د پاملرنې وړ
ایراني رسنیو داسې انځورونه خپاره کړي چې ښيي، د بندر عباس په شهید رجايي بندري سیمه کې یوې زورورې چاودنې پراخه ویجاړي رامنځته کړې چې لا یې هم لامل نه دی په ګوته شوی.
له چاودنې وروسته لوګې او لوخړې د دغې سیمې په هوا کې لیدل کېدې. بندرعباس کې د بېړنیو چارو یوه ویاند ویلي، "پېښه کې تر اوسه لږ تر لږه ۱۴ تنه وژل شوي او ۷۵۰ ټپیان شوي چې ځايي روغتونونو ته لېږدول شوي دي."
روغتونونو کې په پراخه کچه له خلکو د وینې ورکولو غوښتنه شوې.
رپوټونو کې ویل شوي چې تر ډېره اداري ودانۍ زیانمنې شوي. " چاودنه دومره زوروره وه چې د یوې ودانۍ چت پر کارکونکو نړېدلی."
د دغه بندر یوه کارکونکي د تسنیم په نوم ایراني خبري اژانس ته ویلي " یو شمېر کارکونکي لا هم تر نړېدلي چت لاندې بندي او د ژغورنې هڅې یې کېږي."
د هرمزګان ولایت د بېړنیو حالاتو د سمبالښت چارو مشر ویلي " د پېښې لامل د هغو کانتینرونو چاودنه وه چې مهرلاک شوي نه وو."
ځېنو رپوټونو کې دا هم ویل شوي چې چاودنې په کانتینرونو کې د کیماوي توکو له امله ډېرې زورورې وې.
عیني شاهدانو خبریالانو ته ویلي " لومړۍ په لږه اندازه اور ولګېد خو په سیمه کې د ۴۰ سانټي ګراډه تودې هوا له کبله په چټکۍ دغه اور پراخه شو او د چاودنو لامل شو."
ایراني رسنۍ وايي د پېښې لویوالی په دومره کچه و چې تر ۵۰ کیلومترۍ یې ودانۍ، موټرې او د ژوند بېلابېلې برخې زیانمنې کړي دي.
د هرمزګان ولایت د بندرونو ادارې مرستیال اسماعیل مکي زاده وايي، د ژغورنې ډلګۍ د سمندر، ځمکې او هوا له لارې رسېدلي او د اور وژنې هڅې کېږي. ښاغلی مکي زاده ویلي، سم لاسي دغلته په بندرونو کې د توکو د لېږد بهیر ځنډول شوی.
د ایران د تېلو د چاڼ او ویش ملي شرکت له پېښې وروسته یوه اعلامیه خپره کړې او ویلې یې دي، چاودنې "په هغه سیمه کې د دې شرکت سره تړلي چاڼ ځایونو، د تېلو زېرمو، د توزیع کمپلیکسونو، یا د تیلو پایپ لاینونو سره هیڅ تړاو نه درلود."
د سې شنبې پر ورځ د اپرېل پر ۲۲مه د افغان – قزاق سوداګریز فورم اډانه کې افغان پلازمېنه کابل کې افغان او قزاق سوداګرو د همکاریو ۲۰ هوکړې لاسلیک کړې. دغه هوکړې د دواړو هېوادونو ترمنځ د خصوصي سکټور د استازو ترمنځ دي چې له یوه بل سره د اړیکو پياوړتیا هوډ بلل کېږي.
افغانستان او قزاقستان له دې غونډې سر ه هم مهاله په کابل کې د دواړو هېوادونو د تولیداتو او محصولاتو دوه ورځنی نندارتون هم پرانېست.
د طالبانو د حکومت د سوداګرۍ وزارت ویاند عبدالسلام جواد وايي، په دې نندارتون کې "ټولې څلوېښت غرفې دي چې اته يې د افغانانو دي، ۳۲ یې د قزاقانو دي. هغه څه چې موږ دواړو لورو نندارې ته وړاندې کړي، لاسي صنایع دي، د افغانستان او قزاقستان کورني تولیدات دي او د څښاک او درمل برخې دي".
د نندارتون پر مهال یو لوړ پوړی قزاق پلاوی هم کابل کې و چې د قزاقستان د لومړي وزیر مرستیال او د ملي اقتصاد وزیر ژومانګارین یې مشري کوي..
