ایراني رسنیو داسې انځورونه خپاره کړي چې ښيي، د بندر عباس په شهید رجايي بندري سیمه کې یوې زورورې چاودنې پراخه ویجاړي رامنځته کړې چې لا یې هم لامل نه دی په ګوته شوی.

له چاودنې وروسته لوګې او لوخړې د دغې سیمې په هوا کې لیدل کېدې. بندرعباس کې د بېړنیو چارو یوه ویاند ویلي، "پېښه کې تر اوسه لږ تر لږه ۱۴ تنه وژل شوي او ۷۵۰ ټپیان شوي چې ځايي روغتونونو ته لېږدول شوي دي."

روغتونونو کې په پراخه کچه له خلکو د وینې ورکولو غوښتنه شوې.

رپوټونو کې ویل شوي چې تر ډېره اداري ودانۍ زیانمنې شوي. " چاودنه دومره زوروره وه چې د یوې ودانۍ چت پر کارکونکو نړېدلی."

د دغه بندر یوه کارکونکي د تسنیم په نوم ایراني خبري اژانس ته ویلي " یو شمېر کارکونکي لا هم تر نړېدلي چت لاندې بندي او د ژغورنې هڅې یې کېږي."

د هرمزګان ولایت د بېړنیو حالاتو د سمبالښت چارو مشر ویلي " د پېښې لامل د هغو کانتینرونو چاودنه وه چې مهرلاک شوي نه وو."

ځېنو رپوټونو کې دا هم ویل شوي چې چاودنې په کانتینرونو کې د کیماوي توکو له امله ډېرې زورورې وې.

عیني شاهدانو خبریالانو ته ویلي " لومړۍ په لږه اندازه اور ولګېد خو په سیمه کې د ۴۰ سانټي ګراډه تودې هوا له کبله په چټکۍ دغه اور پراخه شو او د چاودنو لامل شو."

ایراني رسنۍ وايي د پېښې لویوالی په دومره کچه و چې تر ۵۰ کیلومترۍ یې ودانۍ، موټرې او د ژوند بېلابېلې برخې زیانمنې کړي دي.

د هرمزګان ولایت د بندرونو ادارې مرستیال اسماعیل مکي زاده وايي، د ژغورنې ډلګۍ د سمندر، ځمکې او هوا له لارې رسېدلي او د اور وژنې هڅې کېږي. ښاغلی مکي زاده ویلي، سم لاسي دغلته په بندرونو کې د توکو د لېږد بهیر ځنډول شوی.

د ایران د تېلو د چاڼ او ویش ملي شرکت له پېښې وروسته یوه اعلامیه خپره کړې او ویلې یې دي، چاودنې "په هغه سیمه کې د دې شرکت سره تړلي چاڼ ځایونو، د تېلو زېرمو، د توزیع کمپلیکسونو، یا د تیلو پایپ لاینونو سره هیڅ تړاو نه درلود."

د سې شنبې پر ورځ د اپرېل پر ۲۲مه د افغان – قزاق سوداګریز فورم اډانه کې افغان پلازمېنه کابل کې افغان او قزاق سوداګرو د همکاریو ۲۰ هوکړې لاسلیک کړې. دغه هوکړې د دواړو هېوادونو ترمنځ د خصوصي سکټور د استازو ترمنځ دي چې له یوه بل سره د اړیکو پياوړتیا هوډ بلل کېږي.

افغانستان او قزاقستان له دې غونډې سر ه هم مهاله په کابل کې د دواړو هېوادونو د تولیداتو او محصولاتو دوه ورځنی نندارتون هم پرانېست.

د طالبانو د حکومت د سوداګرۍ وزارت ویاند عبدالسلام جواد وايي، په دې نندارتون کې "ټولې څلوېښت غرفې دي چې اته يې د افغانانو دي، ۳۲ یې د قزاقانو دي. هغه څه چې موږ دواړو لورو نندارې ته وړاندې کړي، لاسي صنایع دي، د افغانستان او قزاقستان کورني تولیدات دي او د څښاک او درمل برخې دي".

