معرفی  مختصر نظام الدین اولیا

پوهاند محمد بشیر دودیال

در هندوستان، همسایه ی تاریخی ما قبور و زیارتهای زیادی موجود اند که مسلمانان؛ خصوصاً افغانها به انها احترام و ارادت دارند.  تعدادی زیادی افغانها وقتی به دهلی میروند، حتماً به زیارت نظام الدین اولیا نیز میپردازند، در داخل افغانستان نیز عده ی زیادی از مردم بانام او آشنایی دارند، اما باوجودآن  این چهره ی متصوف و پرهیزگار در ماخذ افغانی کمتر معرفی گردیده است . درینجا خلاصه ی از زنده گی او تذکر یافته است :

 محمد بن احمد بن علی دهلوی (۶۳۳ – ۷۲۵ ق.) یا حضرت شیخ خواجه سید محمد نظام الدین اولیا که بنام شاه نظام الدین اولیا، شیخ نظام الدین اولیا، نظام دهلوي و نظام الدین خالدي دهلوي نیز مشهوربود، یکی از شیوخ وعرفای  نامدار طریقه چشتیه  طی قرن هشتم قمري هندوستان بود. اوبعضاً (نظام) و (نرگسی) نیز تخلص میکرد. پدرش متولد بخارا بود، که در ایام جوانی به هندوستان رفت ودر لاهور مسکن گزید. بعد از مدتی از شهر لاهور به منطقه ی بدایون رفت که در آن زمان حیثیت  دارالاسلام هند را داشت، در آنجا مسکن گزید. نظام الدین در همین منطقه چشم به جهان گشود. هنگامیکه او پنجساله بود، پدرش فوت کرد،  بعد از ان مادرش زلیخا او را تربیت داد. مادرش نیزیک زن پرهیزگارو متقی بود. او در بدایون آموزش دید و مقدمات علوم را آموخت، بعد با مادرش یکجا به دهلی رفت. تصادفاً شبی در یکی از مساجد دهلی آیتی را از یک  مؤذن شنید، این حادثه باعث شوق  و طلب سلک در او شد، غرض رهنمایی نزد شیخ فریدالدین گنج شکر مراجعه نمود. او پیشوای طریقه ی چیشتیه و تهدابگذارنظامیه بود. خواجه سید محمد نظام الدین، به ارشادات مشایخ مانند  شمس الدین دامغاني، علاالدین اصولي، فریدالدین مسعود و سایرین گوش داد و از آنها نور معرفت حاصل نمود تا خود به مرحله ی ارشاد رسید و بعد  مریدان زیادی دورش جمع بودند.

یکی از مخلصان او سید محمد مبارک نقل قول نموده است: (فریدالدین گنج شکر در مورد خواجه چنین فرموده: خداوند برای نظام الدین  علم، عقل و قوت و خلوص عشق بخشیده، هرآنکه این صفات را داشت،  مرتبه ی خلافت شیوخ را میابد ....)

نظام الدین اولیا در اوایل شخص فقیرو پریشان بود، اما صاحب استغنا ، از هیچکسی توقع چیزی نداشت. بعد از مدتی در تمام هند مشهور شد، بعضی امرای مسلمانان نیز به او عطف توجه نمودند، از آن جمله سلطان جلال الدین خلجی ازو تقاضای ملاقات نمود. نظام الدین در راه تعالیم معاریف اسلامی خدماتی شایانی نمود، توسعه ی معارف اسلامی در بخشهای وسیع از هندوستان تماماً از سبب تلاشهای او اند. چنانچه عبدالرحمن جامی در نفحات الانس چنین نوشت:

نویسنده اخبار الاخبار گوید: عارف مشهور دهلی نظام الدین اولیا هرروز دوشنبه به مجالس فکر وذکرمنهاج الدین سراج جوزجانی حاضر میشد و ازو فیض روحانی میجُست. او آثارگرانبها نوشت مانند: فواید الفواد، راحة المحبین، فضل الفواد و سیرالاولیا. کتاب فواید الفواد که از جمله ی ملفوظات  نظام الدین اولیا است، این اثر توسط عارف مشهور امیر حسن سجزی که ملقب به (سعدی هند) است، جمع آوری شد که معلومات ضروری در مورد شیوخ چشتیه در آن موجود است. راحت القلوب نیز ازجمله ملفوظات  شیخ فریدالدین مسعود گنج شکر بوده که  توسط خواجه تدوین یافته است. رساله دیگر عرفانی نیز منسوب به اوست که  دربهاول نگر توسط صاحب زاده نور جهانیان ثبت و ضبط گردیده است. رساله ی "توحید" که اکنون در موزیم ملی  شهر کراچۍ پاکستان موجود است نیز منسوب به اوست. (عشق حقیقی) که یک نامه ی او میباشد در انجمن ترقی کراچۍ محفوظ است و( فقر نامه در فرقه درویشی) هم به احتمال قوی مربوط همین شکرگنج  بوده که در بهاول نگر توسط صاحب زاده نور جهانیان محمودی دریافت و تا فعلاً محفوظ است.  مکتوبات نظام الدین که در پوهنتون شیرانی لاهور موجود اند، نیز مربوط ایشان است. نظام الدین اولیا هم مرید و هم مراد بود که هم  حکایات دیگران را نوشته وهم حکایات خودش سینه به سینه انتقال یافته اند.  امیر حسن دهلوی و امیر خسرو دهلوی که دو شاعر مشهور زبان دری/پارسی در هند بودند، در عرصه ی پیری و طریقت به خواجه بیعت نموده بودند، کلاه مخصوص چهار پهلو که نشانه این سلسه است، به او هدیه شده بود.  امیر خسرو از جمله ی راز داران خواجه بود که به او لقب  ترک الله  را داده بود چنانچه گوید: یالله به برکت عشق این ترک که به ذات تو دادر، مرا ببخش. نظام الدین در مورد مریدش، امیر خسرو دهلوی گفته است :

ازملک سخنوری شهی خسرو راست

خسرو که به شاعری نظیرش کم خاست

این خسرو ماست ناصر خسرو نیست

زیرا که خدای ناصر خسرو ماست

همچنان امیر خسرو دهلوی در دو منظومه ی خود (وسط الحیوة) و (غرة الکمال) و در اثر دیگری (تحفة الصغر) در وصف  شیخ نظام الدین قصایدې دارد. مریدانش او را بنامهای سلطان الاولیا و محبوب الله یاد نموده اند. شاگردان و خلفای او در قسمتهای مختلف هند به سلوک و طریقت پرداختند، یکی از شاگردانش خواجه نصیرالدین در اودو، گجرات و پنجاب درمسایل روحانیت و مذهب تاثیر ژرف داشت، شاگرد دیگرش سراج الدین در بنگاله و بیهار به توسعه ی تعلیمات ا سلامی و تصوف پرداخت و برهان الدین ، در دکن وسایر مناطق هندوستان مصروف ارشاد بودند.  شاه نظام الدین اولیا به سال ۷۲۵ ق. در شهر دهلی وفات ودر همانجا دفن گردید. زیارت او برای بار اول توسط شاه قدرتمند دهلی محمد تغُلق اعمار شد، بعد ها چندین بار این زیارت ترمیم شد.

شکل امروزه ی زیارت که در ۱۵۶۲ م. ساخته شد یکی از زیارتهای قدیمی در دهلی پنداشته میشود که در یک منطقه مزدحم شهر در کنار قبر همایون در هدیره ی شکر گنج قرار دارد وهمه ساله تعدای زیادی از مسلمین و اهل تصوف به زیارت آن میروند. در یک سال روز معین برای عُرس او تعیین شده که مسلمین زیادی در ان اشتراک نموده و خطبا به ایراد خطبه ها میپردازند. در اطراف زیارت حضرت نظام الدین اولیا یکتعداد قبور وزیارتهای دیگروبناهای تاریخی نیز موجود است، در آن جمله قبر امیر خسرو دهلوی نیز شامل است که او نیز ارادتمندانی دارد. همچنان مقبره ی  جهان آرا بیگم دختر شاه جهان که شاعر زبان دري/پارسی و قبر یکی از مشاهیر خاندان گورگانی هندوستان یعنی اتکه خان نیزدرهمین احاطه قرار دارد. قبل از تشکیل  شدن پاکستان امروزه؛ افغانها در ضمن مراودات و تبادلات تجارتی با کشورهمسایه هند، مراودات کلتوری  و مذهبي و مشترکات قوی بین مردم هند و افغانستان ، خصوصاً در ساحه ی عرفان و تصوف وجود داشت یکی از آنها اخلاص مریدان طریقه ی چشتیه بشمار میرفت که همه ساله مریدان وسالکان آن به هندوستان سفر مینمودند و عُرس بر پا میکردند.