دې وروستیو کې لیدل کېږي چې د افغانستان او مرکزي اسیا تر منځ اقتصادي همکارۍ او سوداګریزې هڅې په پراخېدو دي. له دغو هېوادونو یو یې قزاقستان دی چې غواړي له افغانستان سره یې سوداګري تر درې مېلیاردو ډالرو لوړه شي.
د افغانستان د سوداګرۍ وزارت وايي، په ټولیز ډول تېر یوه کال کې د منځنۍ اسیا له هېوادونو سره د افغانستان سوداګري څه باندې دوه مېلیارده او درې سوه مېلیونه ډالره وه.
درې مېلیاردو ډالرو ته د سوداګرۍ لوړول
افغانستان کې د طالبانو حکومت او قزاقستان دواړو هوډ ښودلی چې دوه اړخیزه کلنۍ سوداګري به تر درې ملیارده ډالرو ورسوي.
په تېرو درېیو کلونو کې د دواړو هېوادونو تر منځ سوداګریزه راکړه ورکړه د شاوخوا یو میلیارد ډالرو په کچه وه، چې لویه برخه یې له قزاقستانه افغانستان ته واردات دي.
د طالبانو حکومت د سوداګرۍ او صنعت وزیر نور الدین عزیزي له قزاقستان سره د اړیکو پراخېدل د افغانستان په بازارونو کې د توکو له پرېمانۍ او د بیو له کنټرولېدو سره هم وتړل.
"له نېکه مرغه اوس چې له قزاقستان سره کومې ښې اړیکې او یو بل ته ښه نیت لرو نن زموږ په بازارونو کې ښه پریماني ده او هم الحمد الله نرخونه کنټرول دي. موږ ژمنه کړې چې سوداګري تر درې میلیارده لوړه کړو" .
د قزاقستان د لومړي وزیر مرستیال سیریک ژومانګارین بیا ویلي د افغانستان د کورنيو تولیداتو د پراختیا له کبله په دې وروستیو کې د دواړو هېوادونو سوداګري څه کمه شوې خو په ټکو یې دوی له بېلابېلو لارو غواړي افغانستان سره سوداګري لوړه کړي.
"موږ دا هڅه هم کوو چې د قزاقستان له لارې چین او افغانستان سره ونښلوو چې دا به سوداګري لا پراخه کړي".
له ټولې مرکزي اسیا سره د افغانستان غوړېدونکې اړیکې
د راپورونو له مخې له تاجیکستان پرته د مرکزي اسیا هېوادونو او افغانستان د طالبانو د حکومت له واک ته رسېدو راهیسې پرله پسې اړیکې رغولې.
قزاقستان له هغو هېوادونو و چې د طالبانو له بیا واکمنېدو سره يې هم کابل کې خپل سفارت ونه تاړه او اوزبیکستان بیا له هغو هېوادونو دی چې د طالبانو سفیر یې منلی.
د ازبېکستان، قزاقستان، قرغزستان او ترکمنستان پلاوي بیا بیا افغانستان ته تللي او د طالبانو لوړپوړي چارواکي هم دغو هېوادونو ته ورغلي.
د طالبانو د حکومت د سوداګرۍ او صنایعو وزارت ویاند عبدالسلام جواد وايي، افغانستان د مرکزي اسیا هېوادونو سره په تېر کال کې له دوه مېلیاردو او څه باندې دریو سوو ډالرو ډېره سوداګري کړې.
دی زیاتوي "په دې کې ۱۶۹ مېلیونه ډالره صادرات او ۲۲۱۴ مېلیارده ډالره ورادات کېږي".
افغانستان دغو هېوادونو ته تر ډېره تازه او وچه مېوه، جوس، تالک ډبرې، کچالو او پیاز په څېر توکي صادر کړي او له دغو هېوادونو يې تر ډېره اوړه، غنم، تېل، مایع ګاز او غوړي یا د فابریکو مواد او سمنټ وارد کړي.
که څه هم د طالبانو د حکومت سوداګرۍ وزارت په ټوله کې له دغو هېوادونو سره د اقتصادي همکاريو او سوداګرۍ د پراختیا خبره کوي خو ډېره راکړه ورکړه يې له وزبېکستان او قزاقستان سره ده.
افغانستان ته د قزاقستان صادرات او ترې واردات
افغانستان کې قزاقي اوړه او غوړي چې د ژوند یوه مهمه لومړنۍ اړتیا ده اسانه او نسبت نورو هېوادونو ته ارزانه پيدا کېږي. دا هېواد افغانستان ته نفت او ګاز هم لېږدوي.
