانییَم این ناله آواز من است
۲۸-۸-۱۹۹۸    دهلی/هند

 زلمی نصرت

په نـرمـه ژبه همیشه پـه هـر مـنـظـر غـږیـږه

هم پر خپل کور هم پر مالت او هم بهر غږیږه

که ښه پوهيږې چې کلا ده هـم بلا ده ژبـه

که سپینې،سپينې هم بیا وایې په هنر غږیږه

د ترخې ژبې په دود هم افغانان وژني یو بل

که ژوندون غواړې بیا په ژبه د شکر غږیږه

د خپل وطن جانان خدمت ته دې سر ټيټ کړه مدام

غـرور دې سـاتـه او غـلـيـم تـه لـکـه غـر غـږیـږه

مړاوې گلان به هم تازه شي د نسیم له فیضه

نـصـرته تـه هـم لکه لمر، لکه سحر غـږیـږه.

زلمی نصرت

٢٩.١٠.٢٠٢٤

عبدالملک پرهیز

باور بې بریده مه کړه

خیانت در سره کېږي

که زیاته مینه ورکړې

تنها به پاتې کېږي

 بې حده فکر مه کړه

فشار به دې زیا تېږې

ډېر مه کوه خبرې 

دروغ دې عادت کېږي

که زیات انتظار وکړئ

په ژوند نهیله کېږي

که زیات ارزښت دې ورکړ

ارزښت دې خپل ټيټږی

بې حد خواړه خوړو کې

بدن دې وازده کېږی

لګښت چې بې اندول کړي

دا ژر بې وزله کېږي

چې زیات  ګوري هر خوا ته

راتلونکي نه خلاصېږی

څوک پام ځانته و نه کړي

کوهي کې به غورځېږي

افراط او تفریط مه کړئ

دوی واړه  ګونډې کېږي

هر څه چې له حد زیات شي 

بد بوی او خرابېږي

اندول په ژوند کې ښه دی

هدف ته خلک رسېږي

میر مسجدی خان کوهستانی یکی از قهرمانان ملی افغانستان هنگام جنگ اول افغان - انگلیس (۱۸۳۹ - ۱۸۴۲ میلادی) است که با یاران همرزمش کمر قوای انگلیس را در مناطق کوهستان شکست. وی در سال ۱۸۴۱ میلادی یکی از مبارزان ملی و یک رهبر برجستهٔ آزادی خواهانِ افغان و مخالف مداخلهٔ‌ انگلیس ها و نصب شاه شجاع به عنوان امیر افغانستان بود. وی تا زمان مرگش (۲۷ نومبر ۱۸۴۱) همچون یک کوه استوار مقابل قوای اشغالگر ایستاد و شمال کابل را از شر تجاوزگران مصئون نگهداشت. هموطنان را قتل نکرد و با اجنبی ها علیه منافع ملی، پروتوکول و یا قراردای نبست.

روحش شاد و بهشت برین مکانش باد

د افغان - انگریز د لومړی جگړی (۱۸۳۹ - ۱۸۴۱) یو ریښتینی ملی اتل، میر مسجدی خان کوهستانی دی چی له خپلو زړورو ملگرو سره یی په کوهستان کښی د پرنگی لشکر ملا ماته کړه. هغه په ۱۸۴۱ میلادی کال کی د افغانستان د نورو ملی مبارزینو او آزادی غوښتونکو په څیر د پرنگی له خوا د افغانستان د امیر په توگه د شاه شجاع د نصبولوسره د مخالفینو یو وتلی ملی مشر وه. میرمسجدی خان د یو لوړ غره په شان د انگریزی ښکیلاکگر ځواک په مخ کی ودریده او د کابل شمال یی دانگریزانو له تاړاکه وساته. څرنگه چی مکناټن و نه توانیده د جگړی په ډگر کی میر مسجدی خان او افغان ځواکونو ته ماته ورکړی نو د انگریزانو مشهور جاسوس موهن لال، میر مسجدی خان په زهرو مسموم کړ او د ۱۸۴۱ کال د نومبر په ۲۷ نیټه یی له نړی سترگی پټی کړی.

وروسته انگریزی ځواک یو تاریخی ماته وخوړه چی په پایله کښی یواځی انگریزی ډاکټر برایډن ته اجازه ورکړل ښوه چی ځان نیم ځانه جلال آباد کی انگریزی قواوو ته ورسوی او ددی شرمونکی ماتی خبر وروړی. دا تاریخی ویاړ د ملی مبارزینو لکه میر مسجدی خان،‌ امین الله خان لوگری، وزیر محمد اکبرخان، محمد شاه خان لغمانی، سردار سلطان احمد خان، عبدالله خان اڅکزی، محمد شاه خان غلجایی، سردار شمس الدین خان، نائب نواب محمد زمان خان،‌ محمد شاه خان بابکرخیل او نورو مشرانو د مبارزی او وینو په بیه لاس ته راغلی وه.

دغو ملی مشرانو او مبارزینو نه د کابل د خلکو وینی توی کړی او نه یی د خپل هیواد په ضد پردیو سره پروټوکولونه یا ټړونونه وکړل، او نه یی د خلکو ځمکی غصب او نه یی ملی شتمنی او کاڼونه چور او لوټ کړل.

ارواح دی ښاده او فردوس جنت دی ځای وی.

