{slide=دولت انځور}  

‎ ‎توپیر چه د شتمنواو غریبو تر منځ وینم
نظام طبقاتی دي ، ځکه نشته عدالت
‎ ‎ابزار د اقتصاد چه وي اختیار کی د څو تنو‎ ‎
پراخي پرګني به وی محروم لدی نعمت
دهقان کارګر له کاره دي خلق شوي نعمتونه
خو ژوند حالت ته ئي ګوره چه نشته دي راحت
سعادت او خوشبختی چه وی پيسو پوری تړلی
د زور او زر قانون ته ټول مجبور دی په طاعت
قانون په وړاندی خلک ټول ازاد او برابر دی
دا نورم محض شعار دي بی له شرط و ضمانت
په نوم دموکراسی ده چه تر ننه ښه چلیږی
همیش د رايو شمیر کی تیر وتنی او خیانت
قانون چه ساتندوي د استثمار وي قانون ندی
مجموع د ه دنورمونو چه مشروع کړی جنایت
دولت چه کور کالي ‌‌‌‌‌‌ډو‌‌‌‌‌‌ډي شعار نه تل ویریږی‎ ‎
بیشرمه غاصبان په کی حاکم دي په قدرت
مادی نعمت چه ون‌‌‌‌‌‌ډه برابر نه وی دخلکو
دولت ماشین به څرخی د زور ګیرو په خدمت‎ ‎
دولت چه د جاهلو او نادانو په لاس پريوزې
د خلکو ژوند ‌‌‌‌‌‌تباه شې هرخوا ویره و وحشت
د ژوند سطحه چه لوړه وی دعام او هم دخاص
بس ګنه دا دولت دي چه کړې خلکو ته خدمت
دولت د ماهیت پوری تړلی ټيپ شکلونه
غایه هدف ټول یو دي ټينګونه د سیادت
ريښي دهر سیاست وي اقتصاد پوری تړلی
حقوق هم لن‌‌‌‌‌‌ډ بیان دي د چارواکو دسیاست
تر څو چه د ژ وند سطحه برابر نه شي د خلکو
لږ شمیر به په ‌‌‌‌‌‌ډير شمیرو همیشه کړی حکومت
ټاکونکي دي دا رول د اقتصاد په هر سیاست کی
د حق حقوق هنداري کي مخ وینه د دولت
نظام داقتصاد چه په علمی توګه تنظيم شي
د ظلم و استبداد دستګاه ته نه وي څه حاجت
ولی پرهیز په شعر کی لن‌‌‌‌‌‌ډ بیان‌ ؤ د سیاست
دا ستا د عقل کار دې چه تری اخلی څه عبرت

‎ <<‎عبدالولی پرهیز‎>>‎

 

 {/slide}{slide=«د عقل ملګرتیا»}

فکرونه چه دعقل سره نلری پيوند

سرونه دی بی مغزه 

ټول عبث تیروی ژوند

انسان دلوړ فکرونو تکامل په لاری درومی

ټيټ فکره دی هغوی چه

کړی حیوان په شانتی ژوند

انسان په غرایضو کی حیوان سره یو شان

دعقل برکت دی چه یې لوړ دی نوم نشان

ویاړنه هغه چاته چه انسان په شان کړی ژوند

شرمونه و هغو ته چه حیوان نه 

ټيټ او کم

انسانه ای انسانه د ژوندیو د سر تاجه 

پر مخ ځه هم لوړتیا کړه

بهتر له نن سبا کړه

د ژوند په سمه لاره

سنجیده اخله قدم

دا ستا ده په خپل وس کی

چه ځان خلاص کړی

له هر غم

دعقل له بحرو نه ، مرغلری کړه راجمع

دژوند ناوه سینګارکړه

چه هر څوک تری یوسی خوند

بسیا هوسا ژوندون ته 

بله لاره هم ستا نشته

بدلون او پر مختګ بهیر ته 

مه جوړه خند

دا لار د تباهی ده 

عاقبت لری خپل جنګ

بدی نیکی دو لاری 

همیشه دی څنګ په څنګ

د عقل سلاح خپل کړه

چه له بدو وکړی څنګ

ژوندون چه بی له عقل و هنر مخ ته ځی

ژوند ندی

عذاب دی چه بیعقله

پخپل ځان کړی 

ستر ستم

د عقل روښنایې نه

د ژ وند لاری تل رڼا وی

تیاری دی هغه لاری 

چه مغزو کی عقل کم

هغوی چه عقل نلری

ژوندون ورته ماتم وی

عاقل په هر حالت کی 

له ژ وند اخلی 

همیش خوند

 << عبدالولی  پرهیز >>

 

{/slide}{slide=توبه او ګناه}

چې د فکر سلسله مې شوه ویجاړه
نو د غم رنځونو زه کړمه بیماره
دا دنیا راته تیاره شوه په یو دم کې
چې د عقل ډبوه ولوېده له کاره
زه د عقل و دانايۍ نه څه خبر وم
چې نا پوه په شانې در مومه په هر لاره
چې د عقل و دل په جنګ کې زه عاجز شوم
نو د عقل لارې ځکه شوم بې لاره
زړه هوس او د شهوت لار ته مې بولي
نو د عقل نصیحت نه شوم بېزاره
چې د نفس د بندګۍ په لار روان شوم
تش پندونه به مې څه وکړي نور چاره
دا کشش د هوسو او لذتو دی
چې ګناه په سر ګناه کوم  بې واره
نه تقوا شته نه مې ویره شي له خدایه
ټول توبې مې موقتې دي تل له ډاره
چې مشکل راته پیدا شي خدای په یاد شي
کله خدای زه یادوم  د خدای لپاره
چې مرض او درد مې ځان ستړی ستومان کړي
نو د خدای عذر و زارۍ ته شم بې واره
چې ګناه کوم د خدای یاد را نه هیر شي
د هوس نشه مې و باسي له کاره
د ګناه په وخت مې ویره توبه هیر شي
لوی شیطان را نه جوړیږي بې له ډاره
دا ګومان را سره ځنې وخت پیدا شي
چې انسان نه حیوان ښه دی نسل په واره
د حیوان تقصیر د عقل له نشتوالي
خو انسان له زیاتې پوهې دی بې لاره
ددې ژوند پیل انجام ته چې لږ ځير شو
هيڅ بقا او وفا نشته ژوند په لاره
ددې ژوند دوام موقت دی ښه پوهيږو
هلې ځلې کوم ځای نه نیسي ښه واوره
که دا نن وي یا سبا وي ژوند ختمېږي
پيغمبر د زمانې لاړه هم په دغه لاره

{/slide}

خو شحال بابا د کو چنیوالي په دوره کې هم ډیري ستو نزې گاللې دي . په شپږ کلنۍ کې په سیند کې لو یدلى او د هغه ځنې هم جوړ وتلی ، په اته کلنۍ کې له څپر نه پرې تیږه راولویده او په تندي سخت ټپي شو ، خو د هغه زخم نه هم جوړ شو .
ده په (۲۰) کلنۍ کې شعر ویلو ته شروع کړې ده او لو مړى شعر یې هم په دغه دوره کې ویلی دی ، لکه چې وایې :
په شل کاله دیگ زما د شعر په اور بار شو په دادور مې پوخ چې شپیته کاله مې تللي
ستر خان د اتلس کالو و چې پلار یې واده ورته وکړ ، خو دی له دغه واده نه خوښ نه وو . خو شال خان د خان په کورنۍ کې زیږ یدلی او روزل شوی وو . د پلار او نیکه نه ورته خاني پاتي وه هم د ملک اکوړې ځنې چې پخپله اکوړې هم یو ښه سړی وو. کله چې د مغلو پاچا غوښتل ، چې له نوښار نه تر خیراباده د لارې ساتلو لپاره څوک پیدا کړی ، نو هغه و چې خلکو ملک اکوړه وروښود . ملک اکوړه د خپلو خپلوانو سره د خپگان په وجه له هغه ځایه ، یعنې له خټکو او له کربوغې نه خوړې ته راغلی وو او اکبر پاچا هم ورغی او د لارې د ساتنې پازه يې دده په غاړه کړه . دا چې دی یو ښه سړی وو ، نو د اکبر پاچا پام يې یې ځان ته کړى او په ده باندې یې هم زیاته مهر باني وکړه او ده هم ژمنه وکړه چې دی او قبیله به یې د پاچا وفادار او خدمتگار وي . ددغې لاری مخصول به هم ملک اکوړه اخیست او په دغه ځای کې یې یو سرای اباد کړ چې د (اکوړې) په نوم یاد یږي .
دغه سرداري تر خوشال خانه پوری راورسیده یعنی ، د ملک اکوړې نه وروسته د هغه زوی ، او بلاخره تر خوشحاله پورې راورسېده . خوشال هم دغه چاپیر یال پښتون قهرمان روزلی و او په شعر او نثر کې یې دبښتنولی احسا س پروت دی . دوخت مروج علوم یې په جوماتونو او مدرسوکې لو ستي وو . خو په دې زده کړه یې قناعت نه درلود او تل يې نيت درلود ، چې زیات څه زده کړي ، خو دی وایې زه ښکار زیات درس ته نه پریښودم ، لکه چې وایې :
د جهان تحصیل بــــه کل واړه زما و که اخته نه وایې د ښکار په اشتغال
یا :
خدایه ته چې رړه کې اچـــوې دامینې چې په ښکار رب مبتلا کړم ته مې وینې
د خوشال له کلیاتو نه هم مالومیږی ، چې خان د خپل وخت مروج علوم لکه : تفسیر ،فقه ،حدیث ،فلسفه ، طبا بت ، منطق ، حکمت ، معانی ، عروض ،بیان ۰۰۰ او نورو باندې پوهیده او لیکل یې پرې کولای شول او په دري باندې هم ښه شعرونه لری . دغه ستر ، ملی اتل او د پښتو ژبې بابا په (۱۱۰۰ه)کې له فاني نړۍ نه سترگې پټې کړې او د ابدي ژوند غیږی ته وسپارل شو .
د خوشحال خان د پېژندلو په باب سرچينې
کورنۍ سرچينې