خو په بدل کې یې افغانستان دغه هېواد ته مېوې، سبزۍ، ګاز لرونکي څښاک، او صنعتي توکي صادروي.
د سوداګرۍ او پانګونې خونه هم وايي، اوس دغه هېوادونو د افغان سوداګرو لپاره پام وړ ګرځېدلي.
د افغانستان سوداګرۍ او پانګونې خونې دې وروستیو کې د سوداګرۍ له اړخه پر پاکستان د تکیې د کمېدو ویلي، ښايي دا هم یو لامل وي چې د منځنۍ اسیا له هېوادونو سره سوداګریزه راکړه-ورکړه پراخېږي.
د افغانستان د سوداګرۍ او پانګونې خونې مرستیال محمد یونس مومند وايي، له دغو هېوادونو سره د افغانستان د سوداګرۍ کچه پام وړ لوړه شوې او مهم لومړني توکي اوس له دغو هېوادونو واردېږي.
د سترو پروژو شریکان
د افغانستان او مرکزي آسیا هېوادونو د اړیکو بله ځانګړنه دا ده چې په سترو او ستراتيژیکو پروژو کې شریکان دي لکه له مرکزي اسیا سویلي اسیا ته د غازو د لېږد ټاپي یا د دغو سیمو تر منځ د ترانزيټ لپاره تر کار لاندې پروژې ترانس افغان رېل لارې.
پر دې سربېره، د ازبکستان په څېر هېوادونو په افغانستان کې په کانونو او د تېلو او غاز پروژو کې هم پانګونه کړې ده.
د قزاقستان د لومړي وزیر مرسیتال کابل کې ویلي چې لېواله دي د افغانستان د اوسپنۍ پټلۍ برخه کې د ۵۰۰ میلیونه ډالرو په اندازه پانګونه وکړي.
د طالبانو حکومت وايي، راتلونکي کې پلان دی چې د سوداګرۍ او ټرانزیټي اړیکو ور ها خوا دا هېواد په ځینو زیربینايي او بنسټي پروژو، کان کیندنې او طبیعي سرچینو برخه کې هم ښکیل شي.
د طالبانو د حکومت لېوالتیا
د طالبانو حکومت ته هم چې د بشري حقونو په تېره بیا د ښځو حقونو د پراخې تروړنې له امله د نړۍ او په ځانګړي ډول د اسلامي هېوادونو له سختو نیوکو سره مخ دی او په تېرو درې کلونو کې ګوښی پاتې شوی، له منځنۍ اسیا سره ورته پرانیستې دروازې د اړیکو ښه فرصتونه بلل کېږي.
دې په ښکاره د طالبانو حکومت په سیمه ییزه کچه د همکارۍ ښه دریځ کې هم درولی.
قزاقستان، د تېر کال په جون کې د مرکزي اسیا لومړنی هېواد و، چې د طالبانو نوم یې د (ممنوع ترهګرو ډلو) له لیسته وایست. ورپسې تېره میاشت روسیې هم ورته ګام واخېست.
د افغانستان او مرکزي اسیا لپاره د ملګرو ملتونو نوی دفتر
تېره میاشت ملګرو ملتونو د افغانستان او منځنۍ اسیا د هېوادونو لپاره د ځانګړي سیمهييز دفتر جوړولو پرېکړهلیک هم صادر کړ.
دا دفتر د پرمختيايي موخو د تر لاسه کولو لپاره پرانیستل شوی چې ټاکلی مرکزيت به يې د قزاقستان په ستر ښار الماتي کې وي.
د قزاقستان د بهرنیو چارو وزارت په یوه اعلامیه کې ویلي وو چې قزاقستان په افغانستان کې اقتصادي ودې ته ځانګړی پام ځکه لري چې د دغه هېواد د وګړو هوساینه د مرکزي آسیا هېوادونو پر خلکو نېغ اغېز لري.
دې هر څه ته په پام سره داسې بریښي چې منځنۍ اسیا او افغانستان له بل هر وخت د سوداګرۍ لپاره نژدې کېږي. د منځنۍ اسیا د هېوادونو لپاره کابل یو ښه بازار او د افغانستان لپاره منځني اسیا هغه بدیله لاره ده له کراچۍ بندره یې پرې مخ اوړي. له پاکستان سره د اوږدو سیاسي ناندریو پر وخت د افغانستان سوداګري او ټرانزیټ ډېر کله له سیاسي فشار سره مخامخېږي.
