محمد اکبر کرګر 

” اى په ځان كې وركه ! پوه نه شوې چې تن دې قبر شوې، خپل نفس دې ونه پيژانده؛ نو ځكه ستا نفس ستا قبر كن شو“ د اليف شافاك د (ملت عشق) له کتاب څخه.

له نيكه مرغه د يو منلي ليكوال او فاضل شخصيت، ولي الله ملكزي صيب كتاب را ورسيد. د دې كتاب اهميت د څو اړخونو له کبله زيات دى. يو خو دا چې د تصوف په باب يو تيوريك اثر دی او يو فكري سيستم موږ ته په علمي ډول را پيژني. داسې سيستم چې زموږ په لرغوني فرهنگ كي ژورې ريښې لري او ملكزي صيب پرې شننه كړیده. څه پيښه ده چې ملكزي صيب د تصوف او عرفان په باب غنيمت كتاب كښلي دی؟ زما په نظر خو د نښې منځ  يې ويشتي دي. واقعيت خو دا دى چې تصوف او عرفان د پښتنو په فرهنگ كې ژورې ريښي لري خو په دې اړوند علمي اواكاډميكه پوهه نشته. د ملكزي صيب دا اثر، همدې خبري ته تر يو حده ځواب وايي.

ښه مې په ياد دي چې معاصر افغان فيلسوف، شهيد ډاكټر مجروح وايي: ”شرقي صوفي او غربي انسان دواړه د پرومته  پسې تللي دي او په دوه ټكو كې گډ نظر لري. لومړي دا چې دواړه برخليك ته نه تسليميږي، بلكې ډغره ورسره وهي او هيڅ بيرونی اقتدار نه مني. د لاسبرو سياسي او مذهبي ځواكونو په وړاندي عصيان كوي. په يوازې سر او په خپل قوت باندې په اتكا سره، هڅه كوي چې پخپله د ژوند او هستۍ معنا پيدا او يا ايجاد كړي. دواړه د مانا ايجادوونكي دي او په دې هڅې کې د مانا د پيدا كولو او د مانا په هستولو كې ځان مومي او خپل ځان هستوي. دوهم دا چې دواړه يوې لوړې مرتبي او مقام ته د رسيدو په هيله دي او دا هماغه په كمال كې د خودۍ د شعور تحقق دى. دا تحقق څه دى؟ دا تحقق په انساني موجود كې د رباني طبيعت چاودنه او انفلاق دى. دا چاودون په ژورو كى هستي لړزوي او د وجود جوړښت بدلوي.“ (څو فلسفي او ادبي ليكنې) د پوهاند بهاء الدين مجروح د ليكنو ټولگه ١١٨ مخ.

دلته د تصوفي فكري سيستم په اهميت خبره ده چې انسان بدلوي او په هغه كې يو شور پيدا كوي. بیا د دې شور له لارې يا د هغه په واسطه هرهغه څه چې د انسان سره دښمني لري، ورسره ډغره وهي. مرحوم استاد په دې خبرې ټينگار كاوه چې په ختيزه نړۍ كي د لويديځ په څېر فلسفه او فلسفي تفكر وده نه ده كړي خو تصوف په كې ژورې ريښي لري. هغه د پرومتوس بيلگه يادوله هغه به ويل: د شرق او غرب انسانان دواړه د پروميتوس په لار تللي دي؛ خو توپير يې په دې كې دى چې د لويديځ انسان په مادي دنيا كي غرق دى او د ماديت په وزرو تر انسندنتال لاره نيسي. خو د شرق انسان د معنويت لاره نيولې او د معنويت له لارې تعالي ته ځان رسوي.

د (تصوف، روحانیت او کږلیچونو) په دې اثر كې د تصوف او عرفان په مهمو او كليدي مسائلو بحث شوي دى. هغه يې را سپړلي دي او د ځوان نسل تنده پري خړوبيدلاې شي. په دې اثر كې د تصوف مهم اصطلاحات، له فلسفي سره يې توپير، د نفس مسئله/ تزکیه، په اسلامي تمدن كې د تصوف ظهور او نورو باندې خبرې شوي دي. دلته دا په ډاگه شوې چې اسلامي دنيا كې تصوف د ظلم، وحشت او بربريت او چور او تالان په وړاندې د يوعصيان په توگه را پورته شوېدی. د رابعه عدويه، ابراهيم ادهم او نورو ظهور د زهد، ورع او عبادت له لارې تصوف ته مخه كړیده. دليل يې دا وو چې كله عربي قوماندانانو او فاتحينو شرقي ملكونو ته د فتحې په خاطر مخه وكړه، اسلام يې خپور كړ. خو ډير مال او ثروت يې هم جمع كړ، صوفيانو او عارفانو د هغو په وړاندې غبرگون وښود او نوی معنوي جريان د تصوف په نامه رامنځ ته شو.