معلومات بیشتر

میر غلام محمد غبار در کتاب "افغانستان در مسیر تاریخ" در باره وی چنین می نگارد:

"سید میر مسجدی خان مشهور در قلعه خویش در جلگاه بحیث مرکز مجاهدین باقی ماند. در این قلعه جنگی ۵۰ نفر مرد مبارز اقامت داشت. انگلیس‌ها که تشنه خون میر مسجدی خان بودند و چندین هزار کلدار قیمت سر او را گذاشته بودند، بطور ناگهانی و مخفی در۳ اکتوبر سپاهی قوی به این قلعه کشیدند و محاصره کردند. میر مسجدی خان با افراد خود در عقب تیرکش‌ ها و برج‌ های قلعه قرار گرفتند و جنگ آغاز شد. هیچ گُله‌ ئی از این مجاهدین خطا نمی‌کرد. اما توپخانه دشمن قابل دفاع نبود و توانست که دیواری از قلعه را بشکافد. پس سپاه انگلیس بالای این شکاف بزرگ ریختند. میر مسجدی خان و رفقایش با سیلاوه‌ های ثقیل دهنه شکاف را سد کردند. دیگر آتش توپ و تفنگ از کار فرو ماند وجنگ تن به تن آغاز شد. دسته‌های دشمن یکی پی دیگری در دهنه شکاف می‌رسیدند و می‌جنگیدند. میرمسجدی خان زخم سختی از سر نیزه دشمن برداشته و در دهنه شکاف مثل شیر زخمی و خون‌ چکان شمشیر می‌زد. سپاه انگلیس که چنین مقاومتی از یک عده چند نفری دید جرئت پیشروی را از دست داد، زیرا ضیق شکاف مجال هجوم دسته‌جمعی نمی داد. اینست که دسته‌ های مهاجم به عقب کشیدند و میر مسجدی با رفقای خود از قلعه خارج شدند و به استقامت نجراب حرکت کردند. همین دلیری میر مسجدی خان بود که موضوع ترانه‌های حماسی کوهستان گردید. این ترانه‌ها بعد از بیشتر از صد سال هنوز در زبان مردمان این سرزمین ساری و جاری است. میر مسجدی خان بعد از چند روز که زخمش بسته گردید با یک عده مبارزین از نجراب به گلبهار برگشت و بیرقِ جهاد بر افراشت."

انعکاس شجاعت و دلیری میرمسجدی خان و دیگر مبارزین ملی را در داستان ها و اشعار فلکلوریک و حماسی مردم میتوان به وضوح مشاهده کرد.

محمد غلام غلامی که شاهد رزم حماسی میرمسجدی خان بود، در اثر منظومش به نام "جنگنامه" شهامت و استواری میر مسجدی خان و یارانش را به تفصیل ذکر نموده است. وقتی لشکر چند هزارنفری انگلیس قلعهٔ میرمسجدی خان را به محاصره درآورد، او به پسران و رزم‌ آورانش ندا سر داد:

بگفت آنزمان مسجدی که این سران

دلیران و شیران و جنگ‌آوران

ببایید همه پایداری کنیم

نباید که بی‌اعتباری کنیم

گریزید ریزید خوی از چین

زشرم آبروی خود اندر زمین

چنین گفت آن مسجدی با سران

که ای کامگاران نام‌ آوران

نباشد کسی در جهان جاودان

چنین است امر خدای جهان

هر آنکو زمادر بزائیده است

به آخر سرش خاک سائیده است

بود آنکه نامی به چنگ آوریم

شگفتی به خلق فرنگ آوریم

بباشید همه در جنگ پایدار

که این نام ماند زما یادگار

وزان بعد میر مسجدی کامگار

ابا نیز محمد شه نامدار

در آنجا که بود شان همیشه قرار

سکونت به نزدیکی چاریکار

بگفتند که جایگه بهر جنگ

نباشد سزاوار خیل فرنگ

نباشیم ز این پس در این جایگاه

که گردد همی کار بر ما تباه

بباشد یکی قلعه از بهر جنگ

بکوشیم چندی به خیل فرنگ

یک قلعه از مسجدی نامدار

همی بود در جلگه خضری کران

پسندیدند آخر همه سرکشان

و از آن بعد آن مردم نامجو

سوی جلگه خضری بکردند رو

همی رفت آن مسجدی نامدار

بهمراه پسر با برادر چهارشنبه

سرودهٔ حماسی و فلکلوریک "بیا بچیم انگور بخو" تا امروز در بین مردم مشهور است:

محمد جان خان، مرد میدان است

ایــوب خـــان، شیر غُـــران است

میـربچــه خان، رس رسان است

آزادی، فــخــــــر افـغـــــان است

راپت کل، لات کـــــــــلان است

بـیــا بچـیــم، انـگـــــــور بخــــــو

مکناتن انگلیس که از تلاش میرمسجدی خان برای اتحاد وسیع مبارزان سخت هراسان بود، رابرت سیل یکی از جنرالان ارشدش را به قیادت تیمورشاه (پسر شاه شجاع) برای سرکوب قیام ملی کوهستان فرستاد.

میرغلام محمد غبار در مورد مبارزات میرمسجدی خان چنین می‌نویسد:

"مردم کوهستان به رهبری مجاهد مشهور میرمسجدی خان و مردم نجراو بقیادت سلطان محمد خان برخاستند و به این صورت تمام قلعه‌های این ولایت شکل استحکامات جنگی اختیار نمود."

قیام دلیرانه مردم کوهستان و نجراب که در راس آن میرمسجدی خان غازی، محمد شاه خان غازی و میر درویش خان (برادر میر مسجدی خان) قرار داشتند در ماه نومبر ۱۸۴۰ میلادی به اوج خود رسیده و اثرات آن تا کابل رسید.

انگلیس‌ها که در میدان نبرد نتوانستند میر مسجدی خان را از پا درآورند، طبق معمول به توطئه‌ و خدعه متوصل شده و بواسطهٔ موهن لال (جاسوس مشهور انگلیس که بالاخره توسط افغان ها به قتل رسید) با پرداخت ده‌ هزار روپیه به یکی از خدمتگاران میرمسجدی خان به نام محمدالله، میرمسجدی خان را زهر داده و وی را مسموم نمودند که در اثر‌آن میر مسجدی خان به تاریخ ۲۷ نومبر۱۸۴۱ جان به جان آفرین تسلیم کرد.

پیکرِ مطهرِ میر مسجدی خان در جوار مزار پدرش، خواجه اسحق صاحب، در قریهٔ ده قاضی، در پروان به خاک سپرده شد.