د نندارتون پر مهال یو لوړ پوړی قزاق پلاوی هم کابل کې و چې د قزاقستان د لومړي وزیر مرستیال او د ملي اقتصاد وزیر ژومانګارین یې مشري کوي..

دې وروستیو کې لیدل کېږي چې د افغانستان او مرکزي اسیا تر منځ اقتصادي همکارۍ او سوداګریزې هڅې په پراخېدو دي. له دغو هېوادونو یو یې قزاقستان دی چې غواړي له افغانستان سره یې سوداګري تر درې مېلیاردو ډالرو لوړه شي.

د افغانستان د سوداګرۍ وزارت وايي، په ټولیز ډول تېر یوه کال کې د منځنۍ اسیا له هېوادونو سره د افغانستان سوداګري څه باندې دوه مېلیارده او درې سوه مېلیونه ډالره وه.

درې مېلیاردو ډالرو ته د سوداګرۍ لوړول

افغانستان کې د طالبانو حکومت او قزاقستان دواړو هوډ ښودلی چې دوه اړخیزه کلنۍ سوداګري به تر درې ملیارده ډالرو ورسوي.

په تېرو درېیو کلونو کې د دواړو هېوادونو تر منځ سوداګریزه راکړه ورکړه د شاوخوا یو میلیارد ډالرو په کچه وه، چې لویه برخه یې له قزاقستانه افغانستان ته واردات دي.

د طالبانو حکومت د سوداګرۍ او صنعت وزیر نور الدین عزیزي له قزاقستان سره د اړیکو پراخېدل د افغانستان په بازارونو کې د توکو له پرېمانۍ او د بیو له کنټرولېدو سره هم وتړل.

"له نېکه مرغه اوس چې له قزاقستان سره کومې ښې اړیکې او یو بل ته ښه نیت لرو نن زموږ په بازارونو کې ښه پریماني ده او هم الحمد الله نرخونه کنټرول دي. موږ ژمنه کړې چې سوداګري تر درې میلیارده لوړه کړو" .

د قزاقستان د لومړي وزیر مرستیال سیریک ژومانګارین بیا ویلي د افغانستان د کورنيو تولیداتو د پراختیا له کبله په دې وروستیو کې د دواړو هېوادونو سوداګري څه کمه شوې خو په ټکو یې دوی له بېلابېلو لارو غواړي افغانستان سره سوداګري لوړه کړي.

"موږ دا هڅه هم کوو چې د قزاقستان له لارې چین او افغانستان سره ونښلوو چې دا به سوداګري لا پراخه کړي".

له ټولې مرکزي اسیا سره د افغانستان غوړېدونکې اړیکې

د راپورونو له مخې له تاجیکستان پرته د مرکزي اسیا هېوادونو او افغانستان د طالبانو د حکومت له واک ته رسېدو راهیسې پرله پسې اړیکې رغولې.

قزاقستان له هغو هېوادونو و چې د طالبانو له بیا واکمنېدو سره يې هم کابل کې خپل سفارت ونه تاړه او اوزبیکستان بیا له هغو هېوادونو دی چې د طالبانو سفیر یې منلی.

د ازبېکستان، قزاقستان، قرغزستان او ترکمنستان پلاوي بیا بیا افغانستان ته تللي او د طالبانو لوړپوړي چارواکي هم دغو هېوادونو ته ورغلي.

د طالبانو د حکومت د سوداګرۍ او صنایعو وزارت ویاند عبدالسلام جواد وايي، افغانستان د مرکزي اسیا هېوادونو سره په تېر کال کې له دوه مېلیاردو او څه باندې دریو سوو ډالرو ډېره سوداګري کړې.

دی زیاتوي "په دې کې ۱۶۹ مېلیونه ډالره صادرات او ۲۲۱۴ مېلیارده ډالره ورادات کېږي".