موږ په افغانستان كې په تاريخي لحاظ هم له دې مسائلو سره وينو چې دلته او په هرځاى كې تصوفي فكري جريان د خپلې ټولني نه رنگ اخلي او د ټولنې او انسان اړتيا په كې انعكاس كوي. د بيلگي په توگه، خواجه عبدالله انصاري او ابن سينا په اشارات او تنبيهات او نورو اثارو كې د مذهبي تحجر او دوگماتيزم په وړاندې مبارزه كړیده. بايزيد روښان د مغلي ظلم او استبداد په وړاندې تصوفي او عرفاني جريان په متن كې مبارزه پيل كړه. د هغه سرفروشو پيروانو په كلكه مبارزه وكړه؛ نه يوازې وسله واله بلكې فرهنگي او قلمي مبارزه يې وكړه.  مشهور صوفي او عارف، فقير ايپي چې كله د انگریزانو پرضد د غزا غږ وشو نو خپله لنگرگاه او خانقاه یې وتړله او د انگريز پرضد يې مبارزه وكړه. آيا پاچا خاني او د خدايي خدمتگارو غورځنگ همدا رنگ نه درلود؟ چې درلود يې. ولې حمزه د مركز غږ كوي: چې څو راغونډ په يو مركز يې نه كړم - هرې تپې ته له جرگو سره ځم. په دې اساس د اصلاح او ځاني خبرتيا اصلي جريان همدا تصوف وو چې د فرهنگ او ادبياتو د زيږون پيلامه شو.

خبره د ملكزي صيب په اثر ده. دا اثر په لازم وخت كې رامنځ ته شوى دې. تصوف د رواني او نفسياتي تمركز غوره او په زړه پورې وسيله ده. زه د دې اثر په ژبه او سلاست باندې څه نه وايم، ځكه ډاکټر صیب ياد ښه شننه ورباندې كړېده. خو كله چې د كتاب محتوا ته گورم نو په يو كوچني اثر كي چې نږدي دوه سوو مخونو ته رسيږي؛ د تصوف او عرفان ډيرې عمده گړنې او اصطلاحات را ټول شوي دي. دا ځكه چې تصوف او عرفان خپله ځانگړي ژبه لري او دا ژبه له نورو هغو جلا ده .

ملكزی صيب د تصوف پنځوس بنسټيز اصطلاحات راپيژني چې د هرچا له پاره د يو ريفرنس په توگه په كار راځي، لكه: اخلاص، نيت، خلوت، شريعت، طريقت، نفس، ذوق، قلب او نور. همدارنگه ليكوال د تصوف څلور فلسفي اصطلاحات لكه ناسوت، لاهوت، جبروت، ملكوت په ښه او روانه ژبه شرح كوي. همدارنگه په اسلامي فرهنگ كي په لنډه توگه ټولې تصوفي طريقې او مكتبونه راپيژني. لكه نقشبنديه، چشتيه، مولويه، قادريه، سهرورديه او نور.. په اسلامي تمدن كې د مشهورو عارفانو او صوفي شخصيتونو راپيژندل هم ور زيات شوي دي.

لنډه دا چي دا اثر ډيرې زياتې ښيگڼې او گټور مسائل لري، په تيره هغه كسان  چې نوي د تصوف انگړ ته د ننوتو هيله لري ورسره ډيره مرسته كوي. خو پاتې دې نه وي ما ترمخه هم وويل  چې تصوف او عرفان زموږ د آسيايي او افغاني فرهنگ محراق دی. ځكه خو په يوه اسلامي محافظه كاره ټولنه كې بيا هم د تصوف ليوالان دومره زيات وو چې آخوند درويزه يې په خپل وخت كي په خپل اثر، تذكرة الابرار والاشرار كې يوازې په پښتنو سيمو كې  شمير درې سوه ښيي، خو د دې ټولو سالار بايزيد انصاري (پير روښان) وو چې هم يې د دستگاه او استبداد سره ډغره وهلې او هم يې علمي او  فرهنگي اثار هست كړي دي.

