نژدې څلور لسیزې کېږي چې د "موسمي عاطفي اختلال" اصطلاح په ژمي کې د خپګان رامنځ ته کېدو لپاره کارول کېږي.

د رواني ناروغیو ډاکټر نارمن روزنتال په لومړي ځل دا اصطلاح په ۱۹۸۴ کال کې وکاروله او له هغه راهیسې یې په میلیونونه خلک نه یوازې په ژمي بلکې په مختلفو موسمونو کې د خپل ذهني حالت بیانولو لپاره کاروي.

موسمي عاطفي اختلال د خپګان یو ډول دی چې د موسمونو له پیل سره معمولا په ژمي کې پیلېږي. د طبیعي رڼا نشتوالی د دماغ پر هغه برخه اغېز کوي چې د خوب او اشتها، مزاج، جنسي لېوالتیا او فعالیت کچه کنټرولوي.

د ورځو په لنډېدو سره ډېری خلک د خپګان احساس کوي. د سړې او مرطوبې هوا او ژر تیاره کېدو سره ځینې خلک احساس کوي چې دوی لږه انرژي لري.

له موسمي او اقلیمي بدلونونو سره ځان برابرول د ډېرو خلکو لپاره اسانه نه وي.

په ټوله بریتانیا کې شاوخوا دوه ملیونه خلک د موسمي خپګان له ناروغۍ ځورېږي. چې د ژمي په ساړه موسم کې د هوا خرابېدو له امله د "ژمي خپګان" په نوم هم پېژندل کېږي.

دا رواني ګډوډي یا اختلال په خلکو خورا قوي اغېزه لري ځکه چې اصلي نښې یې د خپګان یا ډيپرېشن نښو ته ورته دي.

په دې نښو کې سستي او بې حوصله‌ګي، د انرژۍ نشتوالی او ډېر خوراک؛ په ځانګړې توګه د چاکلېټو او هغو خواړو چې ډېر کاربوهایډرېټ لري، خوړل پکې شامل دي.

د بريتانیا شاهي کالج د رواني ناروغیو د شمېرو له مخې، موسمي خپګان د نارینه‌و پرتله په ښځو کې درې چنده ډېر دی.

په ډېر سخت حالت کې ښايي ‌ډاکټر د خپګان ضد درملو وړاندیز وکړي.

"د مني په راتګ سره اندېښمنه شم"
۷۱ کلنه اېلین بوین له کلونو راهیسې د کال په دې فصل کې د دې اختلالاتو پېچلتیاو سره لاس او ګرېوان وي او ۳۰ کاله کېږي چې له دې نښو څخه د خلاصون لپاره درمل کاروي.

هغه وايي: "کله چې اکتوبر راشي، زه اندېښمنه شم."

د اېلین په وینا، هغه هر وخت ژاړي، ډېر خوراک کوي او نه غواړي له نورو سره ناسته پاسته وکړي، خوښېږي یې چې په خپل بستر کې پاتې شي او بهر ونه وځي.

موسمي خپګان
هغه وايي: "کله چې د اکتوبر میاشت راورسېږي زه اندیښمنه یم او فکر کوم چې دا هر څه بیا پیل شوي ... زه د کال له دې وخت سره هېڅ نشم کولای."

"هرڅوک د کرسمس، نوي کال او مېلمستیاو په اړه خبرې کوي خو زه نه غواړم په دې اړه څه واورم. زه یوازې غواړم په ژمني خوب ویده او پټه شم."

خو ایلین وروسته پوه شوه چې په سړو اوبو لامبل د هغې پر احساس مثبت اغېز کوي.

هغه وايي: "ما تل په یخو اوبو له لامبلو خوند اخیستی خو تېر کال مې کله چې پوه شوم چې دا زما پر رواني روغتیا څه اغېز کوي، دا مې ډېره جدي وګڼله."

"ما ښه احساس وکړ او د درملو خوړل مې بند کړل." البته، تاسو باید هېڅکله د ډاکټر او متخصص سره له مشورې پرته د درملو اخیستل بند نه کړئ.

د پورټ اوسېدونکې۵۱ کلنه لیټن لي هم ورته تجربه لري.