خوشحال خان خټک

د پښتو ادب په کلاسیکه شاعرۍ کې خوشال هغه علامه ، نابغه ، ستر شاعر او لوی ادیب دی ، چې د څه کم څلورسو کالو راهسې دده کلتوري خزانه تر ننه پورې دافغان ولس د نړۍ د لويو پوهانو او پوهنيزو مرکزونو د پاملرنې او څیړنې وړ کرځیدلې ده . د څیړونکو ځیرکتنه به تر هغې پورې دغه کلتوري میراث ته وجود ولری ، څو چې په نړۍ کې ولسونه په پوهنه او څیړنه بو خت وي . له خوشال څخه کوټې کوټې موضوعات او درانه درانه اثار په میراث راپاتې دي . دده اثار د شعر ، ادب ، ژبپوهنې او نورو بېلا بېلو پوهنو او څیړنو لپاره لوی دریاب دی ، چې لامبوزن هم پکې ستر کیږی خو دده برید ، پوله ، سر او تل به تر خپلې لامبو لاندې داخیل نه کړی او د ژوند تر پایه به پکې ستړی او ستومانه وي .
په خان بابا باندې زیاتو پوهانو لیکنې کړې او تر اوسه هم دده د اثارو په څیړنه او ځیرکتنه بوخت دي ، نو د همدغه اصل په نظر کې نیولو سره ، یانی دده د درناوي او نمانځنې په خاطر دوه لوی کتابونه په دوه لويو سیمینارونو کې د پښتو ټولنې له خوا چاب شول . دغه کتابونه په (۱۳۴۵)او (۱۳۴۶) کلونو کې د توریالي پښتون او ننگیالي پښتون په نومونو چاپ شوي ، خو دغه کتابونه ددغه پیاوړي انسان او ستر اديب د کارنامو په برخه کې په خروار کې د يو خورد مثال لري . په دغو دوو کتا بونو کې د هېواد او له هېواد نه بهر پوهانو خپلې مقالې چاپ کړې دي .
له دغو کتابو سره سره ، زموږ د هېواد د پښتو ادب پینځو ستوريو هم لیکېي کړې دي لکه : پوهاند عبدالشکور رشاد چې د خوشال په دیوان گلستان او بوستان تر اغیز لاندې لیکنه کړې ده . پوهاند صديق الله رښتين د خوشال لانډه پیژند گلوي په کې چمتو کړې ، چې دغه لیکنه په توریالي پښتون کې هم چاب شوې ده . پوهاند عبدالحی حبيبي صاحب هم د خوشال توره او قلم ، د پښتنو د خپلواکۍ او مبارزی بسټيز توکي گڼلي دي . استاد گل پاچا الفت هم د خان په شاعرۍ باندې لیکنه کړې او وایې ، چې دی د شاعرانه ذوق سره د خپل ولس مشر هم وو . د پښتو غزل بابا امير حمزه شينواری وایې: د خوشال خان خټک د نوم د اورېدو سره په ذهن کې د يو داسې نابغه انسان تقوا بریښي ، چې د انسان د ژوند په هر اړخ ځلانده او ژور نظر لري) .
خو ددې خبرې یادول ضروري دي ، هغه سرچينه ، چې د خوشال په باب یې لومړى څه خپاره کړي ، هغه پټه خزانه ده . وروسته نورو پوهانو هم دده په اړه کتابونه او مقالې لیکې دي لکه افضل خان يې په تاريخ مرصع کې یادونه کړې . له هغې نه وروسته د خوشال کلیات د دوست محمد کامل په سریزه خپاره شوي دي ورسره ارمغان خوشحال د سید رسول رسا په سمون خپور شوی او له هغه نه وروسته د پوهنو اکاډمۍ علمي غړي عبد القیوم مشواڼي صاحب هم دده کلیات يو ځل بیا چاپ کړى چې دده د پیژندلو لپاره يوه سرچينه وه .
پر دغو کلیاتو سربېره د پښتو ادبياتو په تاريخ کې هم دی پیژندل شوی او پښتانه شعرا کې ، چې بختاني صاحب راغونډکړی ، هم دده په اړه په زړه پورې مالومات ورکړل شوي دي . يو بل نامتو کتاب چې ملي قهرمان نوميږي او د زلمي هېوادمل اثر دی ، په هغه کې هم د خان د پیژندلو او دده په اړوند د بهرنيو او داخلي پوهانو نظرونه راټول شوي ، او دا خبره هم پکې ذکر شوې ، چې دده په اشعارو کې درې برخي ډیري زیاتې دي لکه : توره ، ښځه او ښکار . همدارنگه د خان په باب په زړه پورې مالومات د (خوشحال کيست ) په کتاب کې هم خپاره شوي او موږ یې دده د پیژندلو لپاره يوه غوره ذخیره گڼو . دشهسوار سنگروال په زیار هم د پښتو ادبياتو معاصر تاريخ خپور شو ، چې په هغه کې هم د خوشال ژوند ، پیروان او ددغې دورې نور لیکوالان ذکر شوي ، خو په دې وروستيو کالونو کې هم د خان د فکر ، عمل ، کردار ، اشارو او نورو ښیگڼو باندې په زړه پورې اثار ولیکل شول ، چې دلته يې د ځنينو یادونه کوم :
د پېښور پښتو اکیډمۍ يوه درې میا شتنۍ مجله د خوشال دريو يو په نوم خپره کړه < چې د بېلا بېلو ادبپوهانو له خوا بېلا بېلې لیکنې پکې شوې دي ، البته د خوشال نظر دپښتون د اصل او نسب په باب ، د خوشال فکر او عمل او داسی نور .
د پوهاند مجاور احمد زيار په واسطه . يو بل کتاب د خوشال ازلی پښتو يو ژبپوهنه شته ده خپور شوی چې البته د خوشال اشعار یې د ژبپوهنې له نظره توضیع کړي دي .
خوشال او فلکلور يو بل کتاب د داور خان داور په زیار خپور شوى ، چې د خوشال په اشعارو کې فلکلوریک مسایل يې پکې څیړلي دي .
د عبدالواجد واجد په واسطه بل کتاب د خوشحال سبک او په پښتو ادب کې د سبک اغیزي هم يوه په زړه پورې لیکنه ده چې مکمل مالومات خلکو او دادب مینانو ته ورکولی شي.
د دوکتور عبدالاحد جاوید هم يوه رساله (نگاهی به اشعار دري خوشحال ) په (۱۳۵۷) کال د افغانستان د علومو اکاډمۍ کې چاپ کړه .
د قيام الدين خادم يوه مقاله (خوشحال څه زده کړه) په (۱۳۵۸) لمريز کال په اکاډمۍ علومو کې خپره کړه چې په واقعې ډول د خوشحال په اړوند گټوره ده.
خو شحال او جمالیات د ډاکتر اقبال نسيم خټک اثر دی ، چې د پېښور په پښتو اکیډمۍ کې چاپ شوی دى.
د تورې او قلم خاوند دمحمد نواز خټک اثر دی چې په (۱۹۶۱ع) کال کې خپور شوی چې دا هم يو په زړه پورې اثر دی .
د حاجی پردل خان په واسطه د خوشحال دستارنامه هم په پېښور اکاډمۍ کې چاپ شوې ده .
د خوشحال زنځیرۍ دحبيب الله رفيع په زيار دپېښور پښتو اکیډمۍ چاپ کړې ده .
د خوشال د پیژندلو په باب سرچينې نه ختمیدونکې دي ، بلکې په سلگونو مقالې ،کتابونه دده د پیژندلو او د اشعارو په مختلفو اړخونو باندې چاپ شوي دي ، چې اوس او پخوا دده د پیژندگلوۍ لپاره يوه مهمه منبع گڼل کيږي . د کابل مجله چې د علومو اکاډمۍ پښتو ادبياتو له خوا چاپيږي ، ددغې مجلې څیړونکي دده په باب په هره گڼه کې په زړه پورې مطالب خپروي لکه : د خوشحال او بهایي جان په اشعارو کې د معشوقې ستاینه د علي محمد لیکنه ، (۱۳۸۴ه) کال کې چاپ شوې او په همدغې گڼه کې د محقیق عبدالشکور قیومي مقاله د( خوشحال په اشعاروکې د گلستان اغیزی ) چاپ شوې ده . د(۱۳۸۰ه) کال د کب د میاشتې مجله کې د سیال کاکړ لیکنه (خوشحال او پښتو) او همدغې گڼه کې د عبدالحی حبیبي لیکنه (د خوشحال په اشعاروکې انتقادي څانگه ) په (۱۳۸۲) کال په (۹) گڼه کې علی محمد منگل لیکنه (خوشحال د خان په شان پیدا او د فقیر په شان مړ شو) تر سرلیک لاندی خپره شوه . يو بل په زړه پورې کتاب د کاند ید اکادیمسن محمد صدیق روهي په زیار د (خوشحال اخلاقي ایډیال ) په نوم خپورشوی ، خوشحال د ښوونې او روزنې فلسفه ، په معاصر افغانستان کې خوشال پیژندنه ، خو بلاخره دومره ویلی شم چې هر څومره په خوشحال بابا او د هغه د پیژندلو په باب باندې وغږیږو ، خلاصون نه مومي . ددې لیکنې لپاره همدومره بسنه کوي .
باندنۍ سرچينې
خوشال نه یوازې د پښتو ژبې يو ستر او نامتو شاعر وو ، بلکې په دري ژبه کې يې هم ښه شعرونه ویلي دي . همدا راز خان نه یوازې په پښتونخوا کې د یوه ملي اتل ، تورزن او د پياوړي قلم خاوند په توگه اوڅار دى ، بلکې په سیمه او نړۍ کې هم د پوهانو ، شاعرانو او څیړونکو په وړاندې د تورې او قلم اتل شاعر او لیکوال گڼل کیږي . دده په اړوند لوېدیځو او ختيځو پوهانو لیکنې کړې دي او ان پښتو ټولنې ته یې لیکونه را استولي دي . جارج مار گنسټرن د خوشال د شاعرۍ په باب څر گندوي : " د نیمې پیړۍ راهیسې زه د خوشال شعر لولم په دغه نیمه پیړۍ کې پر له پسې خوند ترې اخلم او قدریې کوم . خوشال حق لري ، چې ځان د پښتو ژبې سعدي او فردوسي وگڼي . هغه خدمت چې ده پښتو ژبې ته کړی ، هېچا په هیڅ وخت کې نه دی کړی ۰۰۰ زه د لو یدیځوال په حیث ۰۰۰ د لو یدیځ پوهنتون د يو سپین ږیري استاد په توگه خو شاله یم ، چې په لویدیځ کې به تر دې وروسته خوشال ښه وپیژنې ". سراولف کیرو د لندن څخه د وخت پښتو ټولنې ته يو لیک راستولی وو ، چې یوه برخه یې دلته راوړو :"۰۰۰لوی شاعر خوشال خټک ته زما صادقانه مینه او تعظیم دی ، ځکه چې خیال کوی زه به د ستاسو ددې شاعر منتخابات ، چې ما سره دي او زما دوست اپولن هویل په انگریزي کړي دي ،کابل ته درولېږم " .
همدارنگه د خوشال خټک د تلین د نمانځنې په اړه به د پروفیسور میکنیزي لیک هم دلته راوړو :
(۰۰۰د پښتو ټولنې د پیدونکو مهربانيو قدر ښه پیژنم ۰۰۰او بله دا هیله کوم ، چې خوشحال په نوم نمانځنه به لویه کامیابی وگټي ۰ )
يو مشهور ختیځ پوه مسټر راورټي وایې :
خوشحال د پښتو ډیر ستر اديب دی ، د ده اشعار په یورپ کې ډیر قدر لري
ډار مسټیټر د خوشحال په اړه داسې وایي :
خوشحال د توریالیتوب او شعر گډ روح درلود
گرکیسیون لیکی :
خوشحال خان د خټکو توریالی مشر وو ، دده شعرونه له نورو شاعرانو څخه ډیر خواږه او په زړه پورې دي
{{بیډولوف]] د خوشحال په هکله څرگندوي :
خوشحال يو متعدید انسان او د لوړې پوهې خاوند وو ، هیڅ داسې یوه خبره نشته ، چې په شعر کې یې نه وي راوستې ، زیاتره شعرونه یې د هیواد پالنې رنگ لري .
ډاکتر کریسن پخپل اثر " د افغانستان ادبیات " کې د خوشحال په اړه داسې نظر څرگندوي :
( خوشحال خټک د کلاسیکې دورې نامتو شاعر او د پښتو ادب پلار گڼل شوی دی
روسي ختيځپوه او افغانپوه اسلانوف هم پخپل کتاب ( د روښانیانو ملي نهضت ) کې کښلي دي :
په پښتو ادب او شعر کې تر ټولو لوی سړی خوشحال خان خټک گڼل کيږي . دی د خټکو مشر ، شاعر ، سپه سالار او جنگي شخصیت دی
همدارنگه نیکولای دوریانکوف ، سونخیف لو لف او ډیرو ختیځپوهانو د خوشحال د گڼ اړخیز شخصیت په باب بېلابېلې څرگندونې کړې او لري يې .
د خوشحال د پیژندنې او دده د اثارو په باب بهرنيو پوهانو خورا ښې په زړه پورې لیکنې کړې ، خو ځینې نامتو کتابونه یې دادي :
گلشن روه دمسټر راورټي اثر دی ، چې په کال (۱۸۶۰ع) کې خپورشوی او خوشحال ته په ډیر ستر قدر قایل دى.
د پښتو شعر هارو بهار د ډار مسټیټراثر دی ، چې هغه هم د خوشحال پیژندنې لپاره یوه ذخیره گڼل کیږی لکه چې مخکې مو یادونه وکړه .
کلید افغاني د پادري هیوز اثردی ، چې د خوشحال په اړه پکې په زړه پورې مالومات وړاندې شوي دي .
پښتو منتخبات د ډورن اثر دی ، په کال (۱۳۵۶ه) کې د پښتو ټولنې له خوا چاب شوی ، چې د خان په اړه پکې په زړه پورې مالومات ور کړ شوي دي .
خوشحال شناسی يو بل اثر دی ، چې په اردو ژبه د زیتون بانو په زیار په کال (۱۹۸۰ع) کې خپور شوى دي .
دا د هغو کتابونو او لیکوالانو نومونه ول ، چې د خوشال په اړه یې مالومات خپاره کړي دي . البته زما همدومره تر خپل وس او قدرته پورې ول ، چې راټول مې کړل ، خو د بابا په اړه په سلگونو لیکوالو لیکنې کړې او تر اوسه پورې دغه لیکنې دده د اثارو په اړه کیږي . لنډه داچې ، دده اثار په دري ، روسي ، هندي ، ډنمارکي ، انگلیسي ، او اردو ژبو ژباړل شوي ، چې له دې شمېر نه الفنستن لومړنى اروپایې پوه دی ، چې د خوشحال اثار یې ژباړلي او خپریدو ته يې چمتو کړي دي . د خوشحال د پیزندلو ، کارنامو او د هغه د اثارو په اړه نه یوازې داخلي پوهانو ، بلکې خارجي پوهانو هم ډیر څه لیکلي ، چې پورته يې بحث تیر شو . د خان په اړه ځینو پوهانو د ډاکترۍ (phd) تیسیسونه لیکلي چې په لاندې ډول دي :
د میرمن خدیجه فیروزالدین په انگر یزي ژبه د (۱۹۲۸ـ ۱۹۳۸ع) کال پورې پای ته رسولی چې سريزه يې پرېشان خټک پښتو کړې ده .
پوهنوال دوکتور گل محمد نورزي (دافغان کلاسیک شاعر خوشحال خان خټک ژوند ، هنر او تخلیق تر سرلیک لاندې په کال (۱۹۴۹ع) خپل تیسیس بشپړ کړی دی .
دوکتور محمد اقبال نسیم خټک هم د ( خوشحال او جمالیات ) تر سرلیک لاندې د دوکتورا تیسیس لیکلی چې د پښتو اکیډمۍ پېښور له خوا چاب شوی دى .
ختيځپوه پېلېوین میخایل سېرگۍیویچ د دوکتورا تیسیس د (خوشحال خان ) تر سرلیک لاندی بشپړ کړی ، چې په (۲۰۰۱ع) کال کې چاب شوی دى . دا وو ځینې تیسیسونه چې د دوکتورا لپاره د خوشحال په اړه ليکل شوي دي .
خوشحال د مغلو طر فدار
دا خو ټولو ته جوته ده ، چې خوشال خپل نیم عمر یا زیات او کم د مغلو په طرفدارۍ کې تیر کړی ، خو ده یوازې نه بلکې پلار او نیکونو یې هم د مغلو طرفداري او د هغوی په گټه یې د خپلو پښتنو سره جگړي کړي دي . د خان ژوند درې برخې لري ، لومړۍ دوره یې د کوچنیوالي دوره ده ، دويمه دوره یې د مغلو په طر فدارۍ کې تیره کړې ، او د ژوند دریېمه برخه يا دوره يې له مغلو سره په جگړه کې تیره کړې ده . خوشال د لومړي ځل لپاره په (۱۳) کلنۍ کې له خپل پلار سره په يوه جکړه کې برخه اخیستې او د مغولو په پلوۍ جنگیدلی ، خو دا خبره باید له یاده ونه باسو ، چې د مغلو پلوي ده ته له خپل نیکه نه په میراث پاتې وه . مغولو دده نیکه د لارې سا تندوی ټا کلی وو ، د هغه له مړينې نه وروسته د هغه زوی یحی خان ته دا منصب پاتې شو او د یحی خان له مړينې نه وروسته د هغه زوی شهباز خان او په پاى کې خوشال ته ور په برخه شو . په (۱۰۵۰) کال کې شهباز خان له یو واړه لښکر سره د یوسفزیو په سیمه بريد وکړ چې خوشال خان هم ورسره همسفر و . په دغه جکړه کې شهباز خان ماتې وخوړه ، ټپي شو او له پنځو ورځو نه وروسته مړ شو ، خو دی چې کله مړ کیږې منصب او مشري خوشال ته سپارل کیږي او د خپل پلار د غچ اخستلو په خاطر یو بل لښکر چمتو کوي او یو ځل بیا په هغه پخواني ځای (بلړ ناله ) کې له یوسفزیو سره مخامخ کیږی ، خو یوسفزي سخته ماتې خوري او خوشال د هغوى کورونه هم سوزوي . کله چې اکبر پاچا په دې حالت خبر شو ، نو هغه و چې خوشال ته یې منصبونه هم ورکړل . په (۱۰۵۵) کال کې شاه جهان غوښتل چې کابل ته ولاړ شي او د نظرمحمد مخه ونیسي ، ځکه چې هغه د تل لپاره د مغولي سرحداتو یعنې په بلخ او بدخشان بريدونه کول ، نو په دغه جنگ کې له خوشال سره علی مراد خان او اصالت خان هم برخه لرله ، خوشال پکې تر ټولو مخکې وو او کامیابي یې لاس ته راوړه ، نو هغه وو چې د اکبر پاچا له خوا اولس منصبونه ورکړل شول . سربېره پر دې خوشال له نورو پښتنو سره لکه : بنگښ هم چگړې کړې دي ، چې په (۱۰۶۳) کال کې له شیرمحمد سره په جگړه بوخت وو او (۳۰۰) تنه بنکښ پکې ووژل شول . خوشال خان تر هغې ورځې پورې د مغولو په پلوۍ وجنگید ، تر څو چې تر څو یې يې ونیو . خو کله چې په (۱۶۵۸ع ـ ۱۶۵۷ع) کلونو کې چې کله شاه جهان په ناروغۍ اخته شو او د هغې ناروغۍ له کبله مړ شو نو دلته یې د څلورو زامنو تر منځ جگړې ونښتې ، یانې دارشگو او مراد بخش یو طرف و چې دواړه وو ژل شول ، سلطان شجاع په دکن کې ترې پاتې شو او په واقیعت کې اورنگ زیب بر یالی شو . کله چې اورنگ زیب خپل حکومت کلک کړ نو ورته مالومه وه ، چې خوشال خان ستا دده دوست نشی کیدای . دا ښکاره خبره هم وه ، چې ظالم حکومت د خوشال غو ندې شخصیت نشي منلی ، نو هغه وو چې خوشال ، اورنگ زیب او میرزا عبدالرحیم ، چې د مغولو حاکم وو پیښور ته ولاړل ، چې خان دوې میاشتې په پیښور کې و او بیا یې د هند د رنتبور په جېل کې بندي کړ ، ځلور کاله بندي وو او په دغه بند کې يې زیات اثار هم وليکل لکه : دستار نامه ، تر جیع بند ، تر کیب بند ، او داسې نور .
خو شحال د مغلو مخالف