جنگ اول افغان – انگلیس (۱۸۳۹ - ۱۸۴۲میلادی) شکست مفتضحی را در تاریخ تارج و غارت های انگلیس رقم زد. در این کارزار با انگلیس ها وعدهٔ داده شد که می توانند قرارگاه خویش را با وسایل و لوازم خویش ترک نموده و به قوای آنها حمله ای صورت نخواهد گرفت ولی انگلیس ها خلاف مفاد فیصله نامه وقت گذری و وقت تلفی می نمودند تا قوای تازه نفس انگلیس که به صوب آنها ارسال شده بود به آنها برسد و مبارزین افغان را از دو طرف مورد حمله قرار داده تار و مار نمایند.

زمانیکه مبارزین ملی به این دسیسه پی بردند به لشکر انگلیس ها یورش برده از لشکر هفده‌ هزار نفری‌ انگلیس تنها برای داکتر برایدن اجازه داده شد تا نیمه جان خود را تا جلال آباد رسانده و خبر شکست لشکریان متجاوز را به قوای انگلیس برساند .

این افتخار تاریخی در اثر خود گذری، جانفشانی و رهبری مدبرانه مبارزین ملی چون میرمسجدی‌ خان و سایر سران جنبش آزادی خواهی مانند امين‌ الله خان لوگری، وزیر محمد اکبر خان، محمدشاه خان لغمانی، سردار سلطان احمدخان، عبدالله‌ خان اچکزی، محمد شاه خان غلجایی، سردار شمس‌ الدين خان، نايب نواب محمد زمان خان، محمدشاه خان بابکرخیل و دیگران به قیمت خون هزاران فرزند صدیق و وطندوست بدست آمده است.

این سران ملی نه جوی های خون را در کابل جاری ساختند و نه با هیچ اجنبی پروتوکولی علیه مردم خویش امضا نمودند و نه قراردادی خلاف منافع ملی بستند.

نه زمین های مردم را غصب و نه معادن وطن را تاراج نمودند بلکه این جانفشانی شان در راه خدا و آزادی وطن بود و در مقابل از هموطنان خود مزد و اجری تقاضا ننمودند.

برماست که از این ابر مردان تاریخ بیاموزیم و کارنامه های آنان را سرمشق قرار دهیم.

روح میر مسجدی خان و تمام ابرمردان تاریخ افغانستان که دستان شان به خون هموطنان رنگین نبوده و با دشمن میهن هیچ سازش و قراردادی ننموده بودند، شاد و بهشت مکان باد.

کوپی از فایل وزین محترم دکتور اوریا.

ناصر اوریا * ۲۴ جنوری ۲۰۱۸ - تکزاس

نوموړی د۱۳۳۴لیږد لمریز کال دمرغومی په ۱۱ (۱۹۵۵ م کال دجنوري لومړۍ» 
نیټه دکونړونوو لایت دنرنګ دولسوالۍ دلمټک په کلي کې زیږیدلی دی. دپلار نوم 
يی محمد سیفور ؤ. دپلار له اړخه دمزدورخان او دمور له اړخه دکیجانخان چې 
دواړه ورونه او دمحمدافضل خان زامن او دمحمد اکرم خا ن دزوي محمد عمر خان     
لمسي وو لمسی دی .
وروسته له دې چې دنرنګ دلیسې له دولسم ټولګي څخه په بري ووت دپولیسو 
اکادمی ، او دسیاسي او ټولنیزو علوموپه انستیتیوت کې يي لوړې او مسلکي زده 
کړې کړي او دملګرو ملتونو دسازمان دUNDCP دڅانګې په بیلو بیلو کورسونو ، 
نړیوالو سیمنارونو او ورکشاپونو کې يی ګډون کړی دی. دهلمند ولایت دکجکي 
دبریښنا دبند دساتونکي ټولي دبلوک مشراو دهمدغه ټولي دکفیل هلمند ولایت دامنیه 
قومندانۍ دمخدره توکو دمدیریت دغړي دهمدغه مدیریت دمرستیال اومدیر  
دنیمروز ولایت دڅارندوې قوماندان دننګرهارولایت دڅارندوې دسیاسی چاروآمر 
دکورنیو چارو وزارت دجنايی جرمونود کشف رئیس داړتونونو (زندانونو)او 
څارځایونو(نظارت خونو) دساتنی رئیس دنیشه ايي توکو او قاچاقي مالونو دکشف 
کنترول اومخنیوي ادارې د رئیس په توګه يي بیلې بیلې ټولنیزي دندې پر مخ بیولي 
او اوس په ناروې کې سياسي کډوال دی. هلته هم دهیواد اوهیوادوالو دپاره شعر 
وايي شعر لیکي او یواځې دوطن په نوم دهیلو او آرمانونو ډک ژوندتیروي
دنوموړی چاپي اثار عبار ت دي له

۱ هیلي هاندونه او آرمانونه
۲ هیلي آرمانونه اومنزلونه
۳ پرهرونه تصویـــــرونه
۴ دزمانې غږ دخلکو غږ
۵ یــــــــــــــــــــــــــــُون
۶ بدلون    
۷ زنـــــــــــدانــي نــاره
۸ ســــــــــــره کـــوڅــه
۹ شـــــــړیـــدلــې لــمـن او مــرئــیـان
۱۰ زبیرګې   
او همداډول ځانګړي شعرونه مسلکي او ټولنیزي مقالې یی دهیواد په بیلو بیلو 
رسنیو او انټرنیټ په مټ چاپ او خپاره شوي او دادی (زبـــیـرګـــــــې) چې 
دنوموړي دژوند یادوُنه ناخوالې او په هیواد داوږدو تپل شوو جګړو د غمیزي 
انځورونه تاریخي ویاړنې ، ټولینیزي نیمګړتیاوې په راتلونکي دنوموړي ټینګ باور 
دهیواد او هیوادوالو سره ژوره مینه ،ملي یووالی، سیاسي بیداري،دبشپړې 
خپلواکۍاو ترقۍ په لورهڅوونکي هیلي انځوروي له مارګالی اوجیلمه تر آمو اوله 
بولان اوتاترې نه تر پامیر او بدخشانه پورې دګران هیواد افغانستان د خپلواکۍ او
ځمکنۍ بشپړتیا په هیله وړاندې کوي