موسمي خپګان
هغه وايي: " نه پوهېږم خپل حالت بدلون څنګه تشریح کړم. کله چې احساس کړم روحي حالت مې ښه نه دی او یا منفي فکر کوم، پوه شم چې د موسمي خپګان اختلال سره تړلې ټولې پېچلتیاوې او نښې لرم نو پر وړاندې یې مبارزه پیلوم." "کله چې خپل فعالیتونه پیل کړم ناڅاپه د نړۍ ټولې دروازې زما پر مخ پرانیستل شي".

سړې اوبه خامخا خلک تازه کوي.

ایا موسمي خپګان د درملنې وړ دی؟
د خبرو له لارې درملنه او مصنوعي رڼا معمولا د ژمي خپګان د نښو په درملنه کې اغېزمن دي.

د ویلز رایل کالج د رواني ناروغیو مشره ډاکټره ماریا اتکینز وايي په دې برخه کې "مختلف نظریات" شته او په ژمي کې د خلکو د خپګان لامل اکثره په مغزونو کې د کیمیاوي موادو له امله وي.

ډاکټره اتکینز زیاتوي: "په دې برخه کې ډېر ساینسي شواهد نه شته خو په اړه یې ډېرې څېړنې روانې دي."

که یو کس شکمن وي چې د موسمي خپګان ناروغي لري، کولای شي په خپل ژوند کې بدلون راولي، لکه د خوړو او فزیکي فعالیتونو بدلول.

هغه وايي: "دا ډېره مهمه ده چې تاسو له دې حالت څخه خبر اوسئ او په دې تړاو اړین معلومات ترلاسه کړئ".

ډاکټره اتکینز وايي، که کوم کس د دوو اونیو یا تر دې اوږدې مودې کې د دوامداره خپګان او نورې نښې احساس کړي، غوره به وي چې له خپل ډاکټر سره مشوره وکړي.

که تاسو هم د ژمي لنډې، تیاره او زړه تنګوونکې ورځې نه خوښوئ، د مرستې غوښتلو لپاره یې بېلابېلې لارې شته.

دا هم مه هېروئ چې تاسې په دې برخه کې یوازې نه یاست.

فضل هادي وردګ

د شکرې، شوګر یا ډایابيټ ناروغي په ګرده نړۍ کې په زیاتېدو ده او زموږ په سيمه کې خو دومره ډېره شوې چې د چا خبره پخوا به دې له چا پوښتنه وکړه چې څنګه یې؟ وېل به یې شُکر دی، خو اوس چې له چا هم د حال پوښتنه کوې وایي، شوګر دی!

د روغتیا د نړیوالې ټولنې د شمېرو له مخې پر ډیابيټ د اخته کسانو شمېر په ۱۹۸۰ کې له ۱۰۸ میلیونو، په ۲۰۱۴ کې ۴۲۲ ملیونو ته لوړ شوی دی او په درسته نړۍ کې اته نيم سلنه خلک د شکرې ناروغان دي.

په بریتانیا کې له ۴۵-۵۴ کلنو خلکو کې هر لسم کس د شکرې ناروغ دی او له ۷۵ کلنی پورته بیا نژدې هر څلورم کس دا ناروغي لري.

دا بيماري د پرمختللیو ملکونو پرتله په وروسته پاتې هېوادو کې په چټکۍ زیاتېږي.

د شکرې ناروغي د ړندېدو، د زړه حملې، د بډوډو یا ګوردو له کاره لوېدو، فلج یا ګوزڼ (سټروک)، د پښو د پرې کېدو او په نارينه وو کې د جنسي کمزورۍ یا (امپوټنس) یوه ستره وجه ده.

ولې په شکره ناروغۍ اخته کېږو؟
د بنیادم په خېټه کې د معدې شا ته پنکریاز پروت دی چې د نورو انزایمونو او هارمونز تر څنګ انسولين هم جوړوي.

د انسان د خوړو ډېری برخه له هضم وروسته په کولمو کې په شوګر بدليږي چې لویه برخه یې د ګلوکوز په بڼه وينې ته جذب کيږي او د بدن ژونکې یا حجرې یې د انسولين په ذريعه د انرجۍ لپاره د سون توکي په توګه کاروي.

د شکرې ناروغي د ړندېدو، د زړه حملې، د بډوډو یا ګوردو له کاره لوېدو، فلج یا ګوزڼ (سټروک)، د پښو د پرې کېدو او په نارينه وو کې د جنسي کمزورۍ یا (امپوټنس) یوه ستره وجه ده.