افغانستان دغو هېوادونو ته تر ډېره تازه او وچه مېوه، جوس، تالک ډبرې، کچالو او پیاز په څېر توکي صادر کړي او له دغو هېوادونو يې تر ډېره اوړه، غنم، تېل، مایع ګاز او غوړي یا د فابریکو مواد او سمنټ وارد کړي.

که څه هم د طالبانو د حکومت سوداګرۍ وزارت په ټوله کې له دغو هېوادونو سره د اقتصادي همکاريو او سوداګرۍ د پراختیا خبره کوي خو ډېره راکړه ورکړه يې له وزبېکستان او قزاقستان سره ده.

افغانستان ته د قزاقستان صادرات او ترې واردات

افغانستان کې قزاقي اوړه او غوړي چې د ژوند یوه مهمه لومړنۍ اړتیا ده اسانه او نسبت نورو هېوادونو ته ارزانه پيدا کېږي. دا هېواد افغانستان ته نفت او ګاز هم لېږدوي.

خو په بدل کې یې افغانستان دغه هېواد ته مېوې، سبزۍ، ګاز لرونکي څښاک، او صنعتي توکي صادروي.

د سوداګرۍ او پانګونې خونه هم وايي، اوس دغه هېوادونو د افغان سوداګرو لپاره پام وړ ګرځېدلي.

د افغانستان سوداګرۍ او پانګونې خونې دې وروستیو کې د سوداګرۍ له اړخه پر پاکستان د تکیې د کمېدو ویلي، ښايي دا هم یو لامل وي چې د منځنۍ اسیا له هېوادونو سره سوداګریزه راکړه-ورکړه پراخېږي.

د افغانستان د سوداګرۍ او پانګونې خونې مرستیال محمد یونس مومند وايي، له دغو هېوادونو سره د افغانستان د سوداګرۍ کچه پام وړ لوړه شوې او مهم لومړني توکي اوس له دغو هېوادونو واردېږي.

د سترو پروژو شریکان

د افغانستان او مرکزي آسیا هېوادونو د اړیکو بله ځانګړنه دا ده چې په سترو او ستراتيژیکو پروژو کې شریکان دي لکه له مرکزي اسیا سویلي اسیا ته د غازو د لېږد ټاپي یا د دغو سیمو تر منځ د ترانزيټ لپاره تر کار لاندې پروژې ترانس افغان رېل لارې.

پر دې سربېره، د ازبکستان په څېر هېوادونو په افغانستان کې په کانونو او د تېلو او غاز پروژو کې هم پانګونه کړې ده.

د قزاقستان د لومړي وزیر مرسیتال کابل کې ویلي چې لېواله دي د افغانستان د اوسپنۍ پټلۍ برخه کې د ۵۰۰ میلیونه ډالرو په اندازه پانګونه وکړي.

د طالبانو حکومت وايي، راتلونکي کې پلان دی چې د سوداګرۍ او ټرانزیټي اړیکو ور ها خوا دا هېواد په ځینو زیربینايي او بنسټي پروژو، کان کیندنې او طبیعي سرچینو برخه کې هم ښکیل شي.

د طالبانو د حکومت لېوالتیا

د طالبانو حکومت ته هم چې د بشري حقونو په تېره بیا د ښځو حقونو د پراخې تروړنې له امله د نړۍ او په ځانګړي ډول د اسلامي هېوادونو له سختو نیوکو سره مخ دی او په تېرو درې کلونو کې ګوښی پاتې شوی، له منځنۍ اسیا سره ورته پرانیستې دروازې د اړیکو ښه فرصتونه بلل کېږي.

دې په ښکاره د طالبانو حکومت په سیمه ییزه کچه د همکارۍ ښه دریځ کې هم درولی.

قزاقستان، د تېر کال په جون کې د مرکزي اسیا لومړنی هېواد و، چې د طالبانو نوم یې د (ممنوع ترهګرو ډلو) له لیسته وایست. ورپسې تېره میاشت روسیې هم ورته ګام واخېست.