په اکوړه خټک کې د خوشحال خان خټک ارامځاى
خوشال ډېر وخت د مغولو پلوي وکړه تر څو چې بندي هند ته واستول شو . خو کله چې دی بندی شو نو په بند کې یې داسې فکر وکړ چې پلار ، نیکه ، غورنیکه او پخپله مې څومره د مغولو طرفداري وکړه او د هغې په غلامۍ کې مې وخت تېر کړ ، خو بیا يې هم ماته کومه گټه ونه رسېده ، نو هغه وو چې دده په فکر کې مکمل بدلون راغی او داسې يې وویل :
پس لــه بــــنده دی داعـــــــزم د خوشحال دخـــــــاطـــــــر جزم
یا نیـــــــولی مـــــــخ مکی ته یا مغلو ســـــــــــــــــره رزم
د خوشحال کلیات مخ (۲۳۷)
دغه بیتونه ده د هند په بنديخانه کې ویلي دي ، خو کله چې دى بندی وو او دده زوی اشرف خان هجري هم دده په خاطر په کابل کې د بند شپې او ورځې تیرولې ، نو دا مهال په یو سفزیو کې شورشونه پیدا شول ، اورنگ زیب خوشال راوغوښت او ترې ويي پوښتل چې دا څه وجه ده ؟ خوشال په ځواب کې ورته وویل چې که چیری د کابل والي مهابت خان مقرر شي ، نو ښايي چې دغه ناامنیي له منځه ولاړه شي . له دې نه وروسته د مهابت خان په مقرریدو سره خوشال هم د بند نه ازاد کړی شو . په (۱۰۷۹ه)کال کې د پروفیسور پرېشان خټک په وینا پاو کم پینځه کاله ده په هند کې تېر کړل . خوشال خان په دې ښه ډاډمن شوى وو ، چې د هېواد او ولس دوښمن مغول هېڅ مهال نشي دوست کېداى . هېواد ته له رارسیدو نه وروسته يې کلک هوډ وکړ ، چې له مغولو نه به کسات اخلي ، نو يې د یوسفز یو ، خټکو ، اپریدو ، او نورو پښتني قبیلو په مرسته مغولو ته سختې ما تې ورکړه . په بې شمیره جگړو کې هم پښتنو ته او هم شاهي پوځ ته د سر ډېر زيانونه واوښتل او ډیر افسران پکې تباه او برباد شول . ددغو جگړو په پېښېدو سره د هند واکمن ته ډېر لوى د سر زيانونه واوښتل او مغول پاچا پخپل ځان د پښتنو خلاف د پوځ قومانده په لاس کې واخسته او په (۱۶۷۴ع) کال د هندوستان له پلازمېنې ډهلي نه د حسن ابدال په لور راروان شو . دلته له رارسیدو سره شهنشاه چې مغولي واکمن وو له ډیرې لویې چالاکۍ نه کار واخیست ، پرته له جگړې نه يې پښتني قبیلو ، ځينو مشرانو او نورو ته انعامونه ورکړل او دوی یې له خپل ځان سره ملگري کړل . له دې نه وروسته خوشال ډېرې هلې ځلې وکړې ، په پښتنو کې يې اتفاق راووست او د دوى د یو موټي کولو په لاره کيې يې ډېرې هڅې وکړې . بيا يې د مغولو پر خلاف د یو لوی لښکر جوړولو په خاطر د پښتنو پر بېلا بېلو سيمو دوره وکړه ، خو په دی برخه کې ورته هېڅ ډول برى ور په برخه نه شو ، د مغولو خلاف جگړو کې دده ډیر ځوانان مړه شول او یوه لوی زيان ورواوښت ، لکه مخکې مو چې یادونه وکړه ، وروسته له بند نه خوشال د پښتنو په پلو ودرید ، بی شانه جنگونه یې له مغولو سره وکړل او په هره جگړه کې يې سختې ماتې ورکړې لکه : د خیبر په پیښه کې چې ښکاره د مغولو سره وو ، خو په حقیقي توگه د پښتنو سره ولاړ وو او مغول مات شول . یا لکه د نوښار او یا هم لکه د ډوډۍ په جنگ کې چې لوى برى يې په برخه شو او په یوه قصیده کې وایې :
څو وانه خلی له غلـــــــــــیمه انتقام
مـــرد نه خـوب کا نه خـوراک کا نه ارام
د خو شحال کلیات مخ (۷۰)
لنډه داچې خان نه یوازې په توره کې رسیدلی سړی و ، بلکې په شعر ، شاعری کې يې هم لوی مقام درلود . د نړۍ گڼ شمېر پوهانو دده اثار لوستي او ژباړلي دي او ده ته درناوى لري . خوشال د سردرۍ په غیږه کې سترگې غړولې او لوی شوی وو ، خو په خوی او خصلت کې یو دروېش صفته ، د تورې د جلال او د پوهنې د جمال یوه ځلانده بېلگه ، د جگړې په ډگر کې یو هېوادپال اتل ، د افغانستان او پښتنو یو مېړنى ، غیرتي بیش بها درو گوهر انسان وو . لنډه داچې خوشال خټک په هر لحاظ د انساني صفتونو په لرلو سره یو لوړ او برجسته شخصیت وو .
ستا د ښایست گلونه ډیر دي ځولی مې تنگه زه به کوم یو ټولومه
د خوشحال خان اثار
ستر خوشال بابا د خپل ژوند په درشل کې یانې په (۷۸) کالونو عمر کې پښتنو ته دومره څه پریښودل ، چې د تل لپاره په دغو برخو کې څیړل کیږی او دده له اثارو نه به استفاده کيږي . دده د اثارو په اړه ځنې پوهان وایې : چې شمېر يې (۲۰۰) ته رسیږي ، خو یو نامتو ختیځ پوه مسټر راورټي دده اثار تر (۲۵۰) زیات ښودلي دي .
خوشال نه یوازې په پښتو ژبه باندې شعر ویلی ، بلکې په فارسي ژبه هم ښه پوهېده او په دري ژبه یې هم خورا ډیر شعرونه ویلي دي . د تورې او قلم خاوند په پښتو ادبیاتو کې یو نوی سبک په نظم او نثر کې منځ ته راوړ او هغه مسجع یا فني نثر ته یې د پای ټکی کیښود . موږ مخکې وویل ، چې دده اثار نږدې تر (۲۰۰) پورې رسیږي چې مشهور یې دادي:
کلیات چې نږدې (۴۰) زره بیتونه لري .
فضل نامه : یو دیني کتاب دی چې فقهي مسایل پکې څیړل شوي .
بازنامه : د ښکار په اړه بحث کوي .
صحت البدن : یو منظم اثر دی چې د روغتیا په اړه څیړنې پکې شوې دي .
اخلاق نامه .
سوات نامه : یو منظم اثر دی چې د سوات په باب معلومات ، او د سوات جغرافیه پکې تشریح شوې ده .
دستارنامه : د دستار او لو نگۍ په اړوند مسایل پکې راغلي دي .
فرخ نامه : د تورې او قلم بحث دی .
فراقنامه : د خوشال خان خټک د بند شعرونه دي .
اینه : د فقهې کتاب دی .
بیاض : د نثر کتاب دی .
زنځیری : د لیکدود په اړه دی .
تفسیر سوره یوسف .
د پښتنو تاریخ : یو ورک اثر دی .
د خوشال رباعیات .
عیار دانش: د فارسي نه ژباړه ده .
هدایه : له عربي نه ژباړل شوی دی .
دا هغه اثار دى چې له خان بابا څخه موږ ته راپاتې دي ، خو په سلگونو نور اثار یې ورک شوي دي .
د خوشال خان د اثارو بېلابېل اړخونه
دا سمه ده چې خوشال بابا د خپل وخت یو ننگیالی پښتون وو ، خو د فرهنگ په برخه او د پښتو زاړه ادب کې د خان جوگه بل فرهنگیالی نه لرو ، د خپل وخت او تر ده وروسته د ورانونو کې واحد فرهنگیالی دی چې اثار یې د کمیت او کفیت ، فکر او هنر له پلوه ساری نه لري . ده په ډیرو سنگینو او ناسازگارو حالاتو کې دومره څه تصنیف کړی ، چې پښتو یې یو دم د تکمیل حد ته ورسوله لکه چې وایې :
په پښتو شعر چې ما علم بلند کړ د خبرو ملک مې فتحه په سمند کړ
خان د خپل وخت د چاپېريال فرهنگي وضعې ته په پاملرنې سره ، د خپلې ژبې د قوت او پياوړتیا لپاره مټي راونغښتلې او د خپل بې شانه استعداد په واسطه یې پښتو ژبې ته دومره اثار تصنیف کړل ، چې پښتو ادب یې له سیمې سره سیال کړ ، لکه مخکې مو چې اشاره وکړه او مسټر راورټي یې د اثارو شمیره (۲۵۰) ښودلې ده. د خان اثار په دوو برخو ویشو :
د خان منظم اثار
د خان منثور اثار

خوشال په شل کلنۍ کې په شعر ویلو پیل کړی لکه پخپله چې وایې :
په شل کاله دیگ د شعر زما په اور بار شو
په دا دور مې پوخ ؤ چې شپیته کاله مې تللی
خو دا واضح ده چې د خان لو مړنۍ شعر او بیت دا نه دی ، بلکې لو مړنۍ غز له یې په لاندې ډول ده :
عقل سل د مصلحت بنـــــــــــدونه جوړ کا
چې دعشق سیلاب پرې راشي واړه نــــــور کا
خان د (۱۰۴۳ـ ۱۱۰۰) پورې با قاعده شاعري کړې او ډېر منظم اثار یې موږ ته راپریښی دي . د ده منظم اثار په لاندې ډول دي :
د خوشال خان منظم اثار
کليات
کلياتو کې د ده ټول منظم اثار شته دي لکه
الف ـ (۸۶۰) غزلې دي چې دا غزلې لو مړۍ ځل په کابل کې په (۱۳۵۸ه) کال دافغا نستان د علومو اکاډمې له خوا په چاپ ورسیدې . دويم ځل بیا په (۱۳۵۹ه) کال د علومو اکاډمۍ له خوا چاپ شوې ، خو دریم ځل ټول کلیات د پښتو څیړنو د نړۍوال مرکز د علمي غړی عبدالقيوم مشواڼی صاحب له خوا په چاپ ورسید . غزلونه هر اړ خیزې برخي څیړي ، تصوف ، مجازي عشق ، کورني جنجالونه ، پښتنواله ، علم ، سیاست ، او داسی نورې برخې پکې څیړل شوې دي .
ب ـ د خان په کلیات کې (۲۵) قصیدي راغلې دي . په قصیدو کې هم تصوفي برخې ، پوه او ناپوه ، د اصیل او کم اصل په باب قصیدې ، د دنیا د بی وفا یې ، نعمتونه ، له خپلو زامنو نه بیزاري ، دحضرت محمد (ص) صفت او داسې نورې برخي هم پکې شته دي . [2]
ج ـ رباعیات : د خوشال خان په کلیاتو کې (۱۶۰۴) رباعي راغلې دي ، خو یوه بله ځا نکړنه چاپي مجموعه هم لري ، چې يه (۱۳۴۹) کال چاب شوې او (۱۶۷۴) رباعي پکې دي . د ـ دده په کلیاتو کې د (قطعاتو) ځنې برخي هم شته ، چې نږدې (۴۰۵) قطعې کيږي او له دوه بیتو څخه نیولې تر پنځو بیتو پورې قطعې هم لري .
د ـ د خوشال په کلیات کې یو مثلث هم راغلی دی او نور صنفونه یې متفرق دي چې په هغه کې (۲) مر بعې ، یوه مثنوي ، څلور مخمسه ، دوه مسدسونه ، یو معشر ، یو ترکیب بند ، یو ترجیع بند خوندي دی . دا د خوشال د اشعارو شکل وو ، خو د ده د اشعارو منځپانگه ( محتوا ) لږه برخه کې هم هر نگه اشعار لري . د استاد محمد صدیق روهي په خبره :
د خوشال اثارو او اشعارو کې هر ډول مضامین پیدا کیږی لکه : عشقي ، اجتماعي ، سیاسي ، فلسفي ، علمي ، عرفاني ، تربیوي ، تاریخي ، انتریالوجیکي ، مذهبي ، طبي ، جغرافیایې ، نجومې ، هزلیات او داسې نور .
فراقنا مه
فراقنامه هم د خوشال یو منظم اثر دی او دا اثر خان هغه وخت خپور کړی ، چې کله دی د مغلو په چل ول باندې په پیښور کې نیول کیږی او د رنتبور زندان ته بیول کیده . د قید په دوران کې یې د فراقنامې څخه بې غیر نور اثار هم لیکلي چې هغه به پخپل ځای کې شرحه شي . فراقنامه د یو څو مثنویاتو او غزلونو ځنی جوړه شوې ، چې دغه دوه ييزې ( مثنویات ) د فراق او مسافرۍ په حالت کې خپل کور ، کلی ، ټبر ، اولاد یادونه ، دوستانو او د هېواد په یاد کې هغه ساندې ، د سوز او درد نه ډکي غاړي دي چې د پنجرې بلبل پر خپلو مصيبتونو او کړاونو ډکو حالتو کې ویلي دي . د فراقنامې اشعار ، په تېره بيا دوه ييزې ( مثنویات ) داخلې راواني ، د فراق او دردناکو حالاتو کې یو داسې داستان دی ، چې نه یې لوستونکى له اثره بچ باتې کیدای شي او نه اوریدونکی . د خپل کور ، کلي ، ټبر یادونه کوي.[3]
بازنامه
بازنامه هم د خوشال یو منظم اثر دی ، چې د ښکار په اړه لیکل شوی ، یانې د بازانو سا تلو ، روزلو او نیولو په اړه لیکل شوى دى. په دې اړوند خان وایې :
دجهان واړه تحصیل به زما ؤ
که اخته نه وی د ښکار په اشتغال
(۱)
خان ته د تورې او ښکار هنر دواړه د مشرانو نه ورته پاتې دی لکه چې وایې :
که د تورې که د ښکار دا دوه هنره
راته پاتې تر ابادي لـــــــــــــــه پدره
(۲)
یا :
خدایه ته په زړه کې اچوی دا میني
چې په ښکار دی مبتلا کړم ته مې وینی
(۳)
بازنامه د ښکاري مرغانو ، شاهین ، باښې ، گوربت او باز په اړه د مکملو مالوماتو په لړ کې د ښکاریانو لپاره یوه ښه گټوره کتابچه ده چې (۷۴) فصلونه لري او د مثنوي په طرز لیکل شوی دى . خوشال باز نامه په شپږو ورځو کې په کال (۱۰۵۸ه) کې ولیکله چې ټول بیتونه یې (۹۱۹) ته رسیږي .
سوات نامه
سوات نامه هم منظوم اثر دی چې د مثنوي په ډول لیکل شوى او ټول بیتونه یې (۹۳۹۱) ته رسیږی . په دغه کتاب کې دسوات د خلکو یادونه شوې او د سوات جغرافیه پکې تشرېح شوې ده . په سوات نامه کې د خان هغه سفر ، چې سوات ته یې کړی وو دا له بهرنیو سفرونو ځنی گڼل کیږی ، پکې راغلی او همدارنگه د جغرافیې برخه ، اقتصادي ، سیاسي ، کلتوري او ادبي برخې پکې د سوات ذکر شوې دي . خوشال بابا سیاسي حالات څومره ښه بیانوي ، او په څومره خوږه ژبه د تورې بیان کوي :
داهم شکر چې مې وتړله تـــــوره
زما توره په جهان شوله مشهــوره
(۴)
یا :
د مغل دپاره ما تورې وهـــــــــلی
پښتنو به راته کړی ډیری کنځـــــلی
(۵)
کلتوري برخې هم ده ستایلې چې د لاندې بیت ځنی ښه څر گندیږی ، د کتانونو د ټوکر یادونه په څومره خواږه انداز کې کوي :
هغه ځای چې درښتیا مهتاب ښکاره شي
د کتانو تار او پود ښکاره ښــــــــــکاره شي
(۶)
فضل نامه
فضل نامه هم د خان یو بل اثر دی . ددغه کتاب منځپانگه دیني او فقهي مسایل تشکیلوي . د شکل له مخې د مثنوي په ډول لیکل شوې چې (۴۰۰۰) بیتونه لري .
حالنامه
د خان یوه کوچنۍ منظومه رساله ده چې ټول بیتونه یې (۷۲) ته رسیږی او دغه اثر لو مړۍ ځل د حبیب الله رفیع له خوا میدان ته راووت . په دغه اثر کې فلکور ته هم پکې ځای ور کړ شوی دی . لکه چې وایې :
تصدیق خیرات یې واوره
بلا اړه وی له کـــــــوره (۱)
طب نامه
لکه ځرنگه چې یې له نامه نه څر گندیږی ، دا کتاب د صحت او روغتیا په اړه لیکل شوی او د هرې ناروغۍ لپاره پکې ډېر ښه دارو درمل ښودل شوي او ښه نیت په دوا کې عبادت گڼی لکه چې وایې:
په داروکې چې ښه نیـــت وي
دارو نه وي عبـــــــادت وي
(۲)
په طب نامه کې د سترگو ، سر ، نیم سری ، ټوخي ، قبض او د نس خوږی دارو ۰۰۰ پکې شته دي . سربېره پرې دې خوشال بابا منظومې ژباړې هم کړې دي ، لکه نام حق چې د مولوي شرف الدین بخاري تالیف دى او خان په (۱۰۶۶ه ق) کال کې په پښتو نظم اړولی دى . په دغه کتاب کې د روژې ، نمانځه ، او غسل عمده احکام بیان شوي دي . یو بل اثر (ژباړه) یې اخلاقنامه ده چې د حسین واعظ کاشفي اثر دی او خان ژباړلی دی . دا د خان منظوم اثار ول . اوس به یې منثور اثارو څخه هم لنډه غونې یادونه وکړو .

