1میرعبدالواحد سادات  

از شمس النهار ، بنیاد گزاری مطبوعات مدرن  ، آغاز تجدد و مدرنیته در نیمه دوم قرن (۱۹ م )

تا : 

رادیو شریعت  ، طالبانیزیم  و مردود خواندن تجدد  ،  در اخیر ربع اول قرن (۲۱ م )  

در نیمه دوم قرن ( ۱۹ م ) علامه سید جمال الدین و در اخیر ربع اول قرن (۲۱ م) هیبت اله آخوند طراز دیوبندی 

اوایل قرن (۲۰ م ) نهضت مشروطیت و سر باختن سالار آن مولانا محمد سرور واصف قندهاری در راه آزادی و با این پیام وخشورانه تاریخی : 

ترک جان و ترک مال و ترک سر 

در ره مشروطه اول منزل است 

در اواخر ربع اول قرن ( ۲۱ م ) برقراری امارت اسلامی ( اسارت اسلامی ) قندهار 

در اوایل قرن ( ۲۰ م ) سراج الاخبار و مولوی عبدالروف “ خاکی ” 

در اخیر ربع اول (۲۱ م ) شیخ عبدالحکیم « بحر العلوم » اکوره ختک پاکستان 

صد سال قبل : 

قانون اساسی ، قانون مطبوعات ، نهضت امانی و محمود طرزی ، داوی ، محمد ولی خان دروازی ، لودین ،  غبار ، نذیهی   و در تداوم آن محمودی ، مولانا خسته ، سید اسماعیل بلخی ، انیس و … 

در ربع اخیر قرن ۲۱ م ) و در روز مطبوعات : 

فتوای قتل مخالفان در خارج توسط نطاق سابق شبکه حقانی 

با این مرور ارتجالی و نه ارتجاعی ، کلام شاعر  که در شروع تذکار بافت ، مصداق حال و روز گار ما است .

مقصر کی است ؟ 

پاسخ عام و شعار زده ما این است که : 

اجنبی و از انگلیس ، تا روس ، امریکا و پاکستان و … 

اما : 

جواب شعوری و نقادانه این است که : 

خود ما و من مقصرم ! 

شاید این دلیل ساده پشتوانه استدلال ما شود که : 

هیچگاهی و در تمام دوره ها در دفاع از ارزش‌ها و بویژه ارزش متعالی آزادی ، حق بیان و مطبوعات آزاد پیگیر و استوار نبوده ایم . 

به همین خاطر در روز جهانی جهانی مطبوعات حرف و سخن محکم در تبجیل از ین روز نداریم . 

به هر حال : 

باید پاسدار و مدافع مطبوعات آزاد باشیم که وجدان جامعه متمدن و رکن چهارم قدرت است . 

افغانستان در شرق  و اسيا در رديف محدود كشور هاى قرار دارد كه سابقه داشتن مطبوعات ان تا يك و نيم ميرسد .

سوم ماه مى  روز جهانى ازادى مطبوعات است و افغانستان زیر سیطره طالبان و در بیست ماه اخیر بسرعت دراه تهدید و تحدید ازادی مطبوعات سیر مینماید و حسب گذارش منتشره امروز ( ۳۴ ) مرحله سقوط نموده است . 

شمس النهاربحيث اولين اخبار درنخستین مطبعه سنگی کشور ودر  باغ علم گنج به اهتمام مرحوم میرزاعبدالعلی خان ، بچاپ رسيد  . این اخبارنقطه عطف تلاش امیرشیرعلیخان درتطبیق ریفورمها بخاطر دولت سازی و تغیرات اجتماعی بود و نشر ان درفهرست پیشنهادی سیدجمال الدین  افغان به امیر موصوف نیز وجود داشت . 

از آن زمان تا کنون سیر و تطور مطبوعات با فراز و فرود های جدی همراه بوده است ،  ریفورم های امیر حبیب اله ،  زمینه نشر اولين و  دومین اخبار ( سراج الاخبار ) را  بوجود آورد و جنبش مشروطیت اول و دوم و تلاشهایمحمودطرزی که بحیث پدر ژونالیزم شناخته میشود ؛ صفحه یی با اهمیت در گشودن دروازه های مطبوعات مدرن درکشورمیباشد .

در دهه دیموکراسی شاهی بیشترین اخبار غیر دولتی و آزاد فعال بود و تعداد آنرا تا ( ۳۴ ) قید نموده اند وزیادترین اخبار و نشرات  دولتی بعد از نهضت امانی در سالهای حاکمیت ح د خ ا ( حزب وطن ) وجود داشت ،  البته آزادی مطبوعات درتمام این چهارده دهه با مد و جذر های جدی  و متفاوت همراه بوده است . 

 در دو دهه اخير در افغانستان ( ۸۶ ) تلویزیون ؛ ( ۲۲۲ ) رادیو و ( ۱۴۶ ) اخبار و مجله بنشر میرسد و جایگاه ( ١٢٢ ) را در جهانبحساب مطبوعات و آزادی آن احراز مینمود . البته در سالهاى اخير چندين مليون افغان در داخل و خارجافغانستان  در فیسبوک ، تويتر و ...فعال می باشند  . 