که چېرې دغه مهم هارمون یعنې انسولين نه جوړيږي او یا کار نه کوي نو بدن ګلوکوز د انرژۍ لپاره نه شي کارولی او په وينه کې یې کچه لوړېږي چې دې حالت ته د شکرې یا شوګر بيماري وایي.

په عام ډول د شکرې ناروغي دوه ډوله ده چې اول او دویم یا (ټایپ ۱) او (ټایپ ۲) ډایابيټ یې بولي.

په شکره اخته کسانو کې اټکل لس سلنه خلک په ټایپ ۱ او نوي سلنه بیا په ټایپ ۲ ډایابيټيز اخته دي.

دا بيماري د پرمختللیو ملکونو پرتله په وروسته پاتې هېوادو کې په چټکۍ زیاتيږي.د عکس سرچینه،GETTY IMAGES
د عکس تشریح،
دا بيماري د پرمختللیو ملکونو پرتله په وروسته پاتې هېوادو کې په چټکۍ زیاتيږي.

ځينې میندې د امیدوارۍ په موده کې د شکرې لوړېدو سره مخامخېږي چې دې ته د مېندوارۍ ډایابيټ یا (ګېسټېشنل ډایابيټيز) وایي چې له زېږون وروسته بېرته نارمل حالت ته راستنيږي، خو په دوی کې د عامو خلکو پرتله پر ټایپ ۲ ډایابيټ د اخته کېدو خطر یو څه زیات وي.

ټایپ ۱ ډایابيټ
د شکرې دغه ډول په ماشومانو او ژڼيو کې پیدا کېږي.

دا یوه آټوامیون ناروغي ده چې د انسان بدن د پنکریاز د هغو ژونکیو یا حجرو پر ضد چې انسولين توليدوي انټي باډيز جوړوي اوهغه له کاره غورځوي، نو په دې ډول په بدن کې انسولين بيخي جوړيږي نه او د شکرې د کنټرول لپاره لازمه ده چې په پوستکي کې د پېچکارۍ یا پمپ په ذريعه انسولين واخيستل شي.

د دې ناروغۍ نښې په ورځو او اوونیو کې ځان جوتوي.

افغانستان کې د شکرې ناروغي 'بې ساري ډول' په ډېرېدو ده
"په تېره يوه لسيزه کې د شکرې ناروغي ۶۰ سلنه زياته شوې"
شکر ناروغي څه ده او څنګه ترې بچېدلی شو؟
که په وخت یې درملنه و نه شي، په وينه کې زیاته شکره له متیازو سره وځي چې بدن د اوبو له سخت کمښت سره مخامخېږي، وينه تېزابي کېږي چې 'ډایابيټېک کيټواسيډوسز' یې بولي، انسان کوما ته ځي او د مرګ زیات خطر لري.

ټایپ ۲ ډایابيټ
د شکرې دغه عامه ناروغي عموماً په لویانو کې پېښيږي خو په تنکیو ځوانانو کې یې هم پېښې ثبت شوې دي.

دا هم د انسولين د کمښت یا د هغه په مقابل کې د بدن د مقاومت یا دواړو له وجې رامنخته کېږي، نو د درملنې لپاره یې هم داسې دارو درمل او ګولۍ ورکول کېږي چې د انسولين جوړيدل زیات او په مقابل کې یې د بدن مقاومت او حساسیت کم کړي.

ډېری خلک به کلونه په ټایپ ۲ ډایابيټ اخته وي خو تشخيص به یې نه وي شوی او د بدن په غړیو کې به یې ستونزې رامنځته کړې وي ځکه پنکریاز لا هم څه نا څه انسولين جوړولی شي.

همدا لامل دی چې که څوک د شکرې مرض نښې ولري بایده دي چې له ډاکټر سره مشوره وکړي چې ناروغي یې پر وخت تشخيص شي او د بدن پر بېلا بېلو غړیو یې د ناوړه اغېزو مخه ونيول شي.