د تېرې اوونۍ د پنجشنبې په ورځ (د کب ۲۹مه)، د کابل په هوايي ډګر کې یو طالب سرتېری، چې له دوربین پرته روسیې ګرینوف یې پر اوږه وه، د افغانستان لپاره د امریکا د پخواني ځانګړي استازي زلمي خلیلزاد او څو نورو امریکاییانو سره نژدې ودرېد، او په داسې حال کې یې چې د ملګرو پر شونډو موسکا وه، یو یادګاري عکس واخیست.
دا په شاوخوا څلورو کلونو کې لومړی ځل دی چې د امریکا د حکومت استازي د طالبانو د واکمنۍ پر مهال افغانستان ته ولاړل او د یوه امریکایي وګړي د خوشې کولو سره چې دوه کاله د طالبانو په بند کې و، ډک لاس بېرته ستانه شول.
د دواړو خواوو په مطبوعاتي بیانونو کې مثبتې څرګندونې ولیدل شوې.
د طالبانو حکومت د بهرنیو چارو وزیر وویل، امریکایی وګړی یې "د بشر دوستانه دلایلو" او "د ښه نیت نښې په توګه" خوشې کړی دی، او د امریکا د بهرنیو چارو وزیر هم د هغه د خوشې کولو موافقه "مثبت او رغنده ګام" وباله.
ایا "خلیلزاد" بېرته راستنېږي؟
په کابل کې د زلمي خلیلزاد او لږ تر لږه شپږو امریکاییانو ناڅاپي حضور دا پوښتنه راپورته کړه چې ایا د افغانانو لپاره تر ټولو مشهور پخوانی امریکایی ډیپلومات زلمی خلیلزاد، بیا راستنېږي؟
خلیلزاد ته یوې نژدې سرچینې بي بي سي ته وویل، "ښايي هغه بیا د امریکا د ځانګړي استازي په توګه یا پر بله مهمه دنده وټاکل شي."
د نړیوال بحران ډلې یو لوړ پوړی شنوونکی ګریم سمیت پرته له دې چې د ټرمپ په اداره کې د زلمي خلیلزاد د راتلونکي یادونه وکړي، بي بي سي ته وویل: "طالبان زل "زلمي" ته د هغه چا په سترګه ګوري چې کار ورسره کولی شي. فکر کوم ډېر کارونه شته چې کېدای شي ترسره شي."
د "اتلانتیکې شورا" سلاکار عمر صمد په وینا، د زلمي خلیلزاد رول تر اوسه د سلاکار او سمبالوونکي په کچه و.
"خو دا چې ښاغلی خلیلزاد به په لوړه دنده ګمارل کېږي، دا په دې پورې تړلې چې د افغانستان د مسلې سره د تعامل او چلند بڼه به تاکتیکي وي که ستراتیژیکه."
د افغانستان د مسلو شنوونکی، فیض ځلاند هم په دې باور دی چې د امریکا د بهرنیو چارو له وزارته بهر به د افغانستان په اړه هېڅ کومه نوې دنده رامنځته نه شي او زلمی خلیلزاد به هم د ځانګړي استازي په توګه ونه ټاکل شي. د هغه دنده به د سلاکار په کچه دوام ومومي، چې د ټرمپ په پخوانۍ اداره کې یې له طالبانو سره تعامل کړی و.
خو په واشنګټن کې د جمهوري غوښتونکي ګوند یوې نژدې سرچینې، چې نه یې غوښتل نوم یې یاد شي، بي بي سي ته وویل، د ټرمپ د داخلي کړیو ترمنځ د ښاغلي خلیلزاد په اړه منفي نظر شته. هغه دا هم زیاته کړه: "د بهرنیو چارو وزیر مارک روبیو د خلیلزاد په اړه چندان مثبت نظر نه لري."
هغه زیاته کړه: "تر هغه ځایه چې زه پوهېږم، په هغه امریکايي پلاوي کې چې افغانستان ته یې سفر کړی و د خلیلزاد شتون، د یرغمل نیولو په چارو کې د ولسمشر د ځانګړي استازي، ادم بولر په غوښتنه و، چې د طالبانو او افغان کارپوه په توګه په سفر کې ورسره ملګری وي."
د دې سرچینې په وینا، ټرمپ ته نژدې د بهرني سیاست په کړیو کې د ځانګړي استازي په توګه د ښاغلي خلیلزاد د بېرته راستنېدو په اړه هېڅ بحث نه دی شوی.