د خوشال خان خټک منثور اثار

دا چې د خان منظوم اثار له خپلو فکري ، هنري ځا نکړنو څخه بر خوردار دي نو همدارنگه یې منثور اثار هم دغه ځا نکړنی لري او مو نږ ته یې په نثر کې هم دومره څه بر یښی دی چې دموضوع ارزښتمنی یې تر منظومو اثارو څو چنده ده . دده منثور اثار یې په لا ندې ډول دي :

بياض
د خوشال د منثورو لیکنو په برخه کې یو هم بیاض دی چې په دغه کتاب کې هم هغه متفرقې ليکنې راغلې دي چې په بیلا بیلو وختو نو کې یې لیکلې لکه : سفري ، جنگي ، شخصي او کورني حالونه ، وصیت نامه او ان نورې تاریخي پیښې پکې راغلې دي او افضل خان خټک يې هم په تاریخ مرصع کې یادونه کړی ده نو ځکه د خان دغه اثر ځانکړی ښودل شوی دی ، خو استاد رفیع دغه اثر چې په تاریخ مرصع کې ذکر شوی ، په بیلا بیلو بر خو ویشلی لکه:
هند کوه نامه : بلخ او بدخشان د سفر گذارش دی چې د یوه يونليک (سفر نامې) حیثت لری او په پښتو کې تر ټولو زړه سفر نامه همدغه ده .
ځان نامه : نسب نامه او تاریخ نامه درې نورې ليکنې دي ، چې د خان له عمده اثارو څخه گڼل کیږی .۲
د ستار نامه
دستار نامه د خوشال یو منثور اثر دی . د کتاب په سر کې د لونگۍ د وړ توب په باب سریزه لری چې دی وایې :
چې دستار تړي هــــزار دي
ددستار سړي په شمــار دي
وروسته د سریزې څخه ده بابه هنرونه او خصلتونه راغلي دي ، شل هنره او شل خصلتونه پکې بیان شوي دي . په هنرونو کې د ښکار هنر ، د کرنې هنر ، د مو سیقۍ هنر او په خصلتو نو کې د مشورې ، انصاف ، انتظام ، او غیرت خویونه راغلي دي . په دستار نامه کې سیاست ، تدبیر ، اخلاق ، پوهه او پښتونولي دا ټول یو ځای شوي دي او د پښتو په ښایسته جام کې يې ځان ښکاره کړی دی .
ساغتنامه
د ساغتنامې نوم د لومړي ځل لپاره استاد حبیب الله رفیع یاد کړی او په دغه اثر کې د ښه او بد شاگوم په اساس داونۍ بیلا بیل سا غتونه ویشی او یوه کو چنۍ رساله ده . دا ول د خان منظوم او منثور اثار . اوس یې د هغو اثارو څخه یادونه کوو چې فقط نومونه یې مونږ ته راپاتې دي.
هدایه (د دغه کتاب نوم محمد هوتک په پټه خزانه کې راوړی یو فقهی کتاب دی)
ریاض الحقیقت
فراقنامه
آینه
رساله مناظره
کفایه
د سورت یوسف تفسیر
خان نه یوازې په پښتو ژبه پوهیده ، بلکې په دري یې هم لیکنې کړې دي س د (نظم او نثر ) که چیری دري شعرونه را غونډ کړی شی نو یو وړ دیوان به تری جوړ شي . د پرو فیسور مارگنسترن په نظر چې وایې : ((دفارسی ژبی په لویو شاعرانو په منځ کې هیڅوک نشته چې هغه د خوشال خان سره د فکر په ژوروالي او د شعر د ترنم په هم آهنگی کې برابري وکړي )) (۱) د خان ددې اشعارو په باب ویلی شو چې تر څلور کټگوریو لاندې دي : غزل ، قصیده ، رباعي او شیرو شکر . عبدالحی حبیبي د خان دري غزل اووه یاد کړي دي ، خو رسا صاحب څلویښت یادکړی هغه هم رادیف و(الف ـ ی ) پورې لکه چې وایې :
پیر ما از می پر ستي فـــــر ما ید مرا
الله الله وقت گل این تو به مشـــا ید مرا
د خوشال په دري اشعاروکې تر اوسه یوه قصیده لاس ته راغلې ده . د کاظم اهنگ په نظر یوه اخلاقي ټولنیزه قصیده ده همدارنگه یې څلور رباعی گاني هم ثبت شوې دي . بل د خان ملمع شعرونه دی چې پخپله یې کلمات په ډیره ماهرانه او صحیح توگه کارولي ، چې ښه او په زړه پورې مانا ورکوي لکه چې وایې :
افغان بچه شوخی هر گز په عا شق باندې
لطفی نکنی رحمی داهم کله څوک کا ندي
د خان ټول دری اشعار چې مونږ ته رارسیدلي (۳۷۷) بیته کیږی چې له هغې جملې څخه (۴۵) غزلې دي . د پښتو ادب بابا ستر خوشال نه یوازې په دري شعر ویلی ، بلکې په دري ژبه باندې نثر هم لري چې یو اثر بازنامه هم په دري نثر لیکلې او دغه اثر د زلمي هیوادمل له خوا په خراسان مجله کې په چاب رسیدلی دی .(۱)
ددغه عنوان په اخر کې ویلی شم ، لکه څرنگه چې مې مخکې هم اشاره ورته وکړه ، د خان اشعار د محتوا له نظره او یا د مضمون او قالب له پلوه ډیر زیات بدلون لري . دده په اثارو کې ټولنیز ، مذهبي ، طبي ، جغرافیوي ، نجومې ، فلکلوري ، او داسې نورې برخې راغلې دي ، خو د شکل له پلوه دده په اشعارو کې مثنوي ، رباعي ، مربع ، مخمس ، مسدس ، معشر ، ترکیب بند ، ترجیع بند ، قطعه ، غزل ، قصیده او داسې نور مو ندلی شو . دده په هر کلام کې بدیعی ښکلاوې لکه : تجنیس ، طباق ، مراعات النظیر ، ترجیع ، تنسق الصفات ، اقتباس ۰۰۰ ۰ په نثر کې هم ډیرېی ښکلاوې شته او د مسجع نثر او معاصر نثر تر منځ دده نثر د پلی حیثت لري او همدارنگه ده په اثارو کې د اخلاقو او عاداتو تر سرلیک لاندې لیکنې کړې دي لکه : د لمونځ اودس ، د روژې ډیره پابندي ، سخاوت ، ۰۰۰۰
همدارنگه خان صاف گویي ، د ټوپک ، غشي ، باز او هر قسم ښکار کولو، اسونه به یې ډیر ساتل ، د کتاب ، سرود ، او ښایست ډیر مین وو ۰
د خوشال داشعارو سبک
د پښتو ادبياتو په تاريخ کې که څوک د شعر د خوږوالي ، جامعيت ، تنوع او ډيرښت په لحاظ دلو مړۍ پيړۍ په سر کې د ليدو وړ وې ، نو هغه خوشال خان دی چې دده په شخصيت کې د تورې او قلم ښيگڼې دواړه سره نغښتې دي . د ځينو پوهانو په نظر ، کله چې خوشال خان په پښتو ليک پيل کاوه ، دا هغه ورځي وي چې پخپله د خوشال په قول پښتو لا همهغسې بکره پاتې وه او په نثر کې هم کوم مستند ليکدود نه وو ، خو د خوشال ځنې مخکې هم چې کوم نثر موجود وو ، هغه پير روښان د خيرالبيان مسجع او فني نثر و خوشال د لومړي ځل لپاره پښتو په خلکو وپيژندله او پښتو ځکه بختوره ده چې تر روښان وروسته يې د خوشحال خان غوندې يو ستر ليکوال پخپله غيږه کې وروزه چې دغه اديب پخپل کړکيچن ژوند کې له يوې خوا توره په خلکو منلې ، خو له بلې خوا ده په ادبي ډگر کې هغه اتلولۍ کړې ، چې له مړينې نه وروسته يې په ټوله پښتو نخوا کې ساری پيدانه شو ، نو ځکه دی وايي :
دخوشحال قدر که اوس په هیچـــا نشتــه
پس له مرگه به یې یـــــاد کا ډیر عالم
رښتيا هم د خوشال قدراوس خلک کوي ، ځکه د داسې يو لوى او نوميالي شاعر يادونه خو هر څوک کوي ؛ لکه مخکې مو چې اشاره وکړه ، خان په پښتو شعر کې ځانته ځانگړى سبک لري عشقي ، ټولنيز ، فلسفي ، وطني ، اخلاقي او حماسي اشعار ډير لري . د انساني فضايلو او پښتنوالي ښيگڼو په بيان کي دی يو پوره اخلاقي او حقيقي اديب دی .
د خوشال شعر د مانا او مضمون له پلوه دومره جامع دی ، چې موږ ده ته د ادب استاد او پيشوا ويلای شو . خوشال په عشقي او بزمي اشعارو کې استاد دی ، يو پوخ فيلسوف دی ، وطني اشعار يې داسې خواږه او خوندور دي ، چې د پښتنو مينه يې په فطرت او خټه کې اخږلې وه . د هېواد مينه ، محبت او عشق ځنې څر گنديږي اخلاقي ، اجتماعي ، او حياتي اشعار يې هم خورا لوړ دي ، په رزمې اشعاروکې هم دده په څير بل ويونکي نه لرو نو دی حق لري چې ووايي:
ما خوشحال چې په پښتو شعر بیــان کړ
دپښتو شعر به اوس په آب و تـــــاب شي
د خوشال شعر خوږ او خوندور دی ، نوي مضامين د شعر په ژبه ويلاي شي ، ويناوې د پښتو د خوږي محاورې سره سمه ده او اشعار يې تر څلويښت زرو بيتو پوري رسيږي . خوشال د پښتو يو نامتو ، توريالى او جنگيالى شاعر دى . دى لکه څنگه چې د شعر او ادب استاد دى ، هماغسې د ميدان بريالى قوماندان هم دى . خوشال خان حماسي اشعار په داسې انداز ، کفيت او کميت کې ويلي ، چې پښتو شاعرانو کې بل چا نه دې ويلي . دده کلام جنگي برخې ډيري لري ، چي دده د پښتونولۍ ملي روح ځنې څر گنديږي نو ددغو خصوصياتو په لرلو سره ويلاي شو ، چې د خوشال خان سبک بزمې او رزمې دي د گټو اساس هم توره او ميړانه گڼي او دا عقيده داسې ښکاره کوي :
کل کتنه ده د تورې که کابل دی که کشمیر
میړني دي چې یاد یږی په سندرو یا په ویر
بل ځای د تورې او توریالیتوب په هکله داسې وایي :
چې څر گنده سربازي کا نــــدې د تورو
زه خوشحال خټک تر هسې هنــر جــــار شم
د خوشال په شعر کې دده ريښې ، فلسفې او تصوف افکار هم څرگنديږي او دا ښکاره کوي چې دى زموږ ملي اديب ، پوخ فلسفې هم وو او د تصوف څخه هم بې برخې نه وو . خوشال د پښتو ادب پر اسمان لمر او دى د خپل ډير مشهور سبک مؤسس دى . ده په پښتو کې يو لوى مکتب پرانستلى چې ډير نوميالي شاگردان ورځنې راوتلي دي . د خوشال سبک په پښتو کې ډيره ښکلا او ډير شهرت وموند او د پښتو په سبکونو کې يو غوره ډول او مهم سبک گڼل کيږي چې دادبې فنونو ډير مراعات پکې شوى دى او اشعار يې هم ډير خواږه او هم د صفت په گاڼه ښکلي دي.
د سبک خواص يې
د ده سبک پښتو شعر ډیر پراخه کړو ، پر غزل سربېره ، قصیده ، مثنوی چې د خوشال تر مخه ویل شوی او ده نور ټول د عربي او فارسي د شعر اقسام په پښتو وویل .
د ده په سبک کې هر ډول صوفیانه ، اخلاقی ، فلسفی ، فکاهی ، مضامین مدخله او اجتماعي خبرې شته .
په دې سبک کې د پښتو ، پښتونولۍ ، د پښتني اخلاقو او ملي ولولو روزنه هم شته .
د خوشال په سبک کې اوږدې بوللې ( قصیدې ) پر یوه موضوع ، چې شاعر غوره کړې وي ، هم شته .
په دی سبک کې بدیعی صنایع تر دا زمان گد شول ، خو په هغه اندازه نه لکه حمید بابا چې پکې راوړی دی.
حماسی احساسات پخپله خوشال په دی سبک کې راوړل .
هجوه او غندنه هم پکې لیدل کیږی چې مخصوصا مغلبانو ډیره هجوه او غندنه یې کړی ده او په اشعاروکې يې نوې کليمه راوړه چې هغه مغولواله ده .
د خوشال د مکتب په اشعاروکې ډیر حکیم او نصایح او فلسفي مطالب شته چې د ژوندون نری نری اسرار او حقایق پکې ویل شوي دي .
دادبي قیمت له پلوه دا سبک تر ټولو جامع او ښه دی ، هم یې زمان خوا قوی او هم یې شعری خوا بده نه ده .
په تخیل کې هم دا سبک ډیر ښه او په زړه پورې دی ، خورا لوړ او له نزاکته ډک شاعرانه تخیلات پکې شته .
دا یې د سبک خواص وو . خو خوشال نه یوازی په پښتو شعر کې د نوي سبک موجد بلل کیږی ، بلکې په نثر کې يې هم یو نوی سبک منځ ته راوړی ، ځکه چې دده څخه مخکې د پیر روښان مسجع نثر دده دغه نثر بیخی سادگۍ او روانۍ ته راوست چې هر څوک ښه پرې پوه شي . ددې خبرې اثبات پخپله له (بیاض او دستار نامې ) نه ښه ښکاري . نو په دی سبب ورته د پښتو پلار ویل د حقیقت او واقعیت سره مناسبه او په ځان خپره ده

 .
د خوشحال د سبک پيروان

خوشحال حټک د (۷۸) کالو عمر په لرلو سره د پښتو په کلا سیکو ادبیاتو کې د روښانه او هر اړ خیزه ایجادیاتو په وسیله د یوه پوره ادبی مکتب بنسټ ایښی دی او نږدې شلو تنو شاعرانو ، لیکوالانو ، پوهانو او مورخینو دده دادبي مکتب پیروي کړې ده .
هغه مواد چې وکولای شي د خوشال ادبي مکتب او دده د پیروانو په اړه معلومات وړاندی کړي ، ډیر لږ په افغانستان کې پیداکیږي ، که څه هم ځینو دیوانونه دده چاپ شوي ، خو تر اوسه یې ټول اثار د چاپ ډگر ته نه دي راوتلي . دده پیروانو دده د مکتب څخه د شکل او مضمون له پلوه پیروي کړې چې ځیني په لاندې ډول درېپېژنو :
د خوشال خټک پیروي نه یوازې دده د کورنۍ شاعرانو کړې ، بلکې نورو شاعرانو هم دده د لارې پیروي کړې او د سبک پیروان یې گڼل کیږی . پښتانه لیکوال او نور څېړونکي دغه لوی ازلي کاروان بولي او د هغه سپه سالار لارښود خوشال خان خټک بلل کیږي .
اشرف خان هجری
عبدالقادر خان خټک
سکندر خان خټک
صدرخان خټک
گا مگار خان خټک
دوست محمد خان خټک
علی خان خټک
عا بد خان خټک
افضل خان خټک
امکبر خان خټک
جمیل خان خټک
حلیمه خټکه
خوشحال شهید
گوهر خان خټک
غلام محمد
توتیا خټکه
سعدالله خټک
معاذالدین
نوازخان
یحی اخونزاده
خواجه محمد بنکښ
عاصم و فتح علی
ابوالقاسم عثمان

د خوشحال په اشعارو کې دښځې انځور
ددلـبرو پـه ســــــتا یـنــه ما پخه کړه خپــــــــله ینه
نا تر سي ددیو گــــــــوره چې په حال نه کا پو ښتنه
که د خوشال شعر او نثر ته يو څيړنپوه ښه ځير شي او څه ناڅه څيړنه پکې وکړي دا به هم ورته جوته شي چې خوشال هم په فارسي او عربي ژبو کي هم ښه پوره او ژوره مطالعه درلوده او يو ستر عالم و، چې ددين ، مذهب او فقهې څخه پوره خبر او ښي دينې زده کړې يې سرته رسولې وې او ددې سره په څنگ کې يې لکه څرنگه چې معلومه ده د پښتو شاعرۍ په داسې حال کې زيږيدلی دی، چې پښتو شاعرۍ باندې د فارسي شاعرۍ خوند خورا ډير پروت وو او پښتنو ته د داسې يو لوی اديب پېداکېدنه ډېره اړينه وه، چې د خپلو لوړو خيالونو ، ژوند پوهې او سترو فکرونو څر گندونه په ډير زړه ورتيا سره وکړي او پښتو ژبه د نورو ژبو په کتار کې ودروي خوشال بابا زما په فکر د يو ستر پښتون او ځيرک ژبپوهاند په توگه دا ډير ژر درک او حس کړي چې پرته له خپلې مورنۍ ژبې څخه په بله ژبه باندې شعر کاميابي نه لري ځکه يې خپل ډېر شعرونه په خپلې مورنۍ ژبه ويلي دي .
د خوشال بابا په شعر او شاعري باندې ډيره څيړنه شوې او دومره کتابونه پرې ليکل شوي ، چې دالړۍ تماميده نه لري . څو چې علم او ادب وي د خوشال په شعر او ادب باندې به څيړنه کيږي.
د خوشال بابا په اشعاروکې د ښځې ، تورې او ښکار يادونه ډيره شوې ده او همدارنگه د شهۍ او معشوقې د ښايسته ونې او ښکلي قد پخې غوټۍ هم په ځانگړي ډول سره راغوړيدلي ، ورته په موسکا شوې دې ، په تازه نارو او غلبلو يې له ډيرې ژورې مينې سره خپل معشوق انځوروي . اوس هم شاعران او اديبان هڅې او هاندونه کوي چې پخپلو اشعارو د معشو قې سراپاته يو ښکلی انځور ور کړي او ښايې ډيرو شاعرانو دغسې رنگينې ټوټې پنځولې وي.
که د خوشال کليات هر څيړونکی مخې ته کيږدي نو ډير ژر به ورته معلوم شي چې هغه جنگي خوشال چې غروراغو کې د زمري په شان په ميړانه گرځيدلی لږ وروسته دشيراز دسيمې د هزار دستان بلبل په زړه خوشحالونکې او د سوز او گداز په غزلو گډهم در معلوميږي .
لکه څر نگه چې مو مخکې يادونه وکړه ، د ستر خو شال بابا د اشعارو يوه مهمه برخه د ښځې او شهۍ ستايل دي او د هغوی د حقوقو سره سره يې دومره توصيف کړی چې پخپله له لوستونکي نه لار په کې ورکه شي . خوشال بابا عموما ښځې په څلورو برخو ويشلې دي او د هرې يوي تعرف يې د شعر په ژبه بيان کړی دی او هغه دادي:

گل فامې
دگل فامې ښځې په اړه هم خوشال بابا په زړه پوري ستاينه کړي ده او وايې چې بورا غوندې څرخيږي يعنې لکه څرنگه چې بورا په گل باندې گرځي نو گل فامه هم په دې شکل ده او د نيلوفر غوندې تن لري . وگوري دغه صحنه څومره ښه انځوروي :
گل فامې ديدهغه چې نيلوفر غوندې په تن وي
له تنه يې ښه بوي درومې بوراغوندې څرخېږي
خوشال بابا د گل فامې ښځې په باب وايې چې غټې سترگې تورې ، لوي باڼه نري نري وريځې ، غونچې په څېر يې خوله سر يې گرد او نرۍ پوزه لري او همدارنگه باړخوگان يې هم د گل په څېر ښکاريږي لکه وايې چې :
ښې غټې تورې سترگې لوي باڼه نرې يې وريځې
که پاڼ خوري که شراب خوري ترې مرې يې ښکاره کيږي
غونچه غوندې خوله تنگه سريې گرد نرې يې پوزه
باړخويې لکه گل دچمبيلي سپين نازک ځلېږي
خوشال ددغو ښځو (ملا) زلفو ، لېچو ، کوتو ، گيډي ، خوب ، قامت ، او د وجود هره اعصايې په ډېره هنرمندانه توگه ياد کړي او ډېره ښکلې وينايې په دا ډول تعريف کړې دي لکه چې وايې :
پلن وچولې سرې شونډې هسک خال يې په دنخ کې
واړه هموار غاښونه په خنداکې سپين برسيندلي بريښيږي
ښې سپينې ډکې لېچې گرد ورغوي اوږدې گوتې
هرځاي ته يې چې گورې هيڅ لقب پرې نه جوړيږي
دتيوسر يې تورقي چې هلک سينه کشاده
په قدسمه شابسته سم الفسي چې ودريږي
دسرويښته يې تور نرې اوږدې ولول يې ذلفې
په ځان لکه باغکه چې ويښته پرې نه نمايږي
ډېر خوب لږ يې خوراک گيډه يې ناسته ملا نرۍ
راست په کې نامه څخه په گوته څرگنديږي
لږقهر عقل منه کم د خوله مهر باڼه
ساره خولږه خندا هم په شونډوکې موسيږي
دادگل فامې ښځۍ صفت و په دوهم قدم کې يې دنېک فرجامې ښځۍ صفت بيان کړي دي .
نېک فرجامې
خوشال بابا دا ښځې هم د گل فامې په څېر گڼلي خو دا ښکاره کوي چې گل فامې ښځې په دوه خاصيتونو کې د گلفامو سره فرق لري او نور ټول اوصاف د گلفامې لري که ويښته دي که ملا ، که شونډې ،که گېډه که قد که باړخو ...اوداسې نور دي . هغه دوه صفتونه دادي چې يو د بودا غوندې نه دي او بل د نيلوفر شکل نه لري وگورﺉ دنېک فرجامې ښځې صفت د شعر په ژبه يې څومره ښه بيان کړي .
گل فامې خومې ووې نېک فرجامې درته ستايم
په حسن په ښايست کې وگلفاموته رسيږي
دادوه توکه يې نه وي چې بوراباندې څرخيږي
ياپان خوري ياشراب خوري ترمرې يې ښکاره کيږي
ويښته يې په وجودبانديهملږوډېرليدل شي
نه زږه وي نه بدرنگهپه وجوديې ښه جوړيږي
خوراک په اندازه خوري خوشبويې لکه ځان وي
لږخوب کاډېره لامبي په ستر سهار ويښيږي
مينه يې په هوس وي خنداوبريښيوه ناکه
په لوبوپه سندروپه سروديې زړه خوښېږي
نه غم نه دلگيري کاهميشه تروتازه وي
پخپلوسهيليومينه کاباندې خوږيږي
دخپل مېړه په بره ښه په هره چانازيږي
په نيت جوړه په پشت جوړه ظاهر باطن يورنگه
دنېک خبره هم په ډېر ضرور په ډېرناکام کا
په دروغ خويې هرگز په خوله په ژبه نه جوړيږي
په خوله پاکه په زړه پاکه بې وېرې بې وسواسه
په غولي په جولي چې هيڅ ناپاکه نه تېريږي
له ځانه يې ښه لوي دگبينه غوندې خوږ درومي
دخول وته يې زړه دخپل مېړه په رضاکيږي
(خوشال کليات ۶۰ مخ)
او دريم ډول ښځې يې د دوه دامو په نوم يادې کړي دي.
دوه دامې
دا ښځې د ټولو يانې د نيک فرجامو او گل فامو سره ښکاره توپير لري هغه اوصاف ، چې دغو دوو ډولونو (گلفامې ، نيک فرجامې) لري، دغه يې نه لري او د هغې برعکس دي، يانې بدگويه دي، بده ژبه لري، په خبرو باندې نه شرميږي ، او د ليوه په څېر يې د خپل ځان ځنې يې بدبوي ځي ، په خوړلو هم نه مړيږي او داسې نور صفتونه يې هم کړي دي؛ لکه ، چې وايي:
د دوه دامو ورته وکړم راته غوږ کړه
په زړه کلپه ناغه په خبرنه شرميږي
بدگويه بد زبانه ډير وي لږ خبره
ځان تود بوي يې له ځانه د ليوه غوندې بهيږي
ونسته چې دځان ځيږه د تن هم ځږه کر لنډه بد رنگي
يکدله گيډه وره په خوړلو ته مړيږي
همدا ډول د دوه دامو ښځو په اړه وايي، چې داسې دي، نه پت گوري، نه عزت گوري او نه شرم گوري، لوى او هلک پسې گرځي، ښه کارونه يې پرېښي او په بدو پسې منډې وهي په بدو کارونو بوخته وي، د تل لپاره يې دغه بده لاره تعقيب کړې وي.
کله د زيارت د سير په بهانه او کله د بازار په بانه او کله د نور څه په بهانه وځي او نور خپله فاحش کارونه سرته رسوي خو بل آخر دغسې ښځې ډېرې په بدو يادې دي، تاسو يې د خوشال خان په شعر کې وگورﺉ، چې څومره ښه انځور يې کړي دي:
ميوه، لونگ، جايغل پدر يې غرض نه وي
تروه ترخه سونډ مونډ بلا بتر نه يې زړه کيږي
چې تاو خارښت ورپاڅي ناکراره شي ښوريږي
که لوي وي که هلک وي وهر چاوته قهريږي
نه پت گوريو نه شرم نه يې حق وته نظر وي
دخپل ميړه په غېږ کې زړه يې نورو ته پړقيږي
(دخوشحال کليات ۶۶۰ مخ)
خوشال خان دغه ښځې ډېرې بدې يادې کړي او دا يې هم ويلي دي ، چې مخ يې تور دى ، ځکه چې کله خپل ميړه غواړي نو ځان مريض بولي ، کور ، کلى ، له گاونډيانو سره په نورو حالاتو کې په بدو څيزونو ، افعالو ، بده خوله او نورو بېلا بېلو بدو کارونو باندې مشغوله وي او له هغوى نه خوند اخلي.
فيل اندامې
خوشال خان دغه څلورم ډول ښځې هم د دوه دامو په څېر او يا دهغې ځنې بترې يادي کړې دي، چې وايي: د فيل په څېر خوراک، څښاک کوي په مينه محبت باندې نه پوهيږي، يو دروند اواز لري، قهرجنې وي، په ښو خبرو هم بې ځايه په قاريږي، د بل خندا بده پرې لگيږي، غټې شونډې ، غټ مخ، پلنې وروځې،وړې سترگې،لوي سر، ځږه وېښته او په قهر ککړ ې ښځې وي، دغسې او دغو ته ورته نورې بدې ځانگړنې لري.[4] [5]
خوشال بابا د فيل اندامو او دوه دامو ښځو نه بيخي بېزاره شوي دي او هم د هغوي مخونه يې تور ښودلي دي خودا يې هم ډېره کړې ، چې په افغانستان کې دغه دغه ډول ښځې نه شته بلکې په چين ، هند او نورو هېوادونو برسېره پردغو ښځو باندې فيل اندامې هم ليدل کيږي، بلکې په کابل ، کشمير ، فرخار، او نورو هېوادونو کې نيک فرجامې شته دي، او خوشال بابا هم نيک فرجامې يادوي او د ستاينې تر څنگ يې تر مهره جاريږي. لکه چې وايي:
د چين او د ماچين په ملک کې ډېرې دي گلفامې
د هند په لته هم په خال خال په چېرته څرگنديږي
کشمير، قندهار، کابل، فرخار، څوچې خراسان دي
په دا کې نيک فرجامې ډېرې ډېرې مونده کيږي
هېڅ ملک کشور اقليم له فرجاموخالي نه دي
په هر لوري نوبت او ددې دي چې غږيږي
اسمان، چې وريځ شه کراري نه کا هسې گرځي
تر سردنيک فرجامو زه خوشحال وايم ځاريږي
(دخوشحال خان کليات ۴۶۱ مخ)
خوشحال خان بابا نه يوازې دا چې ښځې په څلورو ډولونو باندې وېشلي دي او دهغې توصيف يې کړي دي ، بلکې د هرې ښځې شونډېو وېښته، باڼه، وروځې، پښې، لاس، گوتې ، سر، پوزه، تن يا وجود او هره عضله په خپل شعر کې راوړي او ستايلي دي، د خوشال بابا شعر که چېرې يو څېړنپوه يې ولولي نو ډېرژر به ورته مالومه شي، چې دده اشعار د دغسې دُر او گوهر نه هم ډک دي او په واقعي او حقيقي توگه يې د ښځې ستاينه ډېره کړې ده، دي وايي، چې ښځه سينگار وکړي او دا ددې مانا لري، چې خپل عاشقان به تباه کړي او د دغسې ناز او نزاکت سره په کتلو باندې د خلکو زړونه يوسي او له عالمه به يې پناه کړي.لکه چې وايي:
عجايب ښکار يې وکړ بيا بلا کا
د چشمانو په کاته د زړونو غلا کا
معشوقې ته يې چې هومره حسن ورکړ
دا اميد چې دعاشق خونه تالا کا
(د خوشحال کليات ۵ مخ)
او يو بل ځاي هم داسې وايي، چې کله مې ستا تورې سترگې وليدې نو زه به هېڅ کله دغه تورې سترگې هېرې نه کړم.
چې مې وليدې ستاتورې سترگې بيا
زه به نه کړم هېرې تورې سترگې ستا
(د خوشحال کليات ۸ مخ)
لنډه دا چې خوشال خان دغه شان خلکو ته د ټينگېدو نه دي، يانې ښکلي مخ ، تورې سترگې اوښايسته ووته هېڅ قراري نه لري او وايي:
ولې راته وايې چې په ښکلو نظر مه کړه
سترگې چې پيدا دي خو ديدار لره که نه
(کليات ۱۷۴ مخ)
خوشال خان له ډېرې مينې د ښځود زلفو او سترگو يادونه کوي البته د حسن تعليل په شکل يې راوړي دي، چې د سترگو سره يې نرگس سيالي نه شي کولاي او د هغې په مقابل کې بيخي عاجز دي او د زلفو په مقابل کې يې سنبل بيخي خجله کيږي. وگورۍ دغه بيت:
چې سترگې کړې ورپورته په نرگس شي بلا سازه
چې زلفې کړې نمودې ‌‌‌طبعه واړه سنبل شي
(کليات ۲۶۱ مخ)
او بيا د خپلې مينې به مقابل کې داسې الفاظ استعمالوي، چې ډېر ښايسته د مياشتې نوم پرې کږدي او نور هم ددغسې حالت د تآثير لاندې راځي په هنرمندانه ډول دغه صحنه بيانوي:
د جمال خوبي دې زياته تر افتابه
د نظر دپاره نوم درباندې ماه ږدم
که مې چېرې لاس د واک درورسيږي
په سپين مخ به دې دغاښ نښې سياه ږدم
(کليات ۸۷-۸۸ مخ )
خوشال خان خټک نه يوازې په شعر کې نورې برخې څېړلي بلکې د پېغلې (شهۍ) قد په ستاينه کې هم بې ساري اديب دي، چې د پښتو ادب د وياړ لوړه او بيخي لوړه شمله ده خو چې نړۍ وجود لري، دده د ادب شمله به تر اسمانه هسکه او اوچته وي افغانان او پښتانه به پرې ويآړي، خوشحال خان لکه چې مخکې مو چې يادونه وکړه، د ده د وجود هر اندام په ډېرښکلي ډول په خپلو شعرونو کې راوړي، خوبيا په تېره شونډې چې د ياقوتو نه هم ښې گڼي، اننگي دلاله د گلونه نشه کوونکي بولي او زلفې هم تر عنبرو خوشبويه گڼي او وايي:
چې شونډو ته دې گورم تر ياقوتو لا تېري کا
چې زلفو ته دې گورم په عنبرو بهتر يې
که هرڅو د لاله گلونه ښه دي په چمن کې
په دواړو اننگيو داغ د ولاړو د ځيگريې
(کليات ۳۴۷ مخ)
پوهان وايي د ژوند هر لوري او اړخ د شعر او ادب لپاره يو رنگين او ښکلي مضمون دي خو شرط دادي، چې شاعر او اديب په حقيقي او آره بڼه ورته ځير دي اوهسې بې ځايه انځورگري ونه کړي، چې د ژوند لپاره څه کټه ونه لري په دغه اړه خبرې ډېرې دي، خو شعر بايد د ژوند لپاره وي.... په هر حال خوشال د حسن او جمال په رنگينيو کې خپل شعر او هنر ايجاد کړي دي، نو يې دا کار د خپل ژوند ټولنيز احساس له مخې د يو ساعت د روح دآرامتيا او تفريح دپاره کړي دي، د ده حسن او جمال ښکلې غنچې او گلدستې هم د پښتو په شعر او شاعرۍ کې ځانگړي شهکارونه گڼل کيږي، خو د ښکلي او ښکلا په اړه د ده يوه پرېکړه داسې ده:
په ځان او په جهان کې مادوه څيزه دي وکښلي
په ځان کې دواړه سترگې په جهان کې واړه کښلي
لنډه دا چې که خوشال خان بابا ازل ميراث ته يو څېړونکي ځېر شي، نوبه خامخا دا په ډېره مينه سره دا وايي ، خوشال بابا بې له شکه يو بې ساري شاعر ؤ، د حسن او جمال خوا ته يې هم زياتې ځيرکشي کړي دي، د ده کليات د حسن او جمال نه ډکه يوه رنگينه خزانه بلل کيږي. دده دغه مطلب د ښې افادې لپاره دغه بيت ته ځير شي.
دا څه شعر نه دي، چې خوشحال خټک بيان کړو
واړه لعل دُر دي د بيان په تار پييلي
خو خوشال بابا په خپلو اشعارو کې يوازې د حسن او ښکلا يادونه هم نه ده کړې، بلکې نور موضوعات لکه د سالم اولاد روزل د ښځو د حقوقو په باره کې په واضحه توگه اشعار ويلي، يانې، چې ښځه څومره په خپل مېړه باندې حقوق لري او همدارنگه نور موضوعات د مېړه حقوق په ښځه باندې هم په خپلو اشعارو کې راوړي دي او خوشال بابا وايي: د ښځې حق په خپل مېړه باندې هم ډېر دي او د قرض شکل باندې دي، چې مېړه ته لازمه ده، هغه ادا کړي، هغه وساتي، په تن پټه کړې دروېزې ته احتياج نه شي، د نورو کارونو نه خلاصه وي فرضاً که زموږ په ټولنه کې چې رواج دي خصوصاً په قبايلو کې اود جنوب په طرف کې چې په ښځو باندې بوټي د غرونه راوړل کيږي، بلکې دغه کارونه بايد پرې ونه شي، حلال پرې وخوړل شي او دا هم زياتوي، چې ښځه دخپل مېړه لپاره پيدا ده اومېړه د خپل ښځې لپاره. [6] [7]
خوشال بابا په واقعيت سره، چې د تورې او قلم خاوند , د پښتو ادب بابا او د پښتنو ژبې بابا ياديږي او دا خبره پرځاي ده، ده په خپل شعر کې د ژوند هره برخه ، هر راز مسايل راوړي دي او خلک يې خبر کړي دي. که چېرې د مينې اشعارو ته يې وگورو نو داسې گمان وکړو، چې ترده لوي مولوي نه شته، که اخلاقي اشعارو ته يې وگورو نو د اسې گومان کوو، چې ترده لوي شاعر په دغه برخه کې نه شته، که رزمي اشعار يې وڅېړل شي، نو دا به جوته شي، چې تر ده لوي قهرمان نه شته او که عشقي برخه يې وپلټل شي، نو دا به هم ترې څرگنده شي، چې تر ده پورې عاشق نه شته. [8] [9]
سرچينې
Jump up ↑ د اخځ ستونزه: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Morgenstierne
Jump up ↑ عرفان د محمد - د خوشحال خان کليات ۳۸۲ مخ
Jump up ↑ فراقنامه - د خوشحال خان خټک کليات - ۴ مخ
Jump up ↑ - فيل اندامې
Jump up ↑ خوشحال خان کليات ۴۶۱ مخ
Jump up ↑ د خوشحال خان کليات - ۲۱ مخ
Jump up ↑ حق د عورت په مرد
Jump up ↑ د خوشحال خان کليات - ۵ مخ
Jump up ↑ د خوشحال يو شعر
داور، داورخان، خوشحال او فولکلور، پښتو اکېډمۍ، پيښور، ۲۰۰۶ کال
هېوادمل، زلمی سرمحقق، ننگيالی د زمانې، د افغانستان دکلتوري ودې ټولنه، ۱۳۸۰ کال افغانستان.
سنگروال، شهسوارنيازی، د پښتو ادبياتو تاريخ،د احمدشاه ابدالي پوهنتون، ۱۳۷۷ کال، پيښور.
واجد، عبدالواجد، د خوشحال سبک او په پښتو ادب د دغه سبک اغېزې، آزادۍ مطبعه، ۱۳۸۳کال، کابل.
د سکندرخان ديوان، مقدمه ددوست محمد کامل مهمند، قصه خوانۍ، ۱۹۶۲ کال، پيښور.
د عبدالقادرخان خټک کليات، ترتيب او تدوين پروفيسورجهانزيب په زيار، پښتو اکيډمۍ، ۲۰۰۲کال، پيښور.
د خوشحال کليات، د عبدالقيوم مشواڼي، وييپانگه، اوډنه، پرتلنه او سمونه، دانش خپرندويه ټولنه، ۱۳۸۴کال، کابل.
کابل مجله، پښتوټولنه، ۱۳۸۴ کال، کابل.
کابل مجله، پښتوټولنه، ۱۳۸۰ کال، کابل.
د خوشحال ريويو، درې مياشتنۍ مجله، پښتواکېډمۍ، پيښور، ۱۹۸۶ کال، پيښور.
فراقنامه خوشحال خټک، مقدمه او حاشيه د همېش خليل، قامي مکتبه، پيښور.
روهي، کانديد اکاډميسن محمد صديق، د خوشحال اخلاقي ايډيال، د محمد صديق فرهنگي ټولنه، ۱۳۸۰ کال، پيښور.