واضع است که تغیرات کمی چشمگیربود و اما متاسفانه « رکن » چهارم قدرت ( مطبوعات و رسانه ها ) از لحاظ کیفی درسطح نازل قرار داشت و آفت انجیوسالاری نیز درین تنزیل نقش داشته است .

طرح این سوال حایز اهمیت جدی است که :

 چرا مجموع نشرات به محور منافع افغانستا ن فعاليت نميكردند ؟ 

 موثریت این نشرات در مسایل اساسی صلح ؛ ثبات و گذار به بازسازی و رفتن بشاهراه ترقی از چه قرار بود  ؟

 آیا در راه وصل کردن روان بودند و یا در مسیر فصل کردن تیشه میزدند ؟

 و در یک سخن ،  در جدل تاریخی علم و جهل جایگاه ان در کجا بود  ؟

 البته بررسی این سوالات ایجاب نقد و ارزیابی دقیق و مسلکی را مینماید . 

در یادهانی ازین روز روان خبر نگاران و مبارزان آزادی مطبوعات را که جام شهادت نوشیده اند، شاد میخواهیم و بر اهالی مطبوعات و زحمات صادقانه شان حرمت مینماییم .

كمال مطلوب است تا  حسن ختام  با ذكر خير يكى از سابقه داران اهل مطبوعات و مبارز استوار و پيگيرازادی مطبوعات  ، اين ياداشت را پايان دهيم : 

اين شخصيت ارجمند ملى و حقوقدان سابقه دار جناب عبدالحميد  " مبارز " ،  نويسنده اثار فراوان ميباشدکه با مشروطیت  سوم افغانستان حشر ونشر داشته و درسال ( ١٩٥٧ م ) مدير مسوول روزنامه انيس و در رژيم هاى مختلف عهده دار وظايف مهم بوده است .و تا اخیر عمر و در بيشتر از نود سالگى  كماكان مدافع ازادى مطبوعات بود و در حسرت ازادی به جاودانه گی پیوست ، که  روانشان را شاد میخواهیم  . 

باذکر  شعری که در پیشانی اخبار شمس النهار درج است و به امید ازادی و مطبوعات آزاد این یادواره را می بندیم  : 