د افغانستان او مرکزي اسیا لپاره د ملګرو ملتونو نوی دفتر

تېره میاشت ملګرو ملتونو د افغانستان او منځنۍ اسیا د هېوادونو لپاره د ځانګړي سیمه‌ييز دفتر جوړولو پرېکړه‌لیک هم صادر کړ.

دا دفتر د پرمختيايي موخو د تر لاسه کولو لپاره پرانیستل شوی چې ټاکلی مرکزيت به يې د قزاقستان په ستر ښار الماتي کې وي.

د قزاقستان د بهرنیو چارو وزارت په یوه اعلامیه کې ویلي وو چې قزاقستان په افغانستان کې اقتصادي ودې ته ځانګړی پام ځکه لري چې د دغه هېواد د وګړو هوساینه د مرکزي آسیا هېوادونو پر خلکو نېغ اغېز لري.

دې هر څه ته په پام سره داسې بریښي چې منځنۍ اسیا او افغانستان له بل هر وخت د سوداګرۍ لپاره نژدې کېږي. د منځنۍ اسیا د هېوادونو لپاره کابل یو ښه بازار او د افغانستان لپاره منځني اسیا هغه بدیله لاره ده له کراچۍ بندره یې پرې مخ اوړي. له پاکستان سره د اوږدو سیاسي ناندریو پر وخت د افغانستان سوداګري او ټرانزیټ ډېر کله له سیاسي فشار سره مخامخېږي.

د تېرې اوونۍ د پنجشنبې په ورځ (د کب ۲۹مه)، د کابل په هوايي ډګر کې یو طالب سرتېری، چې له دوربین پرته روسیې ګرینوف یې پر اوږه وه، د افغانستان لپاره د امریکا د پخواني ځانګړي استازي زلمي خلیلزاد او څو نورو امریکاییانو سره نژدې ودرېد، او په داسې حال کې یې چې د ملګرو پر شونډو موسکا وه، یو یادګاري عکس واخیست.

دا په شاوخوا څلورو کلونو کې لومړی ځل دی چې د امریکا د حکومت استازي د طالبانو د واکمنۍ پر مهال افغانستان ته ولاړل او د یوه امریکایي وګړي د خوشې کولو سره چې دوه کاله د طالبانو په بند کې و، ډک لاس بېرته ستانه شول.

د دواړو خواوو په مطبوعاتي بیانونو کې مثبتې څرګندونې ولیدل شوې.

د طالبانو حکومت د بهرنیو چارو وزیر وویل، امریکایی وګړی یې "د بشر دوستانه دلایلو" او "د ښه نیت نښې په توګه" خوشې کړی دی، او د امریکا د بهرنیو چارو وزیر هم د هغه د خوشې کولو موافقه "مثبت او رغنده ګام" وباله.

ایا "خلیلزاد" بېرته راستنېږي؟
په کابل کې د زلمي خلیلزاد او لږ تر لږه شپږو امریکاییانو ناڅاپي حضور دا پوښتنه راپورته کړه چې ایا د افغانانو لپاره تر ټولو مشهور پخوانی امریکایی ډیپلومات زلمی خلیلزاد، بیا راستنېږي؟

خلیلزاد ته یوې نژدې سرچینې بي بي سي ته وویل، "ښايي هغه بیا د امریکا د ځانګړي استازي په توګه یا پر بله مهمه دنده وټاکل شي."

د نړیوال بحران ډلې یو لوړ پوړی شنوونکی ګریم سمیت پرته له دې چې د ټرمپ په اداره کې د زلمي خلیلزاد د راتلونکي یادونه وکړي، بي بي سي ته وویل: "طالبان زل "زلمي" ته د هغه چا په سترګه ګوري چې کار ورسره کولی شي. فکر کوم ډېر کارونه شته چې کېدای شي ترسره شي."