د شکرې ناروغۍ نښې نښالې
تنده یا زر زر تږي کېدل
د تشو بولو زیاتېدل
د ستومانۍ او ستړیا احساس
د وزن کمېدل
په سپوخس او غولنګونو کې خارښت او په فنګس اخته کېدل
د زخمونو زر نه رغېدل
په سترګو خړه یا د نظر کمېدل
د شکرې ناروغي څنګه تشخيص کېدلای شي
په نارمل حالت کې په تشو بولو کې شکره نه راوځي، خو که په وينه کې یې کچه لوړه شي، نو د متیازو یو ساده ټسټ یا معاینه یې په بولو کې د راوتو پته لګولای شي او په نهره یا هم له خوراک وروسته د وينې معاینه یې تشخيص کره کولای شي.

په وينه کې د (اېچ بي اې ون سي) په نامه یوه توکي کچه یې هم د تشخيص لپاره غوره کړای شوې ده.

درملنه

ماهرین د شکرې ناروغانو ته په خوړو کې د لازم احتیاط مشوره ورکوي

د شکرې ناروغۍ په منجمېنټ کې مناسب خوراک ډېر رول لري. د وزن کموالی، فيزيکي فعالیت او ورزش یې په درملنه کې زیات مهم دي او اوږد مهاله خطرونه یې کموي.

د وينې فشار او کولېسټرول کنټرول یې پر بدن د بدو اغېزو په کمولو کې مرسته کوي. په ټایپ ۲ ډایابيت اخته ځينې کسان یوازې په دغو لارو چارو سره خپل شکر قابو کولای شي خو ځينې نور بیا ګولیو او یا انسولين ته اړتیا پیدا کوي.

د شکرې ناروغانو ته ښایي چې د خپل ډاکټر سره په اړيکه کې وي او د خپل زړه، سترګو، بډوډو او پښو خاص خیال وساتي.

په مني او ژمي کې چې ورځې پکې لنډې او هوا پکې سړه وي، د معمول سره سم خلک د دې پر ځای چې له کوره بیرون د لمر وړانګو ته کښیني یا وګرځي، کوښښ کوي په خونو کې دننه تاوده پاتې شي. له همدې کبله پدې موسمونو کې نورو موسمونو په پرتله د انسان وجود ته لږ ویټامین ډي داخلیږي.

د ډي ویټامین د بدن په ډیرو فعالیتونو کې مهم رول لري خو د متحده ایالاتو روغتیا انسټیټیوټ په ویب سایټ کې د خپرو شویو معلوماتو له مخې دا ویټامین د انسان په وجود کې د کلسیمو جذبولو مهمه دنده لري. کلسیم د هډوکو د کلکوالي او سالم پاتې کیدو لپاره مهم دي او نه پریږدي چې هډوکي کمزوري یا پوډه شي.

دا ویټامین همدارنګه د بدن معافیتي سیستم په کړنې، غښتلتیا او عصبي رشتو او عضلاتو په برخې کې هم مهم نقش لري.

د ډي ویټامین تر ټولو مهمه سرچینه ورځني خواړه او د همدې ویټامین بشپړونکي دي.

د متحده ایالاتو د یل پوهنتون د معلوماتو له مخې په هرو دریو امریکایایانو کې د یو څخه په ډیرو کې یې په ځانګړي توګه د پاخه عمر لرونکو، چاغو او ډیر وزن لرونکو او هغو کسانو کې د ډي ویټامین لږ وي چې د پاخه عمر لرونکو د ساتنې په مرکزونو کې کار کوي.

دا ویټامین همدارنګه په طبیعي توګه د انسان په وجود کې د لمر د وړانګو څخه تولیدیږي. خو دا چې ځیني وخت خلک د لمر جذبولو ضد کریمونه کاروي او یا ډیر ساعتونه په خونو کې دننه تیروي او نه پریږدي چې بدن په مستقیمه توګه د لمر وړانګې واخلي، د دې سبب کیږي چې د ډي ویټامین په وجود کې تولید نشي.

څرنګ په بدن کې د ویټامین ډي په کمښت پوهیږو؟

ویټامین ډي د انسان د معافیتي سیستم په فعالیت کې مهم نقش لري او د ژمې په موسم کې د زکام او ریزش په شان موسمي ناروغیو په مخنیوي کې هم مرسته کوي. که چیرته یو څوک ژر ژر ناروغ کیږي او په ځانګړې توګه د ژمي په موسم کې یې والګی نیسي، ډیر شک دا دی چې په وجود کې یې ویټامین ډي کم دی.