هغه وايي، له طالبانو سره د خلیلزاد بلدتیا او د امریکايي وګړي خوشې کولو لپاره د طالبانو په هڅولو کې د هغه احتمالي رول ښايي هغه دلیل وي، چې هغه د امریکايي وګړي د خوشې کولو بهیر کې ور ګډ شو.
ایا "ښه ورځ" تکتیکي وه که ستراتیژیکه؟
د تېر کال د وروستۍ پنجشنبې پر ورځ، کله چې زلمی خلیلزاد له خوشې شوي امریکايي وګړي او د هغه له ملګري ټیم سره له افغانستانه ووت، هغه پراېکس ټولنیزې رسنۍ کې ولیکل: "نن یوه ښه ورځ ده."
هغه ښار ته د امریکايي استازو سفر چې شاوخوا څلور کاله وړاندې د طالب وسله والو په ورتګ او د محمد اشرف غني د حکومت له نسکورېدو سره امریکاییان اړ شول، ترې ووځي، دا شکونه رامنځته کړي دي چې ایا د امریکا او طالبانو حکومت ترمنځ اړیکې له ډیپلوماتیک پلوه یوه جدي او نوي پړاو ته ننوځي؟
د "اتلانتیکې شورا" سلاکار عمر صمد په باور، اوس مهال دا ډېره ګرانه ده، کره او دقیقا وړاندوینه وشي چې ایا د امریکايي پلاوي وروستۍ لیدنه د یوه نوي تعامل پیل دی او نور ګامونه به پکې شامل وي که نه؟
"زه فکر کوم، لومړی دا چې، د ښاغلي ټرمپ ادارې پخپله د افغانستان قضیې ته کافي او اړین پام نه دی کړی. دا هم روښانه نه ده چې د افغانستان مسلې ته دا لنډ مهاله پام تکتیکي دی که ستراتیژیک؟"
"که دا تاکتیکي وي، دا د معاملاتي موخو لپاره دی، خو که ستراتیژیک وي، یقینا دا د ډېرو جدي موخو لپاره پراخ تعامل دی. خو موږ لا هغه ځای ته نه یوو رسېدلي، قضاوت وکړو چې دا کوم غوراوی دی."
د فیض ځلاند په اند، ولسمشر ټرمپ، د مخکیني ولسمشر جو بایډن پرتله د افغانستان په تړاو ډېره لېوالتیا لري. "فکر کوم د ټرمپ لخوا افغانستان ته د دې پلاوي لېږلو او د امریکایي وګړي د خوشې کولو امتیاز ترلاسه کولو او همدارنګه د طالبانو اعلامیه چې دوی دا عمل د ښه نیت نښه بللې، په راتلونکو ورځو، اونیوو او میاشتو کې به په دوه اړخیزو اړیکو کې پرمختګونه وي."
د طالبانو حکومت ټرمپ ته څه ګټه لري؟
جمهوري غوښتونکي ګوند ته د یوې نژدې سرچینې په اند، "د ټرمپ چلند ته باید د هغه د کمپاین ژمنو په رڼا کې وکتل شي، چې هغه یې د پوره کولو هوډ لري. یو له هغو څخه د نړۍ په بېلابېلو برخو کې د بندي امریکايي وګړو خوشې کول دي. اوس مهال، دوه نور امریکایي وګړي لا په افغانستان کې بندیان دي."
بله خبره دا ده چې د افغانستان موضوع د ټرمپ ادارې د بهرنۍ پالیسۍ په سیستم کې د "نا حل شوي نړیوال ناورین او یوې نا بشپړې پروژې" په توګه مطرح ده، خو د لومړیتوب کچه یې ټیټه ده.
د عمر صمد په باور، افغانستان ته د امریکا د نظر بڼه له افغانستانه بهر هم پراخېدلی شي. "اصلي ستراتیژیکه مسله له چین سره سیالي ده او ان ښايي د ځینوامریکايي کړیو ترمنځ، له افغانستان سره د تعامل په اجنډا کې تر یوې اندازې د ایران او منځني ختیځ موضوع هم مطرح کېدای شي."
"د نړیوال بحران ډلې" سلاکار ګریم سمیت په باور، د طالبانو حکومت لاس دومره ډک نه دی چې له امریکا سره معامله وکړي او چنې ووهي. "دا د طالبانو لپاره یوه ستونزه ده. کله چې متقي خلیلزاد ته مخامخ ناست وي، ډېر وړاندیزونه نه لري. هغه څو امریکایي یرغمل لري چې امریکا یې غواړي. په افغانستان کې د ټریلیونونو ډالرو په ارزښت کاني سرچینې شته چې طالبان پکې د امریکایي شرکتونو پانګونې ته ډېره لیوالتیا لري. خو موږ باید ریښتیني واوسو چې په دې برخه کې پانګونه د خصوصي شرکتونو لېوالتیا ته اړتیا لري، په ځانګړې توګه په هغه هېواد کې چې اوس مهال اساسي قانون او تثبیت شوي قوانین نه لري."