زه ملكزي صيب ته د دې اثر مباركي وايم او هڅه يې ستايم. څرنگه چې هغه په اكاډميكه عربي ژبه هم پوهيږي، نو د نورو فلسفي او عرفاني اثارو د هستولو هيله ترې لرم.

پاى

اجمل اټک یوسفزی 

د تصوف او روحانیت اړونده موضوع څېړل او شاربل ډېر وخت او پوره علم غواړي؛ ځکه هغه زموږ د ټولنېزې تنستې او زموږ د عقیدې له مخې، نېغ په نېغه د مذهب سره ژورې اړيکې لري او د کلتور او ادب رېښې هم ورغځېدلي دي. له همدې امله ډېرې باریکۍ او کږلیچونه لري او سپړنه یې د هر چا د وسعې کار نه دی. که څه هم صوفیان او روحانیون په هره ټولنه او هره مذهبي طبقه کې شته او په دې ډول یې د دعوت او بلنې رنګونه هم توپیر کوي. خو یو رنګ یې چې تر ډېره جوت دی هغه که په وضعي مذاهبو لکه هندويزم، بودیزم، زردشتیزم او که اسلامي  مذاهب دي په ټولو کې صوفیان خلک مینې، یووالي او ګډ ژوند ته رابولي او د تشدد او عداوت خلاف دي.

زموږ له نظره تصوف یا صوفیزم د څښتن تعالی سره د انسان مستقیمه رابطه او تړاو دی. د دنیاوي غوښتنو او مادییزم سره د پرېکون او واټن یوه وسیله ګڼل کیږي او اکثره صوفیان په عامه اصطلاح فنا في الله ګڼل کیږي. په نړۍ کې او بیا په تېره په اسلامي ټولنو کې صوفیان او د تصوف خاوندان ډېر دي، دغه شخصیتونه کله د ادب له مخې او کله کله هم د روحانیت یعنې پیرۍ، مریدۍ او طریقت له مخې د ټولنو په وګړو کې نفوذ کوي او ورو ورو لارویان او پیروان پیدا کوي. خو مهمه او اړینه دا ده چې په دغو باریکیو کې سړی ځان ورک نه کړي او حقیقت ته د ورنږدې کېدو او ورستېدو پرځای ترې لرې او لار ورکی نه شي.

که د اسلامي هېوادونو ټولنې ستر ستر عارفان او صوفیان لري لکه : الحسن البصري، سفیان الثوري، ابراهیم بن ادهم، جنید البغدادي، ابوالحسن الاشعري، ابونصر الفارابي، ابو منصور الحلاج، ابو القاسم القشیري، ابو حامد محمد الغزالي، فرید الدین عطار او شمس الدین تبریزي. نو موږ هم د دغو هېوادونو او ولسونو، نه بېرته پاتې نه یوو او د تصوف او عرفان په برخه کې لوې هستۍ لرو لکه: رحمان بابا، خوشال خان بابا، حمزه بابا، بایزید روښان، مولانا جلال الدین بلخي، فخرالدین رازي، حکیم سنایي غزنوي، خواجه عبدالله انصاري، مولانا عطاءالله فیضاني، میرزا عبدالقادر بېدل او ډېر شمېر نور صوفیان، عارفان او د پوهې خاوندان.

په دې کې شک نشته چې تصوف، عرفان او پوهه سړی رڼا ته رسوي خو له بده مرغه زموږ په وروسته پاتې ټولنو کې اکثره وخت ځینې ناپوهان او جعلکاران له دغه سپېڅلي ادرس نه هم ډېره بده ګټه اخلي او د رحمان بابا خبره؛ له دین نه یې دام جوړ کړی وي او په انحرافي بڼه [د کوډو، تعویذونو، فالونو، څښتونو، په غیبو پوهېدل، د پېریانو طابع کول..] ترې ناوړه کار اخلي او د کم علمه خلکو د عقیدو سره لوبي او دوکانداري کوي.