د "اتلانتیکې شورا" سلاکار عمر صمد په وینا، د زلمي خلیلزاد رول تر اوسه د سلاکار او سمبالوونکي په کچه و.

"خو دا چې ښاغلی خلیلزاد به په لوړه دنده ګمارل کېږي، دا په دې پورې تړلې چې د افغانستان د مسلې سره د تعامل او چلند بڼه به تاکتیکي وي که ستراتیژیکه."

د افغانستان د مسلو شنوونکی، فیض ځلاند هم په دې باور دی چې د امریکا د بهرنیو چارو له وزارته بهر به د افغانستان په اړه هېڅ کومه نوې دنده رامنځته نه شي او زلمی خلیلزاد به هم د ځانګړي استازي په توګه ونه ټاکل شي. د هغه دنده به د سلاکار په کچه دوام ومومي، چې د ټرمپ په پخوانۍ اداره کې یې له طالبانو سره تعامل کړی و.

خو په واشنګټن کې د جمهوري غوښتونکي ګوند یوې نژدې سرچینې، چې نه یې غوښتل نوم یې یاد شي، بي بي سي ته وویل، د ټرمپ د داخلي کړیو ترمنځ د ښاغلي خلیلزاد په اړه منفي نظر شته. هغه دا هم زیاته کړه: "د بهرنیو چارو وزیر مارک روبیو د خلیلزاد په اړه چندان مثبت نظر نه لري."

هغه زیاته کړه: "تر هغه ځایه چې زه پوهېږم، په هغه امریکايي پلاوي کې چې افغانستان ته یې سفر کړی و د خلیلزاد شتون، د یرغمل نیولو په چارو کې د ولسمشر د ځانګړي استازي، ادم بولر په غوښتنه و، چې د طالبانو او افغان کارپوه په توګه په سفر کې ورسره ملګری وي."

د دې سرچینې په وینا، ټرمپ ته نژدې د بهرني سیاست په کړیو کې د ځانګړي استازي په توګه د ښاغلي خلیلزاد د بېرته راستنېدو په اړه هېڅ بحث نه دی شوی.

هغه وايي، له طالبانو سره د خلیلزاد بلدتیا او د امریکايي وګړي خوشې کولو لپاره د طالبانو په هڅولو کې د هغه احتمالي رول ښايي هغه دلیل وي، چې هغه د امریکايي وګړي د خوشې کولو بهیر کې ور ګډ شو.

ایا "ښه ورځ" تکتیکي وه که ستراتیژیکه؟
د تېر کال د وروستۍ پنجشنبې پر ورځ، کله چې زلمی خلیلزاد له خوشې شوي امریکايي وګړي او د هغه له ملګري ټیم سره له افغانستانه ووت، هغه پراېکس ټولنیزې رسنۍ کې ولیکل: "نن یوه ښه ورځ ده."

هغه ښار ته د امریکايي استازو سفر چې شاوخوا څلور کاله وړاندې د طالب وسله والو په ورتګ او د محمد اشرف غني د حکومت له نسکورېدو سره امریکاییان اړ شول، ترې ووځي، دا شکونه رامنځته کړي دي چې ایا د امریکا او طالبانو حکومت ترمنځ اړیکې له ډیپلوماتیک پلوه یوه جدي او نوي پړاو ته ننوځي؟

د "اتلانتیکې شورا" سلاکار عمر صمد په باور، اوس مهال دا ډېره ګرانه ده، کره او دقیقا وړاندوینه وشي چې ایا د امریکايي پلاوي وروستۍ لیدنه د یوه نوي تعامل پیل دی او نور ګامونه به پکې شامل وي که نه؟

"زه فکر کوم، لومړی دا چې، د ښاغلي ټرمپ ادارې پخپله د افغانستان قضیې ته کافي او اړین پام نه دی کړی. دا هم روښانه نه ده چې د افغانستان مسلې ته دا لنډ مهاله پام تکتیکي دی که ستراتیژیک؟"

"که دا تاکتیکي وي، دا د معاملاتي موخو لپاره دی، خو که ستراتیژیک وي، یقینا دا د ډېرو جدي موخو لپاره پراخ تعامل دی. خو موږ لا هغه ځای ته نه یوو رسېدلي، قضاوت وکړو چې دا کوم غوراوی دی."