غزل
که مسجد ګورې که دیر ----  واړه دیو دی نه شته ;
یو می بیا موندپه هر څه کښې ----  چه می وکړه د زړه سیر;
هغه ځای په سیر ګرزم ----  چه ترې نه رسیږی طیر
خوشحال یو وینی خوشحال دی ----  ورنه ورک دی غیر و

غزل
لاله  در  موسم  بهار  بود;    
عیش با روی  ګلعزار
با  رخ و زلف او سرو
در شب و روز روزګار بود;  
آهوی چشم  تو چه  bsp;  
که  در آن شیر نر شکار  بود;
رخ  تو همچو نو شګفته  ګلیست
عندلیبان  او  هزار  بود
قد  تو در میان  دیده  ما
همچنان  سرو  جویبار بود
وقت  آن  خوش که بعد  هجرانت;
یا ر همچون  تو در کنار  بود
قصه  درد  ما  چه  میپرسی
حالم  از چهره  آشکار بود
همچو خوشحال  عاشق رخ تو
نیست ممکن  که  در دیار بود

غزل
نو بهارو می معشوقه و جام است اینجا
زهد و پرهیزو درع را چه مقام است اینجا
قصه کوتاه که در مذهب ما ای صوفی
غیر می هر چه بودجمله حرام است اینجا
یارب آن مغبچه را هیچ ګزندی مرسان
که برویش نګران خاص و عام است اینجا
پیشم از مشک ختا دم مزن ای مشک فروش
که پر از نګهت آن زلف مشام است اینجا;
شاه من تند مران رخش که بس مردم شهر;
بهر نظاره تو بر درو بام است اینجا
می نوازد می خوش لحن به جادوی نفس;
آهوی کوه و بیابان همه آرام است اینجا

غزل
لبت از آب حیوان آب برده
رخت نور از رخ مهتاب برده
ندانم در دوچشم او چه جادوست;
که از چشمان عاشق خواب برده;
به تاب زلف و پیچ جعد مشکین
صبوری از دل بیتاب برده
ګر آن بت را چو محراب است ابرو;
منم چون سجده در محراب برده;
بعارض دل به چشمان دین بلب ;
سلامت را همه اسباب برده
نه تنها دل ز خوشحال خټک برد
که زهد از دست شیخ و شاب برده

غزل
چې مې وليدې دا تورې سترګې ستا
زه به نه کړم هېرې نورې سترګې ستا
يا د باز يا د طاوس يا د شاهين دي
يا د تور هوسي که ګورې سترګې ستا
لکه وژغوري کبلی په سنبل زار کې
د خواره اوربل تر سيوري سترګې ستا
لکه پټ سواره د جنګ نېزې په غاړه
دا اوږده باڼه پرې پورې سترګې ستا
چې دې هسې و هر در و ته ولاړ کړ
د عاش دی اور په کورې سترګې ستا
لکه څوک په ميو مست شي هسې مست شي
زه چې ووينم ميخورې سترګې ستا
چې دې غوښت هغه ديدن دی ورته ګوره
که خوشحال نه دي کورې سترګې ستا

غزل
عجايب سينګار يې وکړ بيا بلا کا
د چشمانو په کاته د زړونو غلا کا
معشوقې ته چې يې هومره حُسن ورکړ
دا په دا چې د عاشق خونه تالا کا
په هر ځای چې څو محبوبې سره کښېني
هغه ځای مې تر جنت ښايسته لا کا
دوه مين که سره هر څو، مرور وي
خپله مينه يې بيا زر سره پخلا کا
تور باڼه يې تور توبري په زړه څرخيږي
که راپورته محبوبا سترګې شهلا کا
څو د شاه په، ښکلي مخ باندې خالونه
ما به هم په هومره داغه مبتلا کا
همګي يې ستا له مخه ګفتګوی شي
چې دردمند وبله ټول شي مشغولا کا
په ځير ځير يې مخ ته مه ګوره خوشاله!
په خاطر به دې د اور لمبې والا کا

غزل
که زه نه وای عشق به تالره بلل څوک
په پالنګ به دې دا هسې درختل څوک
واړه عشق دی چې يې سر راته ګياه کړ
ګڼه! زه په ځان مين، د سر ښندل څوک
چې پتنګ ته روښنايي د څراغ ښکاره شي
نور له څراغه نه يې غواړي جار وتل څوک
بدرګه که محبت راسره نه وای
يک تنها به په خونخوارو لارو تلل څوک
ددې ميو پيالې ډېرو دي اخيستې
ولې ما غوندې به نه وي لايعقل څوک
د زنخ په چاه دې بند د شونډو مست وي
روغ هوښيار به په کوهي کې پرېوتل څوک
ته پخپله راته ووايې چې وايه!
ګڼه! زه، د مينې راز ښکاره ويل څوک
ته مې وژنه د قصاص اندېښنه مه کړه!
د خپل خون په تور به ونيسم يو بل څوک
ښه خو دا چې د چا نوم په کې ياديږي
په فاني دونيا به نه وي ژوندی تل څوک
تا پخپله سپينگ خوله خوشال ته ورکړه
ګڼه دی، دا هسې شونډې ښکلول څوک

غزل
مرد هغه چې همت ناک، برکت ناک
له عالمه سره خوږ په زيست و ژواک
مخ يې مخ، قول يې قول، عهد يې عهد
نه دروغ، نه يې فرېب، نه تش تپاک
لږ ويل ډېر يې کول په خاموشۍ کې
د غونچې غوندې خله ډکه، سينه چاک
چې خبره د پستۍ، د بُلندۍ شي
په لويۍ لکه آسمان، په پستۍ خاک
په تمکين کې لکه سبر، په سخا کې
په هر لور څانګې ږنګورې لکه تاک
لکه ګل شګفته روی تازه په باغ کې
همېشه د ښو بلبلو پرې بلغاک
چې دا هسې ښه ويل کا زه حيران يم
چې خوشال راوړ له کومه دا ادراک

غزل
زه چې هسې  په  تعجيــــل او په  شتــــاب  ځم
خرابات   لره   په   هيلــــــــه  د شـــــــــــــراب  ځم
د ساقي  د  لاسه   مــــــــى  چې  تتــــــــاول  كړم
بيا په  بيارته  به  بېخوده   مست  خـــراب  ځم
د ساقـــي د مــخ  جذبــــــــه  مې  مــخ  ته  بـولي
چې  دا هسې  ميكــــــــدې  ته  په  ترتــاب  ځم

درد د درد   مـې   يـــې  له  خمـه  دى  نوشــــلى
اوس  په  هيـله  په  اميـــــــــد  د مى  نــاب  ځم
چې مې  نه  شي بله  يو سر بل سر ستــــــــرگې
له  جهــــــــــانه   مخ   پوښــــلى  په  نقــــاب  ځم
له  دوو سترگو مې روان د اوښكو سيند شو
د  دې  سيند  دپاسه  زه  لكه  حبـــــــــــاب  ځم
خوب  وخور مې  له خاطره  فرامــــــــوش  دى
دجمال په خيال يي درسته شپه په خواب ځم
د محبــــــوبې د جمــــال  شغلـــې اتـــــش  دي
زه خوشحــال يې  له  ليدلو  زړه كباب ځــــــم
غزل
بيا رباب د مغني ښه سرايت کا
په نغمه کې نوی نوی حکايت کا  
شېخ دې کونج د صومعې زه به ګلګشت کړم
د بهار ګلونه ماته هدايت کا
ګدايانو لره غم د ګېډې ډېر دی
بادشاهان دې غم د ملک او ولايت کا
د وفا مهر، کرم به يې لا څه وي؟
په جفا کې چې دا هومره عنايت کا
په ماڼې يې هم خوشحال شم هم دلګير شم
لکه څوک چې له شکر و شکايت کا
دا زما د بخت اثر نه دی نو څه دی
له رقيبه چې شکوه په دا غايت کا
په دا شهر کې څرګند شراب خرڅيږي
محتسب د باده نوشو رعايت کا
که د ښکليو د ديدن مينه ګناه ده
سکه خوشال خټک درست عمر جنايت کا

غزل
زه هم چېرې فرزانه وم، فرزانه يم لا تر اوسه
تل بېخوده دېوانه وم، دېوانه يم لا تر اوسه
جدايي نشته وصال دی، ځنې بعد هم خيال دی
له هغه چې همخانه وم، همخانه يم لا تر اوسه
چې راغلی په جهان يم، خبر شوی پخپل ځان يم
د رازونو خزانه وم، خزانه يم لا تر اوسه
په عالم زما خبرې ، خلک کا په نژدې لرې
په وګړي افسانه وم، افسانه يم لا تر اوسه
چې د مخ پلو يې وا شو، يو مشال و چې نوا شو
هغه دم پرې پورانه وم، پروانه يم لا تر اوسه
ناوکي يې د مژګان دي، چې بلا زما د ځان دي
ورته عمر نښانه وم، نښانه يم لا تر اوسه
چې يې ځان سره اشنا کړم، له هر چا يې شاپه شا کړم
له عالمه بېګانه وم، بېګانه يم لا تر اوسه
هغه بحر چې محيط دی، په افراط او په تفريط کې
د، غه بهر دُر دانه وم ، دُر دانه يم لا تر اوسه
هغه شان له خپله ياره، بې وکيله بې ريباره
زه خوشال چې يګانه وم، يګانه يم لا تر اوسه

غزل
څو په باغ کې لا يو ګل د نوبهار شته
د بلبلو، د توتيانو پرې چغار شته
نن دې غم له مانه ځان ساتي که ښه کا
چې په سيل د بهار راسره يار شته
چې له ياره سره مست، د ګلو ګشت کړم
محتسب که رانژدې شي پيزار شته
شيخ ملا دې زما غم په بهار نه خوري
چې رباب او سريندې غوندې غمخوار شته
نه به زه د ميو جام کښېږدم له لاسه
نه زما له پارساييې سره کار شته
ما و خپلې پارسايۍ ته رخصت ورکړ
په دا نورو پارسايانو مې اوس ډار شته
ساقي! بيا زما د ښهر خبر واخله!
لا يو څو په کوڅو پاتې پرهېز ګار شته
ګل و مل، ساز و سرود، ساقي سرې سترګې
لا به ډېر عالم رسوا کا چې دا چار شته
چې په هر پياله عقل له ما زدويي
د ساقي منت راباندې په بار بار شته
د ګلونو په موسم کې خوار هغه دی
چې يې نه پياله په لاس نه يې نګار شته
نن هغه شاه جهان د زمانې دی
چې دسته يې د ګلونو په دستار شته
چې نا اهل په غفلت ورباندې نه ځي
ځکه وصل د هر ګل په څنګ کې خار شته
د بهار زېبا ګلونه سوداګر دي
لخلخه به ځنې پيري چې خريدار شته
نن خوشاله! د زړه داد د عشرت ورکړه
دا څو ورځې غنيمت دی څو ګلزار شته

غزل
ما  د ښكلــيــــــــو ننــــــداره كړه ، زاهــــد  ننگ  كړ
ښه خو دا چې  خداى دى  هم   زمــــــــا په  رنـگ كړ
هغه  وخت  چې  را په  ياد شي  ډېر  خوشحـــال شم
چې  به  ما  درته  دعـــــــــــا  كړه ، تا به  جنــــــگ كړ
زمــا  زړه  يې  په  قــــــــلاب  د  زلفـــــــــــــــــــو   يووړ
ورســــــــــــره  يې  اوده  كړى  په  پالنــــــــــــــــــگ  كړ
كه   ژوندى  نه  شي  له مرگــــه ، عمر يې  شوم  دى
چــــې په خــــــاك يـــــې د  پايلو  باندې  شرنـــگ  كړ
كښـــــــــلى مـــخ  يــــې لكـــــــــه څراغ هسې بليــــږي
خوار  عاشق  يې   په  دا څراغ  باندې  پتنــــگ  كړ
ملنگــــــــــــان  يـــې  د  دربار  درويــــــزه  مومـــــــــــي
ما  هم  ځكه  ځان  د يار  د  ور  ملنـــــــــــــــــــــگ  كړ
ته  له  ځايــــــــــه  هسې  نه  وې  دا څه  حــــــال  دى؟

چـــې   په  ما  باندې  دې  زړه  دا هسـې  سنگ  كړ

 

 

{slide=غزل}

چې په خندا ورته د خوږ زړه پرهرونه نشي
چيرې دې هم ستا د ښايست غوټۍ ګلونه نشي
راشه مظلوم زړه مې په يو نظر يوه لمبه کړه
چې په ظالم زړګي دې پاتې ارمانونه نشي
بيا د جنون مستي ځواني غواړي د مستې مينې
بيا چيرته خيال د تورو زلفو ځنځيرونه نشي
په دُعاګانو مې د خوږ زړګي دردونه نه ځي
څو چې ښيرې د شونډو تړم ټکورونه نشي
وړې مې د روح جنازه چېرته د خندا په اوږو
په وينو سره دې ترې شينکي شينکي خالونه نشي
د نظر غشي مې په زړه باندې په پام اوروه
چيرته زخمي پکې دا ستا نازک يادونه نشي
خاموشې شونډې مې لوستې بيدارېدې ويل يې
اورونه مه چېړه لوګي دې پرې فکرونه نشي
ويده دنيا ای د (سائل ) قلمه مه لړزوه
د فريادي اوښکو مات ستوري تندرونه نشي 