همدارنګه عرس، قوالي، سماع، خلوت، چلهه او رقص دا ټول د طریقت ځینې علماء د تصوف برخې ګڼي او خپل خپل دلایل ورته لري. په اردو او فارسي ژبو کې د تصوف او طریقت سرلارو ډېر کتابونه لیکلي دي خو په دې برخه کې زما د خپلو معلوماتو له مخې، په پښتو ژبه کې ډېر لږ او یا هم د ګوتو په شمېر کتابونه لیکل شوي او ژباړل شوي دي. په دغو اختلافي، پېچلیو او باریکو مسائلو کې آن مذهبي مشرانو او پوهانو په یو او بل د ګمراهۍ او تکفیر ټاپي او رسالې هم وهلي او لیکلي دي.

په پښتو ادب کې هم د تصوف څرګ د ځینو پوهانو په وینا د اوومې هجري پېړۍ په دویمه نیمایي کې د پښتو ادب د مشهور صوفي شاعر، شیخ متي له اشعارو راڅرګندیږي. سید علي ترمذي (پیر بابا)، د بایزید روښان او آخوند درویزه خیرالبیان او نورو د وخت په ادبي او مذهبي پنځونو کې هم د تصوف رنګ رټ ښکاري. په هر حال دغه په زړه پورې موضوع او د مذهبي جنجالونو او کږلیچونو، نه ډکه لاره، ګرانه ده چې بې له پوهې او علمه ووهل شي. په دغه اړه قلم پورته کول او څه لیکل هم جامع پوهه غواړي او هم پوره زړه او ډیر جرئت؛ کوم چې د هر چا د وسعې کار نه دی.

ښاغلی ولي الله ملکزی صاحب چې په دغه برخه کې د پوره پوهې، صلاحیت او جرئت خاوند دی، همداسې هیله او طمع مو ترې کېده چې دغه کږلېچونه او اغزن مزلونه به زموږ د پوهونې په پار وهي او قرباني به ورکوي. " تصوف، روحانیت او کږلېچونه " یو غوره کتاب دی چې ښاغلي ملکزي پرې د خپل ژوند قیمتي ورځې، اونۍ او میاشتې لګولې دي. خواري یې پر ځای ده او نوموړی کتاب یو ارزښتمند علمي کتاب دی. لیکوال (ملکزي) د کتاب د شا پر پښتۍ زموږ د ټولو د زړونو یوه کره او پخه خبره، د یو ارمان او هیلې په بڼه لیکلې ده؛ که ومنل شي او موږ یې عملي کړو باور لرم چې ټول ټولنیز ټپونه به مو ورغیږي. ملکزی داسې لیکي: ( زه په دې باور یم؛ د دې ستر امت ژور ټپونه هلته رغېدلای شي، کله چې د قلم، اعتدال او پخلاینې نسخه وازمایل شي. تصوف د روحي ډاډ د ترلاسه کولو او د انساني سلوک د مهارولو درمل دی، خو په دې شرط چې د الله دنده، پیر او مرشد ته ونه سپارل شي او بنده، د بنده ګۍ په دائره کې بند پاتې شي).

ښاغلي ملکزي تر دې دمخه یو بل نوښت هم کړی او د اسلامي امت د وېښولو او یووالي په پار یې یو بل ګټور کتاب هم د وخت د غوښتنو سره سم د " دین او جګړه " تر سرلیک لاندې راټول، ترتیب او تألیف کړی وو چې د مینه والو له خوا وستايل شو. د هغه کتاب د شا پر پښتۍ/ وقایې یې خپل دریځ د کتاب متن څخه را اخیستې او نچوړ یې یو ځانګړی پیغام له ځان سره لري. ملکزی لیکي: (د نړۍ زیاتره جنګونه اقتصادي، سیاسي او سلیقوي دي؛ خو د خلکو سترګو ته د دین خاورې شیندل کیږي، ځکه هغه سپېڅلتیا لري او بازار یې تود دی. په خپل ذات کې هیڅ جنګ سپېڅلی نه دی، مذهبي ناره د ذهن د حجرو پر ځای؛ سیده د زړه تاخچو ته کوزیږي او عاطفه په سوچ باندې غلبه مومي. هره جګړه غالب او مغلوب لري، خو د مذهبي جنګونو ټول اړخونه په ماتې محکوم دي. ښه جګړه مار ډیر کله بریالی سیاستوال نه وي؛ وجه یې دا ده چې جنګ د باروتو لوبه ده او سیاست د مصلحتونو سیالي. ټول اسماني ادیان، تلمود، ویدا او بودا هم خپلو پیروانو ته د یوه بېګناه انسان د مرۍ د خپه کولو اجازه نه ورکوي. نو څومره به ښه وي که د افراط او تفریط په ځای اعتدال، د جګړې په ځای سولې او د ټوپک په ځای د قلم نسخه وازمایل شي).