دا کومه هېښنده خبره نه ده چې، د پوهې او فرهنگ بلې ځوانې درنې سټې ډاکتر محب اله زغم ولې زموږ د پوهنځي پښتو څانگې له استاد پوهاند دکتور احمد شاه سره په دغه لنډنوم (زغم) کې را روسته شريک شوی؛ځکه له تېرې نژدې نيمې پېړۍ، ټيک د حفيظ الله امين له خوا د(اخ دگ) گوند له ادرسه د يوې خپلسرې ((پټ تړونې پرمايښتی)) کودتا راهيسې ارامۍ او هوسايۍ له افغان ټاټوبي نوره کډه کړې ده؛

چوپه خوله ولس لا څه چې پخپله د گوندي مشرتابه او ډېري ليکو په گډون بې زغمه بل کوم بلونچ (بديل) چاته نه دی پاتې شوی. هرگوره، له جوليز پلوه د(غم و زغم) ورتوالی مانيز تړاو هم پر زړه راوروي ، په نورو ټکو، دا غم دی چې زغم ته مو اړباسي، که نه، د ستر خوشال خبره، يابه ککرۍ خورو يابه کامرانېږو!

داچې زموږ ارواښاد استاد لا هغه مهال(زغم) راخپل کړی وو چې ټاټوبي مو د روسته پاتې او بدمرغو هېوادو د نوملړ په سر سر کې ټيکاو نه درلود.

کله مو چې پر ۱۳۶۱ لمريز کال د څانگې د وتلي زدياند يا زدکړيال په توگه په کادرکې ومانه او له ماسره درسي مرستيال شو، د پلار له مړينې سره يې د کورنيو ستونزو او ورسره ورسره د ځوانې کونډې مور د دې سترې مېړانې کيسه راته کړې وه :

[ يوخوا ورته د کور اور پاملونه ترغاړې وه او بلخوا د ټوټه ځمکې کرکيله، او دايې هم پر ما او کشرانو نه لورېده، د زدکړې پرځای مو راباندې خپل مټ يو څه سپک کاندې. هسې خو په پوله پټي کې مو له پلار سره تر اوبخور، لو ولور... پوره همکاره او بلده وه، خو يېوه يې، نه زده وه او نه يې ورته اړتيا درلوده. سره له دې يې دغه درانه کارته هم ملا وتړله او بې لارښونې يې زده کړه او له توغه يې ووتلای شوه].

د ده خپله لمړنۍ ځانگړې ربړه ستونزه داوه چې مېرمن يې له هماغه واده راهيسې سمه سهي روغه نه وه او دی ورسره هم رنځېده. زما مېرمنې (د الماني

څانگې استادې) چې د ختځ برلين پوهنتون دوبنيو سېمينارونو ته تلله، دارو درمل يې ورته راوړل؛ ان په پردېسۍ کې يې چې له اکسفورډه دا پخپله يا زه پر چوټۍ راتللو، هغه ټاکلي درمل مو ورته راوړل.

څو کاله وړاندې چې زه په يوه لس ورځني پانه کې له خپلې برنامې سره سم پوهنځي او بيا څانگې ته د پښتو پښويې وييپوهنې او ليکلارې له بيا غځېدلو چاپ شوو کتابونو سره لکچرته ورغلم، د لاسروغبړ په ترڅ کې يې پوه شوم چې تش لاسونه نه، بلکې درست ځان يې وچ هډوکي گرځېدلی دی. راروسته خبرشوم چې د پوهنتون له خوا هند ته د درملنې لپاره استول شوی، نو له رغېدا يې يو څه ډاډه شوم...

دا چې اکربکر يې تربې درمله ناروغۍ (نري رنځه) رسېدلې وو، مټې يې د رسنيو له لارې د مړينې له گوزارش سره يوځای خبر شوم. خدای شته، موږ(مېرمن و مېړه) دواړه يې د وير پر ټغر کېنولو!

د پوهاند دکتور احمد شاه زغم اروادې ښاده وي

ويرژلې کورنۍ ، شاگردانو او نورو خواخوږو ته يې اجرو زغم غواړو!

پوهاند زيار او پوهندويه سکينه زيار

اکسفورډ، انگليستان

# # #

يادښت: موږ سم له لاسه د هغه اروښاد پرياد پر همدې لنډه کوټلې ليکنه بس راوړو، مينوال کولای شي، د خبريال له خوا له پښتوڅخه دا لاندې پارسي ژباړه هم ترکتنې تېره کاندې:

پوهاند دکتور احمد شاه زغم،

استاد پوهنځی زبان و ادبیات پوهنتون کابل که به بیماری سرطان مبتلا شده بود دیروز یکشنبه در سن ۶۶ سالگی دار فانی را وداع گفت و امروز به خاک سپرده شد.

دوکتور اجمل ښکلی ، رئیس دیپارتمنت پشتو در پوهنځی زبان و ادبیات پوهنتون کابل مرگ دکتور احمد شاه زغم را ضایعه بزرگ دانسته ، افزود:

"در زمینۀ ادبیات عرفانی و در زمینۀ نویسندگی آثار زیادی از او منتشر شده است، ایشان در مقطع فوق لیسانس استاد مهمی بودند، دیپارتمنت ما به دلیل فوت ایشان ناقص شد، خداوند بهشت را نصیبش کند. "

پوهاند زغم در ولسوالی پغمان ولایت کابل به دنیا آمد و در سال ۱۳۶۱ از دیپارتمنت پشتوی پوهنځی زبان و ادبیات پوهنتون کابل فارغ شد و به عنوان استاد در این دیپارتمنت آغاز به کار کرد.