ګریم سمیت په دې باور دی چې د دې قوانینو نشتوالی به په افغانستان کې د پانګونې د مخنیوي لامل شي.
"دا ډېره، ډېره ګرانه ده، وګورو طالبان څه وړاندیزونه کولی شي، چې د امریکایانو پام ځانته ور واړوي."
هغه موضوع چې ګریم سمیت یې مطرح کوي او د امریکا په ګډون یې لویدیځ متحدین ورته له نژدې پام کوي، د "ترهګرۍ ګواښ" دی، په ځانګړې توګه د داعش خراسان ډله. "په امریکا او د هغوی له متحدینو سره ډېره لېوالتیا شته چې له طالبانو استخباراتي معلومات ترلاسه کړي او په ورته وخت کې له طالبانو وغواړي چې د داعش پر وړاندې ګامونه اوچت وکړي."
په افغانستان کې د طالبانو حکومت چارواکي وايي، امريکا د طالبانو حکومت د کورنيو چارو د چارسمبالي وزير سراج الدين حقاني پر سر د معلوماتو په تړاو لګول شوې جايزه لغوه کړې او نوموړی يې د تعقيب لاندې کسانو له نوملړه ايستلی دی.
رويترز خبري اژانس د طالبانو حکومت د کورنيو چارو وزارت له قوله د دې خبر پخلی کړی دی.
طالب چارواکي وايي د کورنيو چارو د وزير تر څنګ د دوو نورو طالب مشرانو نومونه هم د مطلوبو کسانو له نوملړه ايستل شوي دي.
خو امریکايي چارواکو تراوسه په دې اړه څه نه دي ويلي او د دغه هېواد د فدرالي پلټنو ادرې (اېف بي ای) پر وېبپاڼه لا هم د سراج الدين حقاني په تړاو د معلوماتو ورکولو ۱۰ ميليونه ډالره جايزې اعلان شته دی.
سراج الدین حقاني له عبدالعزیز حقاني او یحیی حقاني سره په افغانستان کې د امریکایي ځواکونو او د هغوی د متحدینو پر وړاندې د خونړیو بریدونو پلان کولو او برخه اخیستو له امله مطلوب وو.
د سراج الدین حقاني ورور او د طالبانو د غورځنګ یو لوړ پوړی غړي انس حقاني په یوه ویډیويي پیغام کې چې الجزیره تلویزون خپور کړی، د دې خبر د هرکلي ترڅنګ ویلي، "امریکا حالات درکړي او پر دې پوهېدلي چې افغانستان اوس چا ته خطر نه دی" هغه ویلي د طالبانو پنځه تنه چې په پر سر یې جایزې ټاکل شوې وې په دې وروستیو کې یې په ناستو او غونډو کې ګډون کاوه او فعال و.
انس حقاني وايي، له تور لېسته د طالب مشرانو ایستل د دوحې د هوکړې یوه برخه ده.
د طالبانو بهرنيو چارو وزير له امريکايي پلاوي سرهد عکس سرچینه،د طالبانو حکومت د بهرنیو چارو وزارت
د بنديز لرې کېدو دا ګام په داسې حال کې اخيستل کېږي چې طالبانو د پنجشنبې پر ورځ د جورج ګليزمن په نامه یو امریکایی وکړی له دوه کلن بند وروسته خوشی کړ.
نوموړی چې په ۲۰۲۲ کال کې نيول شوی و، کابل ته د زندانيانو په چارو کې د امریکا د ولسمشر ډونلډ ټرمپ سلاکار اډم بولر او د افغانستان سولې لپاره د امریکا د پخواني استازي زلمي خليلزاد له سفر وروسته ازاد شو چې د طالبانو حکومت يې خوشي کېدل "د ښه نیت اقدام" بللی و.
د امریکا د بهرنیو چارو وزیر مارکو روبیو په یوه بیان کې ويلی وو چې د ګلیزمن خوشي کول د یوه "مثبت او رغنده ګام" استازیتوب کوي. نوموړي د هغه د خوشي کولو په تړاو د قطر له "مهم" رول څخه هم مننه کړې وه.