د فیض ځلاند په اند، ولسمشر ټرمپ، د مخکیني ولسمشر جو بایډن پرتله د افغانستان په تړاو ډېره لېوالتیا لري. "فکر کوم د ټرمپ لخوا افغانستان ته د دې پلاوي لېږلو او د امریکایي وګړي د خوشې کولو امتیاز ترلاسه کولو او همدارنګه د طالبانو اعلامیه چې دوی دا عمل د ښه نیت نښه بللې، په راتلونکو ورځو، اونیوو او میاشتو کې به په دوه اړخیزو اړیکو کې پرمختګونه وي."

د طالبانو حکومت ټرمپ ته څه ګټه لري؟
جمهوري غوښتونکي ګوند ته د یوې نژدې سرچینې په اند، "د ټرمپ چلند ته باید د هغه د کمپاین ژمنو په رڼا کې وکتل شي، چې هغه یې د پوره کولو هوډ لري. یو له هغو څخه د نړۍ په بېلابېلو برخو کې د بندي امریکايي وګړو خوشې کول دي. اوس مهال، دوه نور امریکایي وګړي لا په افغانستان کې بندیان دي."

بله خبره دا ده چې د افغانستان موضوع د ټرمپ ادارې د بهرنۍ پالیسۍ په سیستم کې د "نا حل شوي نړیوال ناورین او یوې نا بشپړې پروژې" په توګه مطرح ده، خو د لومړیتوب کچه یې ټیټه ده.

د عمر صمد په باور، افغانستان ته د امریکا د نظر بڼه له افغانستانه بهر هم پراخېدلی شي. "اصلي ستراتیژیکه مسله له چین سره سیالي ده او ان ښايي د ځینوامریکايي کړیو ترمنځ، له افغانستان سره د تعامل په اجنډا کې تر یوې اندازې د ایران او منځني ختیځ موضوع هم مطرح کېدای شي."

"د نړیوال بحران ډلې" سلاکار ګریم سمیت په باور، د طالبانو حکومت لاس دومره ډک نه دی چې له امریکا سره معامله وکړي او چنې ووهي. "دا د طالبانو لپاره یوه ستونزه ده. کله چې متقي خلیلزاد ته مخامخ ناست وي، ډېر وړاندیزونه نه لري. هغه څو امریکایي یرغمل لري چې امریکا یې غواړي. په افغانستان کې د ټریلیونونو ډالرو په ارزښت کاني سرچینې شته چې طالبان پکې د امریکایي شرکتونو پانګونې ته ډېره لیوالتیا لري. خو موږ باید ریښتیني واوسو چې په دې برخه کې پانګونه د خصوصي شرکتونو لېوالتیا ته اړتیا لري، په ځانګړې توګه په هغه هېواد کې چې اوس مهال اساسي قانون او تثبیت شوي قوانین نه لري."

ګریم سمیت په دې باور دی چې د دې قوانینو نشتوالی به په افغانستان کې د پانګونې د مخنیوي لامل شي.

"دا ډېره، ډېره ګرانه ده، وګورو طالبان څه وړاندیزونه کولی شي، چې د امریکایانو پام ځانته ور واړوي."

هغه موضوع چې ګریم سمیت یې مطرح کوي او د امریکا په ګډون یې لویدیځ متحدین ورته له نژدې پام کوي، د "ترهګرۍ ګواښ" دی، په ځانګړې توګه د داعش خراسان ډله. "په امریکا او د هغوی له متحدینو سره ډېره لېوالتیا شته چې له طالبانو استخباراتي معلومات ترلاسه کړي او په ورته وخت کې له طالبانو وغواړي چې د داعش پر وړاندې ګامونه اوچت وکړي."