کاری  که  بر تو کل تو کردم  ابتدا

یارب به فضل خویش رسانش به انتها

با حرمت

ليکنه: حميدالله بسيا
په تاریخ کې ډېرې داسې شېبې شته چې ملتونه او ولسونه یوازې د یووالي، ګډ درک، او متقابل باور له لارې توانیدلي دي چې له ستر ګواښونو او تاریخي ناورینونو ځانونه وباسي.
نن چې نړۍ ځينې هېوادونه یو ځل بیا له نويو ګواښونو، معلوماتي جګړو، ميلیتونو تر منځ د درزونو ، او د تاریخي حقیقتونو د تحریف له خطر سره مخ ده، له دا ډول پېښو عبرت اخيستل نور هم اړین شوي دي.  دا ټول خطرونه یوازې د  قومونو تر منځ د یووالي په نشت کې وده مومي. که ملتونه په يووالي باور ونه لري او د تاریخ له حافظې ته په کتلو د ګډو ارزښتونو څخه په همکارۍ  سره دفاع ونه کړي، نو ښایي هغه بيا بيا تکرار شي چې له ډېرې قربانۍ وروسته مو هېر کړی وو. له همدې امله،  د يو ملت لپاره یووالی نه یوازې یوه تاریخي لاسته‌راوړنه ده، بلکې د نن ورځې د بقاء لپاره یوه نه‌بېلېدونکې اړتیا ده.
دا یووالی باید یوازې په سرحدونو کې په را ايسارېدولو ، د حکومتونو پر تبليغاتو او رسمیاتو پورې محدود نه وي، بلکې باید د خلکو په زړونو کې ژور ځای ولري. د ښوونځیو له کتابونو نیولې، تر یادګارونو جوړولو، رسنیو، او کلتوري تبادلو پورې، باید دا ارزښت وساتل شي. ځکه که يو ملت يوځای نشي  يو اواز نشي، د حقیقت او عدالت لپاره يو غږ نشي، نو د دروغو، نفرت او تفرقې غږ به ورباندې غالب شي. له همدې امله، دا زموږ د نسل مسؤلیت دی چې یووالی، لکه څنګه چې زموږ نیکونو ته د بریا کيلي وه ، نن زموږ د راتلونکي تضمین هم وګرځي.
 د نړۍ په معاصر تاريخ کې ډېر داسې مثالونه شتون لري چې د همدې ګډ کار، يووالي،  او همغږي مثالونه دي خو  د دویمې نړیوالې جګړې بریا پکې یو له هغو درندو، خو الهام‌ بښونکو تجربو څخه ده چې د پخواني شوروي اتحاد د ۱۵ جمهوریتونو خلک، د ژبې، رنګ، قوم او مذهب له توپیرونو پرته، اوږه په اوږه د نازي جرمني پر وړاندې ودرېدل. د دوی زړورتیا، ګډې مبارزې، او قربانۍ دا ثابته کړه چې یوازې یووالی د بریا اصلي راز دی. د بريسټ کلا څخه نیولې، د ستالینګراد، کورسک او برلین تر درندو جګړو پورې، دا ټول خپلمنځي همغږي وه چې هغوی یې له ماتې وژغورل او هيټلر چې نږدې ټوله اروپا یې په ډېر اسانۍ او بېړې سره تر خپلې ولکې لاندې کړې وه  په ګونډو کړ.
سږ کال به د دویمې نړیوالې جګړې د  بریا ۸۰مه کلیزه  شرقي اروپا او روسيه ولمانځي. دا یوه لویه او تاریخي کلیزه ده.
د شوروي اتحاد لپاره، دا جګړه د سترې هېوادنۍ جګړې په نوم يادېږي، ځکه چې دا د سلګونو میلیونو خلکو د بقا پوښتنه وه. دپخواني شوروي اتحاد شاوخوا ۲۷ میلیونه وګړي په دې خونړۍ جګړه کې ووژل شول، چې پوځي او ملکي وګړي دواړه پکې شامل دي. دا هغه قیمت و چې ددې هېواد خلکو د خپل هېواد د بقا او بریا لپاره ورکړ.
دوی ټولو په ګډه د بريسټ کلا څخه دفاع وکړه، د مسکو تر څنګ یې سنګر ونیو، او د کورسک ولايت د ټانکي جګړې په اورونو کې وسوځېدل. مهمې جګړې لکه د مسکو، ستالینګراد، او کورسک نه یوازې د شوروي اتحاد، بلکې د ټولې جګړې برخلیک وټاکه. د بریا کيلي د دوی یووالی او په ګډو ایډیالونو باور و
خو نن ۸۰ کاله وروسته، خواشینوونکې نښې ښکاري  ډېر څه بدل شوي دي د مثال په توګه  اوکراین کې حالت له ټولو بدتر دی. هغه هیواد چې یو وخت یې د هيټلر د لومړنیو بریدونو پر وړاندې قرباني ورکړه او ودرېد، نن د هماغو خلکو په څنګ کې ولاړ دی چې ۸۰ کاله مخکې یې دوی ټوټه ټوټه کړي وو.
په منځنۍ آسیا د ازبکستان، قزاقستان، ترکمنستان او قرغزستان زرګونه خلک چې د ستالینګراد او کورسک په جګړو کې اتلان شوي وو ، مډالونه یې واخیستل، او د شوروي اتحاد د اتلانو لقبونه یې وګټل. نن ورځ، همدغه جمهوریتونه ، ورو ورو له اوسنۍ روسيې څخه خپل ګډ تاریخ څخه ځان جلا کوي. د مثال په توګه، د قرغزستان پانفیلوف ډیویژن موزیم  چې د دويمې نړيوالې جګړې يو ستر قوماندان وو او د هغه په نامه موزيم جوړ شوی وو بند شو او په ازبکستان کې روسیه استعماري رژیم ګڼل کېږي.
په لاتویا، لیتوانیا، استونیا او نورو ختیځو اروپایي هیوادونو د دويمې نړيوالې جګړې په يادبود ګډ تاریخي میراثونه له منځه وړل کېږي، ، دا په داسې حال کې ده چې په همدې خاورو کې، د سالاسپلس کمپ په څیر  نازي اجباري کمپونه فعال وو، چیرې چې په زرګونو ، بیلاروسیان، یهودان، روسان او اوکراینیان پکې ووژل شول  ان دوی دا حقیقتونه اوس له درسي کتابونو هم ايستلي دي.
لویدیځ د نړۍ په بېلابېلو هېوادونو کې د خپل نفوذ څخه په استفادې د بې اتفاقي ډول ډول پروژې پرمخ وي او  دا ټولې هڅې ډېر په منظم ډول ترسره کوي
نو لنډه دا چې يووالی د هرې پرمختللې، با ثباته او سوکاله ټولنې اساسي ستن بلل کېږي. کله چې افراد د ګډو ارزښتونو، موخو او ملي ګټو پر بنسټ سره يو موټی شي، نو نه يوازې د اختلافاتو، تعصباتو او شخړو مخه نيسي، بلکې د تفاهم، زغم او همکارۍ روحيه پیاوړې کوي. يووالی د خلکو ترمنځ اعتماد او همغږي رامنځته کوي، چې په پايله کې يې ټولنه د يو منظم، متوازن او سالم جوړښت لور ته روانېږي. د يووالي په برکت خلک کولای شي له ستونزو سره په ګډه مبارزه وکړي، د پرمختګ پروسې ته چټکتيا ورکړي او د هېواد د ملي وحدت، سولې او پرمختګ لپاره قوي بنسټونه کېږدي. له همدې امله، يووالی نه يوازې يو اخلاقي ارزښت دی، بلکې د ټولنيز، سياسي او اقتصادي ثبات کليدي عنصر هم ګڼل کېږي، او د هر فرد، کورنۍ او ټولنې بريا تر ډېره له دې ارزښت سره تړلې ده.