احمد شاه زغم ۴۰ سال در دیپارتمنت پشتوی پوهنځی زبان و ادبیات پوهنتون کابل، تدریس کرد.

محبوب شاه محبوب، استاد سابق پوهنتون کابل و نویسنده می گوید که احمد شاه زغم علاوه بر ادبیات و تصوف، در نظریههای زبان شناسی معاصر نیز استاد بود.

آقای محبوب به رادیو آزادی گفت که استاد زغم در زمینههای مختلف تدریس میکرد و مینوشت:

"دوکتور احمد شاه زغم، استاد پوهنتون زبان و ادبیات کابل، یکی از با تجربه ترین استادان بود. روان شاد پوهاند صاحب نه تنها در تصوف و عرفان آگاه بود، بلکه در نظریۀ ادبیات و نظریههای بینالمللی ادبیات نیز صاحب نظر بود. استاد زغم در شعر عرفانی و اندیشۀ عرفانی زبان پشتو تحقیق کرده بود."

تألیف معاصر، ادبیات عرفانی و تصوفی پشتو، ادبیات فلکوری پشتو، بخش زیبایی شعر، چهاربیتی( لنډۍ!) پشتو، مروری بر شعر پشتوی افغانستان در دهۀ ۱۹۶ و آیا رحمان بابا شاعری صوفی و عرفانی بود؟ آثاری اند که از استاد زغم چاپ شده است.

دانشجویان دیپارتمنت ادبیات پشتوی پوهنتون کابل و شاگردان استاد احمد شاه زغم میگویند ، با وجود اینکه در چند سال اخیر از مرض صعبالعلاج سرطان رنج میبرد، اما با کمال عشق و اشتیاق به موقع به تدریس ادامه داد.

شاه محمد بشیر و شفیعالله نعیمی، دو تن از دانشجویان دورۀ دوکتورای دیپارتمنت پشتوی پوهنځی ادبیات پوهنتون کابل گفتند:

"استاد ما نه تنها برای ما، بلکه برای زبان و ادبیات پشتو نیز ضایعۀ بزرگی است. استاد شاگردان زیادی از جمله من را سالها در پوهنتون کابل تربیت کرد.

با اینکه از بیماری رنج میبرد، اما همچنان عاشق کارش بود و به دانشجویان درس میداد."

"او در دورۀ لسانس و ماستری من استاد بود، رویۀ استاد با شاگردانش بسیار خوب بود، کمبود او تا مدتها در پوهنتون کابل محسوس خواهد بود. او در سال های آخر عمر از بیماری سختی رنج می برد، اما با وجود همۀ این دردها و مشکلات همیشه در صنف درسی حاضر می شد."

همچنان نویسندگان و همکاران و شاگردان داکتر احمدشاه زغم در رسانههای اجتماعی در سوگ او نوشتند و مرگ وی را ضایعۀ بزرگ برای ادبیات پشتو خواندند.

میرعبدالواحد سادات 

در ادامه گرامیداشت از پدران  معنوی ما ، امروز به بهانه شصتمین سالروز خاموشی شمع زندگانی  یکی از تاجداران سلطان قلوب مردم دانا ، از شادروان براتعلی تاچ ، تبجیل میداریم که همچنان یکی از :

پدران حقوق مدرن و معاصر أفغانستان  و بانی حقوق تجارت  در کشور ما می باشد .

مبرهن است که بدون شناخت از مبارزه تاریخی علم و جهل و عدم آشنایی با تاریخ جدل سنت و مدرنیته که بعد از شمس النهار مطرح میگردد و بویژه نهضت های مشروطه خواهی اول ، دوم ، سوم و جنبش دیموکراتیک کشور ک با دهه مشروطیت تداوم میآبد . نسل جوان أفغانستان هیچگاهی نمیتواند  ، از مفاهیم جاودان آزادی ، ترقی و عدالت پاسداری نماید و بخاطر تحدید قدرت استبدادی مدافع حاکمیت قانون باشد .

زنده یاد براتعلی تاچ متولد دره زیبای ترکمن و سرخ پارسا  ( سال 1910 م ) است ، که در نهضت امانی شامل مدرسه "صداقت " شهر کابل گردید و در أواخر این دوره ترقی و تعالی أفغانستان در جمع یکصد تن دانش آموزان از طرف شاه امان اله برای کسب تحصیلات عالی به کشور ترکیه اعزام گردید . تاچ جوان و پر استعداد در رشته حقوق و علوم سیاسی به سطح عالی تحصیل نمود و بنابر علاقمندی شخصی به تحقیقات در بخش اقتصاد همت گماشت و مدتی در بانک شهر استانبول تجربه کاری کسب نمود .

در بازگشت بوطن ، تاچ فقید در ردیف نسل اول استادان فاکولته حقوق و با تحصیلات عالی در حقوق مدرن و معاصر ، ( زنده یاد قدیر تره کی ، روانشاد ابراهیم عالمشاهی و اکبر پامیر فقید )، جای استادان ترکی را احرازنمودند . همین بزرگان علم حقوق و استادان ورجاوند و دانشمند ما ، راه اختلاط نظام نظام حقوقی اسلام و حقوق مدرن را که أساس آن در اولین قانون اساسی و ایجاد قوانین در کشور پیریزی گردیده بود ، تداوم دادند . تاچ فقید درین راستا ، مقررات حقوقی ساختن تجارت و کواپراتیف ها را مطرح و اولین اصولنامه محاکمات تجارتی را تسوید نمود . این استاد بلند مرتبت و مبتکر حقوق ، افزون بر کار در موسسات دولتی ، توجه زیاد به راه و ایجاد زمینه های توسعه اقتصادی محلات مبذول و بخاطر دستیآبی به این اهداف " شرکت تجارتی هزاره جات " را اساسگذاری نمود .