دا چې ویټامین ډي د هډوکو په فعالیت او سلامتیا، د عضلو او اعصابو په فعالیت کې نقش لري، کموالی یې هم په بدن کې د مزمنو دردونو سبب کیږي. د عضلاتو او هډوکو دردونه او یا هم د عضلاتو شخیدل په بدن کې د ویټامین د کموالي ځینې نښې بلل کیدی شي.

د هډوکو پوډه توب

د ویټامین ډي کموالی په انسانانو کې د هډوکو د پوډه والي یا اوستیوپوروزش سبب کیدی شي. که یو څوک پدې بیمارۍ اخته شي، هډوکي یې په آسانۍ ماتیږي.

د متحده ایالاتو د روغتیا ملي انسټیټیوټ پدې هکله ویلي، " اوستیوپوروزش په ډیرو مواردو کې په بدن کې د کلسیم د کموالي سره اړیکه لري، خو په بدن کې د ویټامین ډي کموالی پدې دلیل چې د کلسیمو په جذبولو کې اختلال راشي او یا په نهایت کې کلسیم کم شي، کیدی شي ددې ناروغۍ سبب شي".

د ویټامین ډي د کموالي له کبله همدارنګه د غاښونو پوډه والي، د ژامو مکروبي کیدل او په غاښونو کې د نورو ناروغیو پیدا کیدو سبب هم کیدی شي. ډاکټران د کلسیمو په جذب کې اختلال چې د ویټامین ډي د کموالي له کبله پیدا کیږي، د غاښونو او ژامې ناروغیو سره تړي.

رواني سلامتیا او د انرژۍ کموالی

پرله پسې او له کوم علت پرته ستړتیا او منفي عواطف چې د خفګان سره تړلي دي، هم کیدی شي د ویټامین د کموالي له کبله وي.

تازه څیړنه چې د متحده ایالاتو د روغتیا ملي انسټیټیوټ په ویب سایټ کې خپره شوې پکې ثابته شوې چې هغو ناروغانو ته د ویټامین ډي بشپړونکو ورکولو ګټه کړې وه چې منفي عواطف او احساسات یې درلودل.

د وزن په بایللو کې ستونزې

که یو تن فزیکي فعالیت کوي او سم خواړه هم خوري خو بیا هم د وزن په بایللو کې ستونزه لري، امکان لري چې په بدن کې یې ویټامین ډي کم وي.

په طبیعي توګه ډیر وزن لرونکي خلک چې د چاغښت له کبله یې شحمي انساج ډیر او غټ وي، نسبت ډنګرو کسانو ته ډیر د ویټامین د کمښت سره مخ وي. په تازه څیړنو کې معلومه شوې چې په بدن کې د التهابونو پیدا کیدل د چاغښت سره اړیکې لري. یوه څیړنه چې په ۲۰۱۸ کال کې خپره شوې پکې ښودل شوي و چې د چاغو کسانو لپاره د وزن کموالی او ویټامین ډي ورکول، د دې سبب کیږي چې د هغوي په بدن کې التهابونه کم شي.

د ویټامین ډي غوره او طبیعي سرچینې د لمر وړانګې او خوارکي مواد دي. کبان، شیدې، د هګیو ژیړ او ځیګر نورې هغې سرچینې دي چې دا ویټامین پکې پریمانه وي.

د دې تر څنګ ځیني بشپړونکي هم شته چې په بدن کې د ویټامین ډي د کموالي مخه نیسي خو دا بشپړونکي باید هغه وخت واخیستل شي چې لومړی مو ډاکټر وینه معاینه کړي، تر څو معلومه شي کمو ډلو بشپړونکی او څومره مقدام باید وخوړل شي.

باید په یاد ولرو چې په بدن کې د ویټامین ډي ډیروالی هم د ستونزو سبب کیږي نو له همدې کبله که یو څوک غواړي د ویټامین دي بشپړونکي وخوري، باید د ډاکټر تر معاینې وروسته دا کار وکړي.

څېړونکو هڅه کړې چې د انسان د بدن او ورسره تړلو احساساتو یوه داسې بڼه یا نقشه جوړه کړي، چې د مینې بېلابېل اړخونه او پر بدن او ذهن یې د اغېزو کرښې په ډاګه کوي.

د فنلنډ د الټو پوهنتون څېړونکو د یادې څېړنیزې بڼې انځورولو لپاره له هغو معلوماتو کار اخیستی چې له سلګونو وګړو سره د سروې، پوښتنو پایله کې ترلاسه شوي دي.