اوس نو تاسو درانه لوستونکي د دغو کرښو تر لوستلو وروسته، د ښاغلي ملکزي په اړه ښه قضاوت کولای شئ چې د روحاني سپیڅلتیا او نفسي غوښتنو په هندارې کې د هغه دریځ او هڅه وڅارۍ. په عمر، پوهې او قلم یې لا برکتونه شه.

ډاکټر لطیف یاد

تصوف یا صوفیزم د لوی خدای سره د انسان د مستقیم تړاو او د نړۍ د مادي خواهشاتو اوغوښتنو سره د پریکون وسیله ګڼله کیږي. تصوف داسې ډول رياضت دی چې د کشف او شهود له لارې، د الله تعالی د پېژندلو او د هغه ذات ته د رسېدلو او نږدې کېدلو لپاره تر سره کیږي. رښتینې صوفي د دغې لارې لاروی دی او د عرفاني سلوک په مرسته کولاې شي خپل نفس له بدیو پاک او هغه حقیقت ته ځان ورسوي چې دی یې په هڅه کې دی.
سترو نومیالیو صوفیانو او د حق د لارې سالکینو په خپلو روحاني کمالاتو سره د لرغونو زمانو نه زموږ تر وخته پورې د تصوف ډیوې بلې ساتلې او د وختونو په تېریدو سره ستر شخصیتونه په کې رامینځ ته شوي دي. په دغو صوفیانو، عارفانو او د حق د لارې په لارویانو کې یې ځینې حتی د نړیوال شهرت درلودونکي دي. زموږ په ګران هېواد افغانستان کې هم ستر صوفیان تیر شوي دي چې په هغو کې د مولانا جلال الدین محمد بلخي، خواجه عبدالله انصاري او حکیم سنایي غزنوي نومونه د ځانګړي شهرت نه برخمند دي. 
همدا راز په پښتنو صوفیانو کې د شیخ متي بابا، پیر روښان، میرزا خان انصاري، رحمان بابا، حنان بارکزي، حافظ الپوري او حمزه بابا نومونه د یادولو وړ دي. دوئ نه یوازې صوفیان او عارفان تیر شوي دي بلکې د پښتو ادب بڼ یې هم په خپلو صوفیانه اشعارو سره رنګین کړی او ځانګړې ښکلا یې ورته بښلې ده. زموږ په هیواد کې همدا اوس د چشتیه، قادریه او نقشبندیه عرفاني طریقو د پیروانو شمېر ډیر زیات دی؛ دوئ خپلې خانقاوې او د ذکر حلقې هم لري.
د ډیر ویاړ او خوشالۍ ځای دی چې په تصوف کې د لومړي ځل لپاره زموږ د هېواد تکړه لیکوال او څيړونکي، ښاغلي ولي الله ملکزي صاحب چې تر دې د مخه یې هم نور ډیرعلمي کتابونه او مقالې په پښتو ژبې لیکلي دي او پر څو بهرنیو ژبو بشپړ برلاسی لري. دا دی اوس یې د (تصوف، روحانیت او کږلیچونه) په نامه جامع، هر اړخېزه او پنډ کتاب لیکلی او تازه له چاپه راوتلې دی. که څه هم موږ په پښتو ژبه کې د تصوف اړوند ډیر کتابونه نه لرو او که لرو یې هم، نو دومره هر اړخیره او شامل نه دي لیکل شوي لکه څومره چې په دې کتاب کې یې بشپړ تفصیلات راغلي دي. 
ښاغلي ملکزي صاحب د تصوف په اړه د معتبرو انګریزي، عربي، پښتو، فارسي او اردو آثارو او منابعو تر لوستلو وروسته موږ ته یو داسې په زړه پورې کتاب لیکلی او را ډالۍ کړی دی چې نه یوازې موږ او تاسو د تصوف د تعریف او پیدایښت د لاملونو سره آشنا کوي، بلکې د ده په کتاب کې داسې جالبه مطالب هم شته چې موږ ته د تصوف بېلا بېل اړخونه هم راپیژني؛ د بېلګې په توګه: تصوف د صوفیانو له نظره، د تصوف تدریجي پړاوونه، د تصوف ځانګړي اصطلاحات، د تصوف مقامونه، په تصوف کې د پیر او مرشد درجې او رتبې، له فسلفې سره د تصوف توپیر، په اسلامي نړۍ کې د تصوف ګڼ شمیر ډلې او همدا راز د سترو عرفاني شخصیتونو او څیرو پېژندنه او ژوند لیکونه.
د دې کتاب ارزښت: 
 ما دا علمي او تحقیقی اثر سر تر پایه ولوست او دې پایلې ته ورسېدلم چې:
۱. دا کتاب په پښتو ژبه کې لومړنی اثر دی چې د تصوف بېلا بېل اړخونه په کې څېړل شوي دي.
۲. کتاب په روانه او خوږه پښتو لیکل شوی دی، عبارتونه یې پیچلي نه دي او لوستونکی یې له لوستلو خوند اخلي. 
۳. په دې اثر کې له مهمو او معتبرو آثارو او کتابونو څخه ګټه اخېستل شوې ده.
۴. د دې کتاب په لیکلو کې د علمي – تحقیقي منل شوي څېړندود او مېتودولوجۍ نه کار اخیستل شوی دی.
په پای کې فاضل شخصیت، ښاغلي ولي الله ملکزي صاحب ته د دې ارزښتناک اثر د لیکلو او چاپ ته د سپارلو مبارکي وایم او له لویه خدایه ورته د پښتو ژبې په چوپړ کې د لا زیاتو بریاوو هېله کوم. 