  تاچ نو جوان که با چهره منفور استبداد آشنا بود ، در دوره مدرسه و حال و هوای مسلط نهضت امانی متوجه تغیرات عظیم ماحول خود میگردد و در زمان تحصیل و کشور در حال انکشاف و شگوفایی ترکیه ، براه نجات أفغانستان از عقب ماندگی دهشتبار قرون ، از طریق دیموکراسی ، حاکمیت مردم ، وحدت واقعی ملی و برقراری عدالت باورمند میگردد .

این شخصیت سترگ ملی و علمی أفغانستان برای تحقق آرمان ترقی و تجدد ، در أحوال تغیرات بزرگ جهانی که زمامداران وقت مجبور به اعلام دیموکراسی وآزادی ( از بالا و دربار ) گردیدند . ترقیخواهان با راه اندازی تشکل های سیاسی و اشتراک در دوره هفتم پارلمان ، در میدان سیاست فعالانه حضور یافتند . درین أحوال شور انگیز ، تاچ فقید در جمع از همفکران آزادیخواه ( زنده یاد فرهنگ ، شادروان فتح محمد خان فرقه مشر ، زنده یاد محمد آصف آهنگ ، فقید نور الحق هیرمند ، زنده یاد عبدالحی عزیز و ... برهبری شخصیت کبیر ملی و مترقی شادروان غبار ، حزب وطن را ایجاد نمودند .

متاسفانه دستگاه حاکمه سلطنت تحمل حضور گسترده مردم را در میدان سیاست و اشتراک بهترین نمایندگان  منتخب شانرا در پارلمان تحمل نتوانستند و با شیوه اسلاف راه سرکوب و استبداد را تکرار نمودند .

بدینترتیب جنبش مشروطیت سوم  و دوره هفتم شورا که خوب درخشید ، توسط خود صدراعظم وقت که علاقمند لقب « پدر دیموکراسی  » بود و البته با فشار اعضای قدرتمند شورای سلطنت سرکوب و منادیان و آزادیخواهان راهی زندان گردیدند .

مشروطه خواهان که بجز دیموکراسی ، حاکمیت قانون ، ترقی و عدالت هدف نداشتند ، مجبور گردیدند که بدون حکم قانون و فیصله محکمه برای سالیان متوالی پای در زنجیر ، رنج زندان را متحمل  و خانواده های شان از حقوق کار و تحصیل محروم گردند .

درین جمع این شور و شر پسندان ، تاچ فقید بعد از دهسال حبس رها گردید و متاسفانه فقط دوسال بعد بطور مرموزی وفات یافت .

خوشبختانه  دو فرزند برومند  این آزادیخواه سترگ ، محترم استاد شاه نور تاچ  و محترم همایون تاچ  حیات داشته و با تحصیلات عالی به فعالیت های فرهنگی خویش ادامه می دهند ، جناب همایون تاچ از مبارزان سابقه دار و روشنگر متعهد ، میراث دار معنویت بزرگ پدر  و بحیث یک فرهنگی فرهیخته ، افزون بر سایر فعالیت های سیاسی و اجتماعی ، مسولیت مجله وزین محبت را که در شهر لندن نشر میگردد ، عهده دار می باشد .

روان حقوقدان بلند مرتبت و آزادیخواه بزرگ تاچ فقید شاد ، یادش گرامی و همیشه

با حرمت

یاداشت :

دوستانیکه میخواهند ، در مورد تاچ فقید بیشتر معلومات کسب نمایند ، به ماخذ آتی مراجعه خواهند فرمود ، که در آماده ساختن این یاداشت ،فیض برده شده است:

- غبار - افغانستان در مسیر تاریخ - جلد دوم ( صفحات ۲۴۴ - ۲۵۴)

- پوهنیار - سید مسعود - ظهور مشروطیت و قربانیان استبداد در افغانستان ( صفحه ۱۶۷ )

- کبیری - امان اله - عقابان خونین و راز های اندوهگین ( صفحه ۳۱۴ )

- دانشنامه آریانا - مهدیزاده کابلی

ولي الله ملکزی 

له نن څخه څلور شپیته کاله وړاندې، یعنی د ۱۹۵۸م کال د اګست په ۱۷ تاریخ د همیشه بهار ننګرهار د چپرهار ولسوالۍ د دولتزيو په کلي کې یو ګلالې ماشوم وزیږید. ارواښاد پلار یې، استاد محمد طالب ورباندې د لطیف خالق د لطف په پار د عبداللطیف نوم کیښود. هیڅوک نه پوهیدل چې د حاجي ملا جان لمسى، د عبدالسميع کړوسى او د مومند آخوند زاده همدا کودى به یوه ورځ د دغې عالمې کورنۍ د ویاړونو لامل ګرځي او خپلې ژبې او ټولنې ته به د لسګونو کتابونو او سلګونو څیړنیزو مقالو سوغاتونه وړاندې کوي. نيکونه او مشران یې چې د اسلامي علومو نومیالي پوهان وو، پخپلې سيمې او ولس کې د ډیر درناوي او ارادت څخه برخمند وو. پلار یې د افغانستان د عدلي محاکمو په بيلا بیلو برخو کې د پنځو لسیزو لپاره دنده درلودله چې په پوره امانت، مسلکیتوب او ديندارۍ سره یې سرته رسولې ده. همدارنګه ارواښاد يوه موده د کابل په عربي دارالعلوم کې د تجويد او عربي ژبې استاد هم وو.

لومړنۍ او ثانوي زده کړې:

ښاغلی یاد د څلورو کلونو وو چې پلار یې ورته د قران کريم زده کړه پيل کړه. سربېره پردې چې د پښتو ژبې د کتابونو سره آشنا شو، د رحمان بابا ديوان به تل د دوئ په کور کې د تبرک په توګه ساتل کېده. د کوچنيوالي راهیسې، د علم او مطالعې سره یې مينه درلودله او د پښتو او پارسي ژبې د شاعرانو او ليکوالانو کتابونه او شعري ديوانونه به یې لوستل؛ البته تاريخي موضوعاتو ته یې ځانګړې تلوسه او شوق درلود. څرنګه چې پلار یې د افغانستان په ګڼ شمیر ولايتونو کې رسمي دنده اجراء کوله، نو خپلې لومړنۍ زده کړې یې په لاندینيو ښونځيو او ليسو کې سرته رسولې دي.