له دې کسانو سره د سروې پر مهال خبرو اترو کې د ۲۷ ډوله مینو په اړه معلومات تر لاسه شوي دي.

د مینې په ډولونو کې رومانتيکه مینه، جنسي مینه، د والدینو، ملګرو، پردیو، طبیعت، خدای او یا ځان سره مینه شامله ده.

له یادو کسانو څخه دا هم پوښتل شوي، چې ایا دوی په خپل بدن کې بېلابېل ډوله مینه احساسوي او د اغېز قوت یې پر خپل فزیکی بدن او ذهن څومره احساس وي؟

پایلو وښودله، چې د مینې بېلابېل ډولونه وجود لري او له کمزورې مینې څخه تر پیاوړې مینې پورې دا را څرګندېږي.

دا څېړنه په یوه ساینسي مجله (فلسفي روان پوهنه) کې خپره شوې ده.

د مینې ځواک
څېړونکي وايي، چې د مینې ځواک پر ټول بدن باندې احساسولی شئ. دا د هغو ځوانو مېرمنو په ځوابونو کې په ډاګه شوې چې لوړې زدکړې یې درلودې او په یاده سروې کې یې برخه اخیستې وه.

فیلسوف پارټیلي ریني، چې د یادې څېړنې په برابرولو کې یې مهم رول درلود په دې هکله وايي:

"که څه هم دا د حیرانتیا خبره نه ده، خو ښه د غور خبره ده، چې نژدې اړیکه لرونکو کسانو سره د مینې ډول یو وي یعنی یو ډول مینه کېږي او ځواکمنتیا یې د نورو مینو پرتله ډېره په شدت سره احساسېږي."

د سروې له ګډونوالو وپوښتل شول، چې د انسان د بدن هغه برخه رنګ کړي چې د مینې احساس ورکوي. او دا احساس څومره ورته خوندور دی هغه که په فزیکي بدن وي او یا که ذهن کې وي، او بله دا چې دا له لمس کولو سره څه تړاو لري؟

په پای کې له دوی څخه وغوښتل شول چې د مینو ترمنځ د نژدې والي درجه بندي وکړي.

فیلسوف پارټیلي ریني وايي:

"د مینې په ډولونو کې هغه یې چې په یوه خاص ډول یو بل سره نژدې وي دې مینې له جنسي او رومانټیک اړخه سر را پورته کړی وي."

څېړونکي وايي، چې د مينې ټول ډولونه په سر کې زيات احساسېږي، خو ځواکمنتیا يې د بدن په بېلابېلو برخو کې توپير لري.

ځینې یې اغیز په سینه کې احساسوي، په داسې حال کې چې نور یې بیا په ټول بدن کې احساسولی شي.

له زړه تر ذهنه یې اغیز

ریني وايي:"دا په زړه پوري وه، چې د احساساتو بدني او رواني ځواکمنتیا او د دې خوندور احساس تر منځ قوي اړیکه ومومئ"

"هرڅومره چې ستاسو بدن کې مینه زیاته احساسېږي هغومره په ذهني ‌ډول هم احساسېږي او دا ډېر په زړه پورې او زړه را ښکونکی وي. "

د ریني په وینا:"کله چې موږ د ډېرې ځواکمنې یا شدیدې مینې پرتله لږ ځواکمنه مینه تجربه کوو، په سینه که مو هم جوش یې کمزوری وي."

دا ځکه چې له پردیو سره مینه کولو کې د فکر کولو پروسه شامله ده. او دا هم کیدای شي ځکه په سر کې وار له مخکې یو خوندور احساس شتون لري.

ریني وايي: "په دې برخه کې باید نورې څیړنې وشي. "

دوی زیاتوي، چې "کلتوري توپیرونه هم په مینه کې مهم رول لوبوي."

د ریني په وینا، که دا څېړنه په ډیره مذهبي ډله کې شوې وای، نو د خدای سره مینه به ډیره شدیده وه.

همدارنګه که چېرې د والدینو او اولاد ترمنځ اړیکه وي له ماشومانو سره ځواکمنه مینه احساسیږي.