سراج الدین حقاني د جنورۍ په میاشت کې سعودي عرب او متحده عربي اماراتو ته سفر کړی و، او هغه مهال افغانستان ته د نوموړي د بېرته راتګ په اړه ضد او نقیض راپورونه ورکول کېدل.
د ملګرو ملتونو امنيت شورا اعلان کړی و چې سراج الدين حقاني ته د عمري حج لپاره د جنورۍ له ۲۳ د فبرورۍ تر درېيمې نېټې پورې د سفر معافيت ورکړل شوی.
د راپورونو له مخې ښاغلي حقاني د دې سفر پر مهال په متحده عرب اماراتو کې غونډې هم درلودې.
د بندیزونو له نوملړه د ښاغلي حقاني د نوم لرې کولو په تړاو امریکايي چارواکو تر اوسه څه نه دي ویلي، خو دا ډول څه رامخې ته کېږي باور دا دی چې د ولسمشر ټرمپ اداره طالبانو ته د تعامل یو ډول لاس غځوي. که څه هم ښاغلي ټرمپ په وروستیو کې د طالبانو له حکومت سره د پاتې امریکايي وسلو په تړاو خبرداری ورکړی و چې غواړي دغه وسلې ترې بېرته واخلي.
د طالبانو حکومت چې دا دی له دریو کلونو ډېره موده کېږي واکمن دی، د بشري حقونو په ځانګړي ډول د ښځو د زدکړو او کار د بندیزونو له امله سختو نیوکو سره مخ دی خو هم مهاله لوېدیځ هېوادونه د بشري حقونو د رعیت پر شرط له طالبانو سره د تعامل خبرې هم کوي.
نور خبرونه
1میرعبدالواحد سادات
از شمس النهار ، بنیاد گزاری مطبوعات مدرن ، آغاز تجدد و مدرنیته در نیمه دوم قرن (۱۹ م )
تا :
رادیو شریعت ، طالبانیزیم و مردود خواندن تجدد ، در اخیر ربع اول قرن (۲۱ م )
در نیمه دوم قرن ( ۱۹ م ) علامه سید جمال الدین و در اخیر ربع اول قرن (۲۱ م) هیبت اله آخوند طراز دیوبندی
اوایل قرن (۲۰ م ) نهضت مشروطیت و سر باختن سالار آن مولانا محمد سرور واصف قندهاری در راه آزادی و با این پیام وخشورانه تاریخی :
ترک جان و ترک مال و ترک سر
در ره مشروطه اول منزل است
در اواخر ربع اول قرن ( ۲۱ م ) برقراری امارت اسلامی ( اسارت اسلامی ) قندهار
در اوایل قرن ( ۲۰ م ) سراج الاخبار و مولوی عبدالروف “ خاکی ”
در اخیر ربع اول (۲۱ م ) شیخ عبدالحکیم « بحر العلوم » اکوره ختک پاکستان
صد سال قبل :
قانون اساسی ، قانون مطبوعات ، نهضت امانی و محمود طرزی ، داوی ، محمد ولی خان دروازی ، لودین ، غبار ، نذیهی و در تداوم آن محمودی ، مولانا خسته ، سید اسماعیل بلخی ، انیس و …
در ربع اخیر قرن ۲۱ م ) و در روز مطبوعات :
فتوای قتل مخالفان در خارج توسط نطاق سابق شبکه حقانی
با این مرور ارتجالی و نه ارتجاعی ، کلام شاعر که در شروع تذکار بافت ، مصداق حال و روز گار ما است .
مقصر کی است ؟
پاسخ عام و شعار زده ما این است که :
اجنبی و از انگلیس ، تا روس ، امریکا و پاکستان و …
اما :
جواب شعوری و نقادانه این است که :
خود ما و من مقصرم !
شاید این دلیل ساده پشتوانه استدلال ما شود که :
هیچگاهی و در تمام دوره ها در دفاع از ارزشها و بویژه ارزش متعالی آزادی ، حق بیان و مطبوعات آزاد پیگیر و استوار نبوده ایم .
به همین خاطر در روز جهانی جهانی مطبوعات حرف و سخن محکم در تبجیل از ین روز نداریم .
به هر حال :
باید پاسدار و مدافع مطبوعات آزاد باشیم که وجدان جامعه متمدن و رکن چهارم قدرت است .