١- د هرات ولايت د سيفي هروي په لومړني ښوونځي کې.

٢- د ننګرهار ولايت د خوږياڼيو ولسوالۍ د ملکيار هوتک ليسه کې.

٣- د ننګرهار ولايت د سره رود د ميا فقيرالله جلال آبادي ليسه کې.

٤- د جلال آباد ښار د حضرت مياعمر څمکني ښوونځي کې.۵

۵- د کابل د رحمان بابا په ليسه کې.۶

۶- د لغمان ولايت د روښان په ليسه کې.

لوړې زده کړې:

دې تکړه لیکوال او تاریخپوه خپلې لوړې زده کړې د هندوستان په لاندینيو پوهنتونونو کې بشپړې کړې دي:

١- لیسانس (BA) یې په ټولنیزو علومو کې د هند د پنجاب پوهنتون د چنديګړ د ګورنمنټ کالج څخه اخيستې دی.

٢- ماستري (MA) یې په تاريخ کې د ډهلي پوهنتون د ډاکټر ذاکر حسين د کالج څخه اخيستې ده.

٣- بله ماستري یې په فلسفې کې (MPhil) د هندوستان د ډهلي پوهنتون څخه اخيستې ده.

۴- ډکټورا (PHD) یې د تاريخ په څانګه کې د ډهلي د پوهنتون څخه ترلاسه کړې او د ډکټورا تيزس (علمي لیکنه) یې د شير شاه سوري د ريفورمونو او اصلاحاتو په اړه ده.

دندې:

١- په ۱۳۵۸ لمریز کال کې د افغانستان د علومو اکاډمۍ د پښتو څيړنو د نړيوال مرکز د ريسرچ د څانګې غړیتوب وو؛ په دغه موده کې یې ډير پښتو کتابونه ليکلي، ژباړلي او ايډيټ کړي دي. ۲- د يوې لنډې مودې لپاره، د هند د جواهر لال نهرو پوهنتون کې د پښتو په ډيپارټمنټ کې د پښتو ژبې تدريس او استاذي.

د ژبو سره اشنايې:

١- پښتو یې مورنۍ ژبه ده چې ډيرې ليکنې یې پرې کړي او دغه لړۍ اوس هم روانه ده.

٢- په دري/ فارسي ژبې په بشپړ ډول پوهيږي او ليکنې هم پرې کوي.

٣- په اردو ژبې روانې خبرې کوي، لولي یې او ليکنې هم ورباندې کوي.

٤ – انګريزي؛ ټول لوړ تحصیلات یې په همدې ژبه کې کړي، پوره برلاسې او حاکم دی. همداراز په هندي، عربي او روسي ژبو دومره پوهيږي چې خپلې ستونزې ورباندې حل کولای شي.

په پښتو ژبې کې چاپ شوي کتابونه او مقالې:

١- پښتنې قبيلې: دا کتاب د لرو او برو پښتنو د قبيلو او د دوئ د نسب شجره یوه پراخه څيړنه ده. په لومړي ځل کابل کې د اريانا مطبعې له خوا په ۱۳۷۹ لمریز کال کې چاپ شو، بیا کويټې او ورپسې پيښور کې د دانش خپرندوئ ټولنې خپور کړ. څه موده وروسته یې په دې هر اړخیز تحقیقي کتاب بیا کتنه وکړه او ډيرې برخې يې د کتابتون سایټ په فيسبوک، خيبر ډاټ اورگ سايټ، د بينوا ویبپاڼې او د ويکيپيډيا له خوا آنلاین شوې.

٢- خوشحال خان خټک: دا په اصل کې د ارواښاد، دوست محمد خان کامل مومند له خوا په اردو ژبې ليکل شوى وو، بیا ده پښتو ته وژباړه. په کابل کې د اريانا مطبعې او پيښور کې د دانش خپرندوئ ټولنې له خوا په ٢٠٠٦م کال کې چاپ شوى دی.

٣- داودي تاريخ: نوموړی کتاب په هند کې د لودي او سوري او د بنګال د سيمې د کرلاڼي پښتنو واکمنانو تاريخ دى کوم چې له انګريزي څخه یې پښتو ته ژباړلى دی؛ اريانا او بیا دانش خپرندويئ ټولنې په ٢٠٠٧ زيږديز کال کې چاپ کړ.

٤- حيات افغاني: دا کتاب ١۵۰ کاله وړاندې د انګريزانو د وخت پښتون مؤرخ، محمد حيات خان چې د بنو په سيمه کې د دوئ له خوا ډپټي کمشنر وو، له شهید فرهاد ظریفي سره په ګډه د پښتنو تاریخ په اردو ژبې ليکلی دی. ډاکټر یاد هغه له اردو ژبې نه پښتو ته ژباړلى، اريانا او دانش خپرندويه ټولنې په ٢٠٠٧ زيږديز کال کې چاپ کړیدى.

٥- په هند کې پښتني رياستونه او نوابان: که څه هم د دې څيړنې يوه برخه په هندوستان کې د افغانستان د سفارت په اووه نيزې «ميزان» کې چاپ شویده؛ خو اوس غواړي چې هغه د يو جلا کتاب په توګه چاپ کړي.

ډاکټر لطیف یاد په هندوستان کې د ۱۷ کتابتونونو خطي نسخې چې په عربي او فارسي ژبو لیکل شوې وې؛ فهرستونه یې ترتیب او تنظیم کړي او ټول يې په ډهلي کې د « نور مايکرو فلم مرکز » له خوا چاپ شوي دي. نومونه یې په دې ډول دي: په ډهلي کې د انجمن ترقي اردو کتابتون، د ډهلي دهرديال کتابتون، د هند د جامعه مليه پوهنتون د ډاکټر ذاکر حسين کتابتون، د عليګړ پوهنتون د مولانا ازاد کتابتون. د ډهلي د پوهنتون کتابتون، د ډهلي د جامعه همدرد پوهنتون کتابتون، د حکيم سيد ظل الرحمن کتابتون، د ګجرات د درګاه عاليه چشتيه - احمد آباد کتابتون، د هند د ګجرات د درګاه عاليه مهدويه - پالنپور کتابتون.