{/slide}

 

{slide=د دونيا رنګ }

طبيـعت دی په قهر شوی

   زه او تـــه ئې لـــيوني کړو                  

 

د دونيا رنګ بدل شوی

مونږ ئې ټول په اور ستي کړو

 

د پامير بازان خــواره دي

د بابا زمــريـان ويـده دي

 

هندو کش په سيل لاهو شو

مونږ ئې خپلو کې پردي کړو

 

دا امو څپې ، څپې شوې

څه بې لارې قافلې شوې

 

د پــردو ځمکې سير آبه

ورته ګورو خوشحالي کړو

-----------------------

شاعر : الحاج نجم الدین سعیدي

مهاجرت

 

        

 

 

 {/slide}

 

 

{slide=د اندیښنو سفر }

 

زه په ژړا او اندیښنو دا ، ســـــــتا له ښاره ځمه

په خپل غمـــــــو او په سلګو ، له دې دیاره څمه

عمرونه سترګی زما ستړي ستا په لاره کې شوی

اوس په سفر له تریــــــــــــــخوالي د انتظاره ځمه

داستـــا په غم کې می آرام و صبر ورکړ له لاس

زه د دردونو طـــــــــــــوفانو کې ، ناقراره ځمه

لـــــــکه کشتی چې شی راګیره د طو فان په څپو

زه ړنګه بنګه ستـــــــا غمو کې ، پدې لاره څمه

هر چا سره وي په دې بڼ کې ، له خزان هم امید

زه بد نصـــــــــــــیبه بی بهرې له دې دیاره ځمه

کمزوری بخته څــــــــــــــخه چاوته فریاد وکړمه

چې یک تنها په دې خوارې کي ، بی له یاره ځمه

 

{/slide}{slide=آزمایش} 

چی می دا ستـــــا خوږي ترخــي منلي

ستـــــا محبت کي ســـــــــــلسلي منلي

څوک به لا خوښ په زنڅیرونو نه وي

چي یي د زلفو، زولــــــــــــــنــي منلي

چي بیخودۍ کې، ستــــــــا د غمه وڅم

ساقي د لاســـــــــــــــه می پیالي منلي

زاهده ما خو د حســــــــــاب له ویری

په څـــــــــــان می زر ځله توبی منلي

په تورو شپو کې ســتا د سترګو په یاد

ســــــتا د غمـــــــونو قافلي منــــــــلي

څنـګه به سترګي زما ســــتړي نه وي

چي ستــــــا کوڅه کــي می پیري منلي

زړګۍ زمــا ســـــــــــل پرهارونه لري

چی د آشنـــــا شونډی می ســری منلي

نور آزمایش څــــــخه وتلــــــــــی یمه

څکـــــــــــه چی ما ،سړۍ تودي منلي

 

 {/slide}{slide=د درد پیغامونه } 

هر دم می ، زړه تـــــه ستـــــــا یادونه رسي

زما په قســـــــــــــــمت کې ، کړاونه رسي

واړه جهان که ، خو شحالي کې وي ډوب

ما ته لـــــه هر خوا نه غمـــــــونه ، رسي

چي د عالــــــــم غمونه ، واخـــــــلم په سر

زمــــا غمـــګین زړه، تــــه دردونه رسي

هریو ژوندون څــــخه ، خـــــوندونه اخلي

ما ته نصــــــــیب کــــــې ، آزارونه رسي

په سســــــت بنیــــــاد چي د دنیـــــا وژاړم

ما ته د اوښــــــــــکو کـــــاروانونه، رسي

هر یو غــافل کړي ، په دي چمــــــن تغافل

ماته په برخــه ، فریـــــــــــــــــادونه رسي

چي په هر ګل ، او خار و خـــس کړم ژړا

راته د اوښـــــــــــــــــکو دریابونـه ، رسي

چي یو شیبــــــه کړمه ، درد من زړه قرار

بیـــــــــا راته رمز کې ، پټ رازونه رسي

هلته چي ځان کي ، بل جـــــــــــهان وینمه

عـــــــــبرت غوږو تـــــــه آوازونه ،رسي

خلک د وصل په ، ساحــــل کي دي ناست

ماته د هجر طـــــــوفـــــــانــــــونه ،رسي

کلــــه له ځان او له جــــهان شم غــــــافل

کلــــه تر عرشـــــــه می، آهــــــونه رسي

هیڅ وخت فـــارغ له بیــــخودئ نه ، نه یم

چي ستا د سرو شو نډو ، جــامونه ،رسي

چــــــــي مړ احســـــاس راته، راوپاروي

د زړه تارو ته ، چــا لاســـــــــونه ،رسي

نه یم خبر چي می ســــــــتومـــانه زړه ته

له کومــــــــــي خوا نه ، پیغـــامونه رسي

 

 {/slide}{slide=زما مشرب }

 

 

 {/slide}{slide=نیمګړی دنیا }

 

  کال ۱۳۷۷پیښاور

څوک د نیمـــــــــګړی ارمانو سره ځي

څوک د دردونو طــــــــــوفانو سره ځي

څوک وی بی باکه له حســــاب و کتاب

څوک د ګنـــاه، له سیــــــلابو سره ځي

څو بی احســـاسه بی نشــــــانه شی مړ

څوک د احســــــــاس د غلبلو سره ځي

څوک تیروی، په بیدردی خپل عمــــــر

څوک د دردونو، طـــــــوفانو سره ځي

تل په دنیـــــــــــا کي ، بیدران پاتی وي

احســـــاس خاوند، عالی فکرو سره ځي

څوک بی خبره ،له رموزه د عــــــــشق

څوک یي په شړنګ ، د زولنو سره ځي

څوک وي خوشحاله ، په دوام کي د عمر

څوک د دنیا نه ، د تو بــــــــــو سره ځی

چا ته یو ګوټ هم، د طـــــــــالع نه رسی

څو ک ارمــــانونو ، ډک جامو سره ځي

چا سره نه وي ، د بشــــــــــر درد و غم

څوک یي په غم کي ، اندیښنو سره ځي

څوک نه لری، په خپل خاطر کي ملال

څوک یو دفتر، د خــــــــــاطرو سره ځي

چا ســــــــره نه وي ، په زړګي داغونه

څوک د زخمي زړونو، داغــو سره ځي

چا سره نه وي ، پّه سترګــــــــــو کي نم

څوک یي د اوښـــــــــکو دریابو سره ځي

تل وي غمجن ، دا غمــــــخواران د بشر

چی له دنیا نه ، ارمــــــــــــانو سره ځي

  

{/slide}{slide=لټون}

څوک وي د زړه په ستر ګو ړوند ، په غوږو کوڼ

چا وي پرانستـــــــــــــــــــي ، خپلي ستر ګي د لټون

څوک وي ډوب شوی ، د اســـــــــــرارو سمندر کې

څوک وي حســـاب په شمیر د مړو، کې په ژوندون

څوک په رمز او اشــــــــــــــارت باندی ، رسیږي

څوک هوښیــــــــــــــــار نشي ، په سل رنګه بدلون

څوک مکتب ، د روزکار څخه استــــــــــــــاد شي

څوک سړی نه کړې ، تعلیــــــــــــــم ، د افلا طون

په زرګونو افســــــــــــــــــــــــــانو به، بیدار نشي

په هــــــــــــــــــــغو چي ، جوهر نه وي د سمون

په سرنای د اســــــــــــــرافیل به، هم ویښ نه شي

چي نشـــــــــــــــــــــــــــه په هغو نه وي، د پاڅون

عبـــــــــــــــــــــــــارت د هرې پاڼي، یو دیوان دی

که عبرت سترګي کړې خلاصــــــــــې، په ګردون

معرفت ډیوي تیارې کړلي ،روښـــــــــــــــــــــــانه

چی د جــــــــــــــــــــــــهل په تیارو شو ، سباوون

پنجرو کې، د اوهامــــــــــــــــــو مونږ ایسار یو

جـــــــــــــــــــهالت څځه مو نشته دی ، خلاصون

لا تر اوسه مـــــــــــــــــــو ژوندون ، د مغارو دی

بدوی ژوند څــــــــــــــــــخه ، نشته زمونږ بیلتون

 

 

{/slide}{slide=تیاره ذهنیتونه}  

دلــــــــته بیدو کــــــې ، څوک بیدار نه پریږدي

دلتـــه د ځان نه ، څوک هوښــــــیار نه پریږدي

چي د پردې شاته ، دښمـــــــــــــــن کړي رسوا

احســــــاس خــــــاوند ، او خبر دار نه پریږدي

دلـــــــــــــــته دي لوبی ،مـــــــعرفت په ناموس

دعلــــــــــــم و فن دلـــــــــــــته آثار نه پریږدي

چي ترې نه ویره کړي ، په خـــــــوب کې غلیم

د خپل دښـــــــمن د سترګو خــــــار نه پریږدي

ذهنـــــــــــــــــــــــــــــیتونه دي ، تیاره د خلکو

چي په میدان کې ، شهـــــــــــــسوار نه پریږدي

د آرزو دبڼ ، نیالـــــــــــــــــــــــــګي شولو وچ

ځــــــکه چي باغ کي ، څوک مالیار نه پریږدي

چي خـــــــــپل وطن غواړي ، مشرق د سر تاج

داسي دردمن ، سیاستمــــــــــــــــدار نه پریږدي

تل وژل کیږي ، غمـــــــــــــخواران ، د بـــــشر

په دي وطن کې ، اهل کــــــــــــــــار نه پریږدي

چي وي روښــــــــــــــانه ، مـــــعرفت په ډیوی

داســــــــــی څراغ ، په دغـــــه لار ، نه پریږدي

چی وي بیمــــــــــــــــــارتل ، په کــــــړاو دوطن

د سید حـــــسن په څیر ، بیمـــــــــــار ڼه پریږدي

داســــــی غمـــــجن ، چي د وطن په حـــــال کې

ژړا شــــیون لري شــــــــــــــــــعار ،نه پریږدي

چي په خـــــــــــــــپل قام ، او خپل وطن وي مین

د سید جمـــــــــــال غوندی ، غمخوار نه پریږدي

په ســــر دارئ چي یي، نازیږي ملـــــــــــــــــت

لـــــــــــــکه اکبر غـــــــوندي سردار، نه پریږدي

چي د دردمنو ، سترګو تور وي همـــــــــــــــیش

سید اسمــــــــــــاعیل غوندي ، نامدار نه پریږدي

مهـــــــــــــــــــــار دی تل د بي هنرو، په لاس

اهل تدبیر ته ، دا مهــــــــــــــــــــــار نه پریږدي

چي یي تو یږي ، له زخمـــــــــــــــــی زړه ویني

داســــــــــــــــــي دردمن ، په دي دیار نه پریږدي

خران وهلی ، دا ګلشـــــــــــــــــــــن دی ، زمونږ

دلته په باغ کي څوک ،بهــــــــــــــــار نه پریږدي

تل وي حــــاکم ، په دي چمــــــــن دا قـــــــــانون

چي د بلـــــــــــــــــــبلو چغـــــــــهار ، نه پریږدي

تیــــــــارې په ګور، د ارمــــانو شوي خـــــورې

دلتــــــــــــــــــــه څوک شمع، په مزار نه پریږدي

زخمي زخمی کړي، د دردمــــــــــــــــنو ، زړونه

پرهار علاج ته پرســـــــــــــــــــــتار ، نه پریږدي

نادره مه خوره ، د زړه وینـــــــــــــــــــي دي نور

چي دلته وړ ، د افتـــــــــــــــــــــــخار نه پریږدي

سید عبیدالله نادر

 

 

 

{/slide}{slide=دردمند مهربانان } 

‏
{/slide}{slide=څلوریزې}

لوړ مکــــــتب د فلسفی دی ، روزګار

لوی استـاد دی ، د نادان او د هوښیار

د عبرت نښي پرتي دي هر زمـان کې

صاحبدل که وي ، په زړه باندی بیدار

«««««««««««««««««««««««««««

د اجل څخه مو نشته دی ، خلاصون

که په پوهه ، ارسطو شــو ، افلاطن

بوعلی که ســــقراط کــه بقراط وو

د دي تکي د معــنی ول ، په لټـــون

«««««««««««««««««««««««

په ژور فکر چي وکتل خپل ځــــــان ته

کوږ رفتار د دي جهــــان او د زمان ته

چي د عقل می نظر په عــجز ، پریوت

دومره لوړ شومه ، چي وختم آسمان ته

«««««««««««««««««««««««««««

په سو چــــونو زړه ته می ، رانغلو قرار

نه خیالات د فلسفی می شــــــــول ،مـهار

شیرین عمر ، په حیرت کې رانه تیر شو

خو ښکاره نه شو ، د پردي شاته اسرار

««««««««««««««««««««««««««««

لا جوړ نه وي ، دوه دیواله مو د کور

اجل راشي ، په ټړون کې شو د ګـــور

آرمانونه آرزوګــــــانی شي نیمـــګړي

دي دنیا نه په ســـــفر شــــو په بل لور

«««««««««««««««««««««««««««««

خاورې شوی دي ، سرونه په فکرونو

په تحــــــــقیق د حقیــقت او ګرویږ نو

فلسفیانو ډیری شپی دي سبــــا ، کړي

د خلقت په اندیښنو ، او په ســــوچونو

««««««««««««««««««««««««««««

د دردمنو می په حــــال شـول ، قلم زړونه

چې احسـاس یی کړل ، زما د زړه دردونه

کاتبــــــان می د کرام ټول ، په ژړا ، کړل

چې له اوښکو نه می جوړ کړل ،دریابونه

{/slide}{slide=نوی هنکامه }‏  ‏

 

{/slide}{slide=ازلیت}

د خدای تعالی په ثنا او ضفت کې  

درنه چوپتــــیا کــــې ، دا د لوی آسمـــــان

ستا د قدرت او عظمـــــــت ، نښــــــــي دي

په تـــــور تورتم، د سمــــــــــــــندرو په تل

ســــــــــتا د بی شانه ، ازلیت نښــــــــي دي

په دروند رفتـــــــــار، او قدمــــــــــو د عدم

ستا عظـــــــمت ، او ابدیت نښــــــــي دي

په وران ویـــــــجاړو ، ادیرو کـــــــې د ډار

ستا د قدرت او د هیــــــــبت ،نښــــــــي دي

تورو تیارو ، او ظلـــــــــمت کــــــې د شپو

ســـــتا دغرور، او صــــــلابت نښـــــي دي

په طــوفــــــانونوکې ، د بحرونو ســـــــــتا

د جبــــاریت او قهــــــــــاریت نښــــي دي

درنه چوپتیا کـــې، د زمان و مـــــــــــکان

ډیر عبرتنــــــــاکه ، د قدرت نښـــــــي دي

هلتــــــــــه چي چـــــــا ورته نظر نه رسي

ستا د نظــــــام ، د پراخیت نښـــــــي دي

په سراسر د حیرتنـــــــــــــــــــــــاکه نظام

ستـــــــــــــا لایزاله ، حریت نښــــــــي دي

په درست ســــرحد د کـــــایيناتو کې ، ستا

د لوړ شوکت او حاکمیـــــــــــــت نښي دي

په رمــــوزاتو د عــــــــالم کــــــې ، همیش

هـــر یو غــافل ته د عبرت نښــــــــــي دي

چي په جوړښت کې ،ســــتا د کون ومکان

ستـــــــــــا د تدبیر، او درایت نښـــــي دي

ګردنده ســــــــتورو ، او نظام کې د شمس

د لازوال ، خود ارادیت ، نښــــــــــــي دي

اســــــرارو ډکه د وجـــود مـــــــــــاڼی کې

ستا د رفـــــعت و، الـــــوهیت نښــــــي دي

په کـــــــاڼو بوټو د چمــــــــن کـــــــي وینو

ستاد حشمـــــــت او جـــلالت نښــــــــي دي

هر کاڼــــئ بوټـــئ ، عـــــــبرت بین د پاره

دي چمن کــــــې ، د مـــعرفت نښــــــي دي

په هر اندام او په وجـــود کـــــي زمـــــونږ

ستــــا د پو هني ، او حکمــــــــت نښي دي

شور و فریاد د بلبــــــــــــــــــلانو، ســــحر

ستا د ثـــــــنا ، او د صـــــــفت نښــــي دي

 