افغانستان در شرق و اسيا در رديف محدود كشور هاى قرار دارد كه سابقه داشتن مطبوعات ان تا يك و نيم ميرسد .
سوم ماه مى روز جهانى ازادى مطبوعات است و افغانستان زیر سیطره طالبان و در بیست ماه اخیر بسرعت دراه تهدید و تحدید ازادی مطبوعات سیر مینماید و حسب گذارش منتشره امروز ( ۳۴ ) مرحله سقوط نموده است .
شمس النهاربحيث اولين اخبار درنخستین مطبعه سنگی کشور ودر باغ علم گنج به اهتمام مرحوم میرزاعبدالعلی خان ، بچاپ رسيد . این اخبارنقطه عطف تلاش امیرشیرعلیخان درتطبیق ریفورمها بخاطر دولت سازی و تغیرات اجتماعی بود و نشر ان درفهرست پیشنهادی سیدجمال الدین افغان به امیر موصوف نیز وجود داشت .
از آن زمان تا کنون سیر و تطور مطبوعات با فراز و فرود های جدی همراه بوده است ، ریفورم های امیر حبیب اله ، زمینه نشر اولين و دومین اخبار ( سراج الاخبار ) را بوجود آورد و جنبش مشروطیت اول و دوم و تلاشهایمحمودطرزی که بحیث پدر ژونالیزم شناخته میشود ؛ صفحه یی با اهمیت در گشودن دروازه های مطبوعات مدرن درکشورمیباشد .
در دهه دیموکراسی شاهی بیشترین اخبار غیر دولتی و آزاد فعال بود و تعداد آنرا تا ( ۳۴ ) قید نموده اند وزیادترین اخبار و نشرات دولتی بعد از نهضت امانی در سالهای حاکمیت ح د خ ا ( حزب وطن ) وجود داشت ، البته آزادی مطبوعات درتمام این چهارده دهه با مد و جذر های جدی و متفاوت همراه بوده است .
در دو دهه اخير در افغانستان ( ۸۶ ) تلویزیون ؛ ( ۲۲۲ ) رادیو و ( ۱۴۶ ) اخبار و مجله بنشر میرسد و جایگاه ( ١٢٢ ) را در جهانبحساب مطبوعات و آزادی آن احراز مینمود . البته در سالهاى اخير چندين مليون افغان در داخل و خارجافغانستان در فیسبوک ، تويتر و ...فعال می باشند .
واضع است که تغیرات کمی چشمگیربود و اما متاسفانه « رکن » چهارم قدرت ( مطبوعات و رسانه ها ) از لحاظ کیفی درسطح نازل قرار داشت و آفت انجیوسالاری نیز درین تنزیل نقش داشته است .
طرح این سوال حایز اهمیت جدی است که :
چرا مجموع نشرات به محور منافع افغانستا ن فعاليت نميكردند ؟
موثریت این نشرات در مسایل اساسی صلح ؛ ثبات و گذار به بازسازی و رفتن بشاهراه ترقی از چه قرار بود ؟
آیا در راه وصل کردن روان بودند و یا در مسیر فصل کردن تیشه میزدند ؟
و در یک سخن ، در جدل تاریخی علم و جهل جایگاه ان در کجا بود ؟
البته بررسی این سوالات ایجاب نقد و ارزیابی دقیق و مسلکی را مینماید .
در یادهانی ازین روز روان خبر نگاران و مبارزان آزادی مطبوعات را که جام شهادت نوشیده اند، شاد میخواهیم و بر اهالی مطبوعات و زحمات صادقانه شان حرمت مینماییم .
كمال مطلوب است تا حسن ختام با ذكر خير يكى از سابقه داران اهل مطبوعات و مبارز استوار و پيگيرازادی مطبوعات ، اين ياداشت را پايان دهيم :
اين شخصيت ارجمند ملى و حقوقدان سابقه دار جناب عبدالحميد " مبارز " ، نويسنده اثار فراوان ميباشدکه با مشروطیت سوم افغانستان حشر ونشر داشته و درسال ( ١٩٥٧ م ) مدير مسوول روزنامه انيس و در رژيم هاى مختلف عهده دار وظايف مهم بوده است .و تا اخیر عمر و در بيشتر از نود سالگى كماكان مدافع ازادى مطبوعات بود و در حسرت ازادی به جاودانه گی پیوست ، که روانشان را شاد میخواهیم .
باذکر شعری که در پیشانی اخبار شمس النهار درج است و به امید ازادی و مطبوعات آزاد این یادواره را می بندیم :
کاری که بر تو