د ډهلي د ايوان غالب کتابتون، د عليګړ د مزمل الله خان کتابتون، د لکهنو د ناصريه کتابتون، د حضرت پير محمد شاه د درګاه کتابتون، د راجا محمود اباد کتابتون، د هند د پنجاب ايالت د پټيالې ښار عمومي ارشيف، د ډهلي د مظهر جان جانان کتابتون او د ګجرات د احمد آباد ښار د درګاه پير محمد شاه کتابتون د فارسي او عربي خطي نسخو فهرستونه. د پاسنیو سترو ادبي او علمي خدمتونو ترڅنګ، د دې ښاغلي څیړونکي گڼ شمير پښتو او دري مقالې د افغانستان د انيس او هیواد په ورځپاڼو، د زيرې په اووه نيزې، د ژوندون، کابل، جرګې او الفت په مجلو او د هندوستان د قومي آواز په ورځپاڼې، ټونک، قند پارسي مجلې او د ډهلي پوهنتون د فارسي ډيپارټمنت په تحقيقاتي فارسي مجلې کې چاپ شويدي.

نا چاپه کتابونه:

١- حيات حافظ رحمت خان: په هند کې د پښتون نواب، حافظ الملک نواب خان بړيڅ د ژوند او کارنامو په اړوند په اردو ژبه ليکل شوى او ده  پښتو ته ژباړلى دى .

٢- شير شاه او د هغه عصر: دا کتاب، کالک آرنجن کننګو ليکلى، ده  له اردو نه پښتو ته اړولى چیرته چې د شير شاه سوري اړوند ګټور معلومات په کې راغونډ شويدي .

٣- افسانه شاهان يا تاريخ افغاني: ليکوال يې د مغولي واکمن جهانګير د وخت مؤرخ، محمد کبير دى. د هند د لودي، سوري او د بنګال د کرلاڼي پښتنو په اړوند ګټور معلومات په کې دي. د کتاب اصلي نسخه د لندن په برټش موزيم کې خوندي ده، خو ده د مايکرو فيلم له مخې ژباړلې ده.

٤- تاريخ شاهي يا تاريخ سلاطين افاغنه: ليکوال يې پښتون مؤرخ، احمد ياد ګار نومیږي چې د لودي او سوري پښتنو اړوند په زړه پورې معلومات یې را ټول کړي او پښتو ته یې ژباړلي. همدا کتاب اوس بل چا پښتو ته ژباړلی او د افغانستان د علومو اکاډمۍ له خوا چاپ شوی دی.

٥- شرح احوال و اثار تاريخي علامه عبدالحى حبيبي په دري/ فارسي ژبه.

٦- هندواېزم (هندومت) یو تحقيقي اثر دى چې همدا اوس يې ٦٥ برخې د کابل نات په سايټ کې خپرې شوي او دا لړۍ روانه ده .

٧- د هند د ستر اسلامي شخصیت علامه مولانا علي ميا د کتاب، المرتضى د دوو څپرکو ژباړه.

٨- د ملا نصرالدين ټوکې ټکالې: ده په خپل فيسبوک پاڼې خپرې کړیدي، خو په کتابي بڼې لاچاپ شوى نه دي.

٩- سکهان او د دوئ مذهبي لارښوونکي: دا د سکهانو د لسو ګوروګانو (مذهبي لارښوونکو) تاريخ دى چې له ګورو نانک نه پيل شوى او د ګورو ګوبند سينگ پر حالاتو پاى ته رسيدلى دى.

۱۰- پښتو ویي: د پښتو لغاتونو لړۍ ده، اتیا برخې لري او د فیسبوک په پاڼې کې خپرې شویدي.

۱۱- د هند بیلا بیلو ایالتونو ته یونلیکونه / سفر نامې.

۱۲- کشمیر، د درانیانو د امپراتورۍ په وخت کې. په عین حال کې د ډاکټر یاد په فیسبوک او ویبپاڼه کې خپرې شوې مقالې او څیړنې چې شمیر یې سوونو ته رسیږي.

پر کتابونو سریزې او تفریظونه:

په ډیرو تحقیقي کتابونو او شعري ټولګو باندې سریزې او تقریظونه لیکلي چې د ځینو نومونه په لاندې ډول دي: 

۱- (زموږ د هیواد سیمې او څیرې) ښاغلي داد محمد راسا لیکلی دی.

۲- (د ملیار ګلونه) د هیواد د پیژندل شوي شاعر، ښاغلي عبدالحفیظ ملیار شعري ټولګه.

۳- (د بریالي ژوند ۲۶۹ رازونه) د ښاغلي محمد عزیز پردیس لیکنه.

۴- (د پښتنو د شجرو تاریخي ریښه) د ښاغلي زمري محقق تالیف.

۵- (خپل اتلان وپیژنئ!) د کوزې پښتونخوا د لیکوال او څيړونکي، ښاغلي ډاکټر ایاز ایسپزي/ یوسفزي کتاب.

۶- (د مارشال شاه ولي خان یادښتونه) د ښاغلي داود افغان پښتو ژباړه.

۷- (غږیدلې پاڼې) د ښاغلي ساجد احمدزي د غزلونو ټولګه.

۸- (رڼا د قلم) د کوزې پښتونخوا د شاعر او لیکوال، ښاغلي سېماب وزیر کتاب. 

۹- (د نړیوالو اړیکو اصول) د ښاغلو عبدالمقیم علیزي او محراب الدین واکمن په ګډه لیکلی کتاب.