ددې بیړۍ کپسول  د شنبې په سهار له ځمکې ۱۰۷ زره کیلومتره لوړ د ځمکې پر لور خوشې شو او له ۴۳۲ کیلومتر پر ساعت سرعت او شاوخوا ۲۷۶۰ درجې سانتي ګراد حرارت سره، د ځمکې اتموسفیر ته داخل شو.
ددې بیړۍ کپسول  د شنبې په سهار له ځمکې ۱۰۷ زره کیلومتره لوړ د ځمکې پر لور خوشې شو او له ۴۳۲ کیلومتر پر ساعت سرعت او شاوخوا ۲۷۶۰ درجې سانتي ګراد حرارت سره، د ځمکې اتموسفیر ته داخل شو.

د امریکا د فضايي څېړنو ادارې (ناسا) یوه بیړۍ په فضا کې له اوو کلونو تیرولو وروسته د شنبې په ورځ سپتمبر ۲۳ (تلې دوهمه) د امریکا د یوتا ایالت په یوه دښته کې پر ځمکه کښیناسته او له ځان سره یې د فضايي موادو یوه ټوټه هم راوړې ده.

د ناسا ساینسپوهان هیله من دي چې د فضايي موادو دا تر ټولو لویه ټوټه چې تر اوسه ځمکې ته راوړل شوې، د ځمکې او لمریز نظام د جوړښت په اړه به داسې معلومات روښانه کړي چې تراوسه ورباندې انسانان نه پوهیږي.

د "اوسیریس ریکس" په نامه د ناسا دغې فضايي بیړۍ ټول ۶.۲۱ میلیارد کیلومتره مزل وهلی. ددې ادارې رئیس بیل نیلسن وايي، په بیړۍ کې راوړل شوې فضايي نمونه به د لمریز نظام د پیل په اړه جزئیات روښانه کړي او دا به څرګند کړي چې پر ځمکه باندې ژوند څنګه شونی شوی دی.

د ناسا دا بیړۍ په ۲۰۱۶ کې له پرواز وروسته د "بینو" په نوم شهاب باندې کښېناسته او له هغه ځای څخه یې شاوخوا ۲۵۰ ګرامه ډبره له ځان سره ځمکې ته راوړې ده.

د ناسا ساینس پوهې ایمي سایمن وویل چې سپوږمۍ ته د انسانانو له لیږدولو وروسته، له فضا څخه د اسماني ذرو د بیلګو ځمکې ته راوړل د ناسا د تاریخ تر ټولو ستر ماموریت دی.

ددې بیړۍ کپسول د شنبې په سهار له ځمکې ۱۰۷ زره کیلومتره لوړ د ځمکې پر لور خوشې شو او له ۴۳۲ کیلومتر پر ساعت سرعت او شاوخوا ۲۷۶۰ درجې سانتي ګراد حرارت سره، د ځمکې اتموسفیر ته داخل شو.

خو د دې کپسول سرعت د پراشوټ په واسطه کم شو او پرته له کوم زیان څخه پر ځمکه کښېناست.

د ناسا دا بیړۍ اوس د یو بل ماموریت دپاره د "اپوفیس" په نوم شهاب ته لېږل شوې ده. ساينس پوهان وايي، دا شهاب به په ۲۰۲۹ کال کې له ځمکې ۳۲ زره کيلومتره واټن کې تیر شي.

ټاکل شوې چې ناسا به ځمکې ته د راوړل شوې فضايي بیلګې د څیړنو لومړنۍ پایلې د اکتوبر په ۱۱ اعلان کړي.

ساینس پوهانو د سپرم، هګۍ او القاح پرته د انسان جنین په څیر جوړښتونه رامینځته کړي او تمه لري دا به د میندوارۍ پیچلتیاوې روښانه کړي او له هغو ښځو سره به مرسته وکړي چې د ماشوم په زېږولو کې مشکل لري.

خو د مصنوعي جنین په اړه څېړنو تازه اخلاقي اندیښنې هم راپورته کړي دي.

د دې کال په پیل کې، د نړۍ یو شمېر لابراتوارونو په مصنوعي ډول د انسان جنین ته ورته جوړښتونو د تیارولو په لړ کې د خپلو پرمختګونو راپورونه په رسمي ډول د چاپ او بیاکتنې وړاندې خپاره کړل.

خو د یوې ډلې ساینس پوهانو دا ډول څېړنه تازه د "نیچر" په ژورنال کې خپره شوې ده. په دغه ژورنال کې ټولې څېړنې له بیاکتنې وروسته خپریږي.