په ډېر ادب او درنښت
د پرت ښار - لوېدېزه آسترالیا
د ۲۰۲۳ زیږدیز کال د جون د میا شتې ۱۷ نېټه

یادونه: که لوستونکي وخت او علاقه لري، کولاې شي د ملکزي نورې لیکنې او څیړنې د هغه په فیسبوک او یوټیوب چینل کې ولولي او وګوري. 
ادرس یې دا دی: Wali Malakzay

شرر ساپی

د دین او جګړې اړوند دا څیړنیز کتاب، د تاریخپوه ښاغلي ولي الله ملکزي اثر دی. نوموړي هڅه کړې چې په دین کې د جګړې اصل روښانه کړي. په دې کتاب کې لومړی د نړۍ پر مخ مشهور دینونه معرفي شوي دي، په دینونو کې یې اسلام، نصرانیت، یهودیت، هندویزم، سهکیزم، بودایزم، زدرشت، کنفوشیزم، بهایان، قادیانزم، الحاد او هم یې استشراق او استعمار معرفي کړي دي.

ډاكټر اكرم ملكزى

وروسته له لس كلو زيار د جرمني ژبې د اسانې زده كړې كتاب له چاپه راووت. د كتاب نوم دى: (د جرمني ژبې اسانه زده كړه، له اساساتو نه تر ادبياتو پورې).  دا كتاب په ډېر ښايسته ډيزاين او په ډېر ښه صحافت په رنګه ډول د ډاكټر اكرم ملكزي له خوا ليكل شوېدى. ډېر مهم ټكي په سور رنګ ليكل شويدي، په سور رنګ د ليكلو ګټه دا ده چې دا مهم ټكي د لوستونكي سترګو ته ځاى په ځاى وربريښي او دى ورته ډېر ژر متوجه كيږي.  د ليكوال په نظر د دې كتاب په مرسته هر افغان كوى شي چې بې له كوم ښوونكي په اسانه ډول جرمني ژبه زده كړي.

درنو او پتمنو دوستانو او مینه والو !

 د لمر مجلې په دریمه ګڼه کې چې با ارزښته او ګټوره مجله ده، زما یوه لیکنه د خدای بخښلي احمدشاه بابا د تلین په تړاو نشر شوې ده، دا لیکنه د اوسني حالاتو او شرایطو سره سمون خوري.

کله چې احمد شاه بابا د پاجا په توګه انتخاب شو او د هيواد د مشرتابه مسئووليت یې تر لاسه کړ،