{/slide}{slide=د عبرت ګذر ګاه }

له ســترګو می د اوښــــکو دریابونه ، لـــکه باران ځي

چې وینمه له مخي می ، څــــه خواږه خواږه یاران ځي

د عبرت نښـــي به نور څـــه وي ، ګذر ګــاه کې د دنیا

یو په یو چې مو لــه مخي ، هره ورځی آشــــنایان ځي

پښــیمانه د هفــــــــــتو ، مـیاشتي ورځـــــو او د کـــــلَویم

ځکه هر لمحه د خولي نه می ، آهـــــــونه او افغان ځي

بی قدرۍ او بی ارزۍ کې ، ښه وخــتونه رانه تیر شول

چې د عمر په بازار کـې ، اوس هر څه رانه ارزان ځي

په ویره ویره درومومم ، په هـــر ګرزونې ، او پیچومو

چې دیوان په قـــــــــافلو کې ، په څیره کـې د انسان ځي

چې په لاره تیریدل ، ښـــایسته ښــــــــــــــایسته ، مخونه

اوس د وهم دې کـــــــوڅو کې ، اهرمن او شیطانان ځي

د عزلت په ګوټ کې ناست یم ، له هر څه نه بی پروا یم

خو قدرت د هنـــګامو پســـــــي ، څــــــو تنه نادانان ځي

هر مشرب د سر بازۍ ، د خــــود فروشو ، خاصه نه ده

د وطن په میــــــنه مست هم ،څو بیــــخوده ، عاشـــقان ځي

لا به ډیری جــــــنازې ، د معرفت دلـــــــــته کې ، وشي

که تیارو کــــــــــــې مو د جــــــهل ، د علم طـــالبان ځي

دښمــــــنانو په خپل پوهه ، ښـــه وختونه مـــــــهار کړي

هر لمحه زمونږ له مـــــــخي ، فرصــــتونه د دوران ځي

دا آرمـان به مــــــو دسولي ، په هیڅــــــــــکله پوره نشي

چې د اَمن فیصــلي ته ، بیســــــــواده شــــــــوده ګان ځي

د ضمیر او د وجـــــدان له محکمی نه به ، خلاص نه شو

که نا هیلي زمونږ له دَر څخه ، بی وزلي او خواران ځي

د ګلـــــــــونو په اســرارو پوهیـدل هم ، کـــــــــرامت دی

پوهـــــــیدو د دغي رمــــــز ته ، تل تر تله بلـــــبلان ځي

بیا دا چا راته وژلي ، دا د دي لارې مشـــــــــــــــــعلونه

چې په تورو تروږمو کې مو د هــــیلي کــــــــــــاروان ځي

خاوندان د علــــم وفـــــن یي راته ټـــــــــوله زندۍ کړي

خامخـــــــا به د قسمت و فیصــــلي ته ،لیونــــــــیان ځي

څوک مــعراج د انســـــانیت هم، معرفت په رڼا غـــــواړي

څوک له خپل جهل او جها لـته ، په لاره د حــــیوان ځي

 

 

 

{/slide}{slide=څلوریځي }

څو څلوریځي چې ټولینیزي بڼه لري

««««««««««««««««««««««

سمسور به دا وطن شي ، په زیار او په زحمت

آباد به دا وطـــــن شي ، په کــــــار او په همت

په مټو د ځـــــــوانانو ، په تدبیر د عــالمـــــانو

جوړیږي ، له ډاګــــونو ، ویرانو څــخه جنت

«««««««««««««««««««««««««««

نړۍ په مخ تیــاره شـــــوه، له خـــــــــــــپله جهالته

تر قیـــــــامته به ویښ نه شو ، لــه خـــوبه د غفلته

کاروان له مخي تللی ، مونږ لاس تر زنۍ ناست یو

لـــه پاڼـــــي د تاریخ څــخه ورکیږي ، زمونږ پتــه

«««««««««««««««««««««««««««««

زړه ضمیر می معرفت کې کړې ، روښانه

چي مشکل می شي ، په علم باندی ، آسانه

روح او تن می ، جهالت کې په عذاب شو

د خــلاصـــــون لاره ده ، تا سره رحمانه

««««««««««««««««««««««««««««

چي سمبال په عـلم و فن شی ، زمونږ نسلونه

و راتلونکو ته ښــــکاره شی ، زمــونږدرونه

نو راځــئ چــي د دي لـــــوړ آرمــان د پاره

نوري ختمی کړو ، په خپل مینځ کې جنګونه

««««««««««««««««««««««««««««««

د هوس څخــه چــــــي تیر وطـــــنداران شي

چی په نفس باندی حاکم زمونږ ، مشران شي

ژر تر ژره ، په یقـــــــــین سره به ګــــوری

چي دا وران ویجــاړ ډاګــــونه ، ګلستان شي

««««««««««««««««««««««««

 

 

{/slide}

 

زلمی نصرت 

زه خو هغه پورنی نه یمه څه

چې زما پر مټو دې کابل گټولو

 بیا دې پر ژبه زما ریشخند وهلو

نشه مې والوته او ویښ دې کړمه

چې چوکیدار شوم او تا عیش کولو

 زه اوس قلم، کتاب دفتر غواړمه

 سوا جگړو نه خپل مقر غواړمه

ځان مستقر غواړمه

 له سر درو نه مې دلبر غواړمه

 پـرون پـرمـا چـې و حـرام

هـغـه حلال غـواړمه

ځان ته اقبال غواړمه

هم مې حساب غواړمه

خپل انـتـخـاب غـواړمـه

 ربـاب، سیتار غـواړمـه

فـرهـنـگ تـه کار غـواړمـه

خپله دیره، خپله حجره غواړمه

د تاک نـه لاندې مې نشه غـواړمـه

 نشه د پیازو د شړمبو او د اینځرو نشه

د چنار لاندې په گودر کې د زمزمو نشه

نه د قصرو، نه د مرگو نه د سرو زرو نشه

 

دنمارک ـ د وایلې ښار

۱۸.۱۲.۲۰۲۱

 

 

امشب شب طولانی شبهاست عزیزان یلداست عزیزان
پیک سحر روشن فرداست عزیزان یلداست عزیزان
رنج و محن پار زدودن پیمان وفا تازه نمودن
این نکته رموز شب یلداست عزیزان یلداست عزیزان
فرهنگ برازندۀ اجداد من این است بسیار وزین است
بی مثل و نمون این شب زیباست عزیزان یلداست عزیزان
تا صبح نشینیم و بخندیم و برقصیم و بخوانیم پیاپی
فردا سحر تازۀ زیباست عزیزان یلداست عزیزان
سیب وعسل و پسته وانگورمهیاست امشب شب یلداست
دیوان غزل مشغلۀ ماست عزیزان یلداست عزیزان
امشب شب مهر است و سرور و شب الفت هنگامۀ صحبت
تربوز و انار این همه زیباست عزیزان یلداست عزیزان
اندوه و محن را به می ناب زداییم ما اهل صفاییم
تا صبح سرود و می و میناست عزیزان یلداست عزیزان
عزیزی غزنوی
تورنتو/کانادا

 زلمی نصرت

تښتیدلي ټــوپـکـیـان اوس
بې ضمیره غاصبان اوس

نــه دوی غــلا مـنـي نــه غــدر
دا خوني٬ خوني ښکاریان اوس

نـه حیا لـري نـه پـت هیڅ
وایې دوی دي اتلان اوس

له کـڅـوړو سـره گرځي
ځانته وایې خادمان اوس

د نـفـاق اورونــه یـې بــل کـړل
په کې سوځي خوار افغان اوس

د فـقـیـر فـریـاد تـر هـسـکـه
پورته شوی تر سبحان اوس

د تاریخ تورې څیرې دي
قلابي دیموکراتـان اوس

خـیـال دې سـاتـه ای نـصـرتـه
چې دې ونه خورې لیوان اوس

۲۹.۰۸.۲۰۲۲
وایله
دنمارک

ځوروې مې چې د زړه له ښاره لاړ شم

غرغره دې د زلفانو په هر تار شم

ډاډه اوسه ستا د زړه ښار به پرېږدمه

چیرته میشت به تا نه لرې له روزګار شم

ته خوشحاله یې چې ستوری ستا د شپو شوم 

ویاړې تږی به زه بیا ستا د رخسار شم

زه د عشق په سره اورونو کې ښه پوخ شوم

ځکه چورلم له ډیوې که ستا د کار شم

نه ستنېږمه نور ستا  د کبر کور ته

نور بهر به ستا د زړه له سوړ بازار شم

هلته زړونو کې چې مینه او څه شور وي

هلته زه به د چا مینه د چا یار شم

تقویم شب و روز و سحر هیچ و مسا هیچ
هستی همه فانی و عدم هیچ و فنا  هیچ
زین بیش چه گویم که ندانید شما هیچ
جان هیچ و جسد هیچ و نفس هیچ و بقا هیچ
ای هستی تو ننگ عدم تا به کجا هیچ
+++
خوب و بد عالم همه انجام نگون داشت
یک ذره ندیدیم که سودای سکون داشت
افسانه ندانم که چه اعجاز و فسون داشت
مستقبل اوهام چه مقدار جنون داشت
رفتیم و نکردیم نگاهی به قفا هیچ
+++
آسایش و آرام درین دشت محال است
مستقبل و ماضی همه وارونهٔ حال است
اوهام خرد را سبب نقص کمال است
آیینهٔ امکان هوس‌آباد خیال ست
تمثال جنون‌گر نکند زنگ و صفا هیچ
+++
زشتی همه نیکوست نیکویی همه مذموم
پیدا و نهان است همان نکتهٔ مکتوم
هستند همه باهم و باهم همه معدوم
خلقی‌ست نمودار درین عرصهٔ موهوم
مردی و زنی باخته چون خواجه‌سرا هیچ
+++
بسیار پی جستن مقصود دویدیم
سعی که نه گنجد به نوشتار نمودیم
هر گز به سراغ طلب خود نرسیدیم
بر زلهٔ این مایده هرچند تنیدیم
جز حرص نچیدیم چو کشکول‌ گدا هیچ
+++
ما برهنگانیم ملامت کش و رسوا
رم کرده روانیم و دراویش و گدا ها
بیچاره و بی برگ و نواییم در اینجا
تا چند کند چارهٔ عریانی ما را
گردون که ندارد به جز این کهنه ردا هیچ
+++
آخر چه فسون است در انداز خیالت
هشدار عزیزا که نسوزد پرو بالت
معلوم نشد حاصل روز و مه و سالت
بیدل اگر این است سر و برگ کمالت
تحقیق معانی غلط و فکر رسا هیچ
 ۲۱نوبر ۲۰۲۴
عزیزی غزنوی
تورنتو/کانادا

ژباړن: عبدالملک پرهیز

لټون کوو د خدای موږ په جومات او په کعبه کې

هیر کړی مو دی خدای ولې د زړه په اډانه کې

جومات دی که کعبه ده او قبله ټول بهانې دي

د خدای رڼا خوره ده هم په کور، هم په کوټه کې

 لټون کوې د څه شي په جومات او په کعبه کې

 مات کړی د چا زړه خو به دې نه وي کوم پلمه کې

ګاونډ زموږ په وږي موږ ویده په مړه خیټه

بیدار شه نظر واچوه د ځان په کړو او وړو کې

ګوزار د مخ نقاب کړه او څرګند شه حقیقت کې

د خدای انځور به و مومې تر شا ددې پرده کې

دا ته په سترګو وړوند یې ګنې خدای همیش څرګند دی

کېدی شي پروت کوم بت وي زما او ستا د فکر کوټه کې

باید دغه بت پریمینځو د خدای پاکو اوبو کې

نو پوه به شې چې خدای موږ ته نژدې له هره ځای دی

نژدې زموږ له وینو او رګونو په بدن کې

چې آلوزی مرغان دې کې قدرت پروت د الله دی

هم پروت دغه قدرت دی د زمري غږ او پنجه کې

باید چې لیدی وشو خدای د غره زړه  او سینه کې 

هم حس کړو خدای د فکر او ساه په ټولو ډګرو کې

په خپل فکر کې داسې سوچ ونه کړو چې خدای څوک دی

ثابت دی خدای د درست عالم په ستورو او لمرو کې

باید چې په هینداره کې لږ ځان هم کړو پیدا خپل

بېلګه یو موږ د خدای په دا بې شمېره جهانو کې

هر چا چې خپل زړه پاک او بې غبار لکه هیندار کړ

بیا جوړه به مکه کړي او کعبه د زړه حجرو کې

د خدای او د خالق پوهه که څومره ستا زیاتېږي

کشتۍ به  روغه و وځي، سمندر په توفانو کې

در مسجد و در کعبه به دنبال خداییم
از حس خدا در دلمان دور و جداییم
هم مسجدو هم کعبه وهم قبله بهانه است.!!
دقت بکنی نور خدا داخل خانه است
در مسجد و در کعبه به دنبال چه هستی؟
اول تو ببین قلب کسی را نشکستی؟
اینگونه چرا در پی اثبات خداییم؟
همسایه ی ما گشنه و ما سیر بخوابیم
در خلقت ما راز و معمای خدا چیست؟
انسان خودش آیینه یک کعبه مگر نیست؟
برخیز و کمی کعبه ی آمال خودت باش
چنگی به نقابت بزن و مال خودت باش
شاید که بتی در وسط ذهن من و توست
باید بت خود ، با نم باران خدا شست
گویی که خدا در بدن و در تنمان هست
نزدیکتر از خون و رگ گردنمان هست
در پیله ی پروانه مگر دست خدا نیست؟
پیدایش پروانه بگو معجزه کیست؟
باید که در آیینه کمی هم به خود آییم
ما جلوه ای از خلقت زیبای خداییم
هر کس که دلش آینه شد فاقد لکه
در قلب خودش کرده بنا کعبه و مکه
‌

زما لمره

ستا د مخ لیده چې نه وي ، شي دېره په زړه دردونه
مخ ښکاره کړه ځلاند لمره، ده سړه د زړګي خونه 
چې  مې ولیدې ته ښاد یې، تېر له لوړ آسمان زه شوم
چې ته یار شوې او جانان مې، تېر زه بیا له خپله ځان شوم
ته شاهد زما د حال یې، تېر چې زه له ټول جهان شوم
اوس بې تا په تنهایۍ کې، شو دېره په زړه دردونه 
ستا د مخ لیده چې نه وي 
 شي دېره په زړه دردونه

زه دردیدلی یم د عشق ، درمان زما ته یې ته یې
ولاړ پر خپلو ژمنو ټینګ، تړون زما ته یې ته یې
زما هر هیله ته یې ته یې، ایمان زما ته یې ته یې
ستا د مخ لیده چې نه وي ، شي دېره په زړه دردونه

ستا د مخ لیده چې نه وي 
 شي دېره په زړه دردونه
زه په دنیا کې بې له تا ،یار او دلدار نه لرمه
بې ستا د مینې له خیالو، بل اند په سر نه لرمه
سر ورکومه ستا له پار، خو لاس له تا نه اخلمه
ستا د مخ لیده چې نه وي، شي دېره په زړه دردونه
ستا د مخ لیده چې نه وي 
 شي دېره په زړه دردونه

خورشید من
دور از رخت، سرای درد است خانهٔ من،        خورشید من کجایی؟ سرد است خانهٔ من.     
     دیدم تو را ز شادی، از آسمان گذشتم،        جانان من که گشتی دیگر ز جان گذشتم،     
     آخر خودت گواهی: من از جهان گذشتم.        بی تو کنون سرای درد است خانهٔ من.     
خورشید من کجایی؟
سرد است خانهٔ من.

     من دردمند عشقم، درمان من تویی، تو.        من پایبند صدقم، پیمان من توئی، تو.     
     امید من توئی، تو. ایمان من توئی، تو.        دور از رخت، سرای درد است خانهٔ من،     
خورشید من کجایی؟
سرد است خانهٔ من.

     غیر از تو من به دنیا، یار دگر ندارم؛        جز از خیال عشقت فکری به سر ندارم؛     
     سر می دهم ولیکن دست از تو برندارم.        دور از رخت، سرای درد است خانهٔ من،     
خورشید من کجایی؟
سرد است خانهٔ من.

 

سید عبید الله نادر                  

لنډه کیسه د رهی معیری د یو شعر ژباړه په پښتو ادب کې  

سید عبید الله نادر

شاهان ټول ولاړل او قصرونه ، پر ځای پاتي شول
شا او ګدا مړه شول ، خو دنیا پرځای پاتي شوه
ای د عشق سپوږمۍ ، لږ وغوړیږه
او ته ای دمینې بارانه ووریږه

د عبدالملک پرهیز ژباړه

بېګا چې ومې تړه ور، مست په شراب مې کړله

سپوږمۍ چې څومره ور واهه له ور ځواب مې کړله

د ختا ترک دې ولیده ، زما د ځان دښمن شو

په درست ژوندون ، په خطا ما د دوست خطاب کوله

شعر از: جمال ناصر اصولي
برگردان: عزیزی غزنوی


این مردم شخ بروت تاریخ ما
جانا می دانی ما حالا چه کار می کنیم؟
ما خانه و مکتب را آتش می زنیم
ما کودکان را در شکم مادر می کشیم
ما بازار ها را ویران می کنیم