دا څېړنه ښيي چې ساینس پوهانو په مصنوعي ډول د انسان د حیاتي (سټیم) حجرو د نښلولو په نتیجه کې د انسان د جنین ابتدايي مرحلې ته ورته داسې جوړښتونه تیار کړي چې خپل ځان پخپله تنظیموي.

ځینو ساینس پوهانو دا پرمختګ مهم بللی چې کولی شي د میندوارۍ د خطرناکو لومړیو مرحلو په اړه د رازونو په افشا کولو کې مرسته وکړي.

په لابراتوار کې د جوړو شويو انساني جنین ماډلونو ددې کار دپاره د روښانه اخلاقي قواعدو د اړتیا په اړه هم بحثونه پارولي دي.

د اسرائیل په ویزمن انسټیټیوټ کې د فلسطیني ساینس پوه جیکب هانا په مشرۍ د څیړونکو ډلې د جنین سټیم حجرو ځواک کارولی، کوم چې کولی شي په هر ډول حجرو بدلې شي.

د زیاتره هېوادونو قوانین ساینس پوهانو ته اجازه ورکوي چې تر ۱۴ ورځني جنین پورې ماډلونه جوړ کړي. له ۱۴ ورځو وروسته په جنین کې د دماغ په څېر د انسان د بدن حیاتي غړي وده کوي.

په لابراتوار کې جوړ شوي د انسان جنین ته ورته جوړښتونه
په اسرائیل کې څیړونکي وايي د دوی کار د نورو څېړونکو سره توپیر لري ځکه چې د دوی له خوا په جوړو شویو ماډلونو کې حجرې د جینیکي ترمیم پر ځای په کیمیاوي ډول تیارې شوي، "پلاسینټا، د ژیړو کڅوړه او امینوټیک غار" لري او ریښتیني انساني جنین ته ډېر ورته والی لري.

د برتانیې د فرانسس کریک انسټیټیوټ څېړونکي جیمز بریسکو وویل، دا ورته والی کولی شي په انسانانو کې د سقط جنین او د میندوارۍ د نورو ستونزو په حل کولو کې مرسته وکړي.

یو شمېر ساینس پوهانو چې د انساني جنین د ماډلونو په جوړولو کې برخه نلري، ټینګار کړی چې دا ماډلونه باید د انسان جنین ونه ګڼل شي.

د موډلونو په جوړولو کې د بریالیتوب کچه هم ټیټه ده، ځکه چې د سټیم حجرو په سمه توګه تنظیم هر ځل شونی ندی.

خو د انګلستان د ریډینګ پوهنتون د بیولوژي څانګې کارپوه ډاریس ویډرا وايي، بیا هم، "په تېر کال کې د شویو ورته مطالعاتو برعکس، د جنین تازه جوړ شوي ماډلونه ټول هغه حجرات لري چې د انساني جنین په مقدماتي مرحله کې په جنین کې موندل کیږي."

وروستۍ څیړنه ښيي چې "د انسان د جنین ماډلونه خورا پیچلي شوي او د اصلي جنین د جوړېدو د پروسې سره یې ورته والی نور هم زیات شوی دی."

ډاریس ویډرا وايي، دا پرمختګ ښيي چې "د پخوا په پرتله اوس یو قوي تنظیمي چوکاټ ته اړتیا ده."

د بریتانیې د کیمبرج پوهنتون، د حیاتي حجراتو په اساس د انسان د جنین ماډلونو جوړولو دپاره په دغه هېواد کې د کاري چوکاټ رامینځته کولو په هدف پروژه پیل کړې ده.

د برتانیا قانون په لابراتوار کې تر ۱۴ ورځو زیات د انسان جنین جوړول منع کوي خو دا قانون پر وروستیو څېړنو باندې ځکه نه پلی کیږي چې په دغو څېړنو کې حجرات په مصنوعي ډول جوړ شوي دي.

بیا هم، زیاتره څیړونکو په رضاکارانه ډول د خپلو څېړنو دپاره د ۱۴ ورځو حد ټاکلی دی.

د اسرائیل د ویزمن انسټیټیوټ څیړنې هم خپل ماډلونه د ۱۴ ورځو څخه زیات ندي رامینځته کړي او وايي، د انسان یا حيوان رحم ته د دغو ماډلونو د لیږدولو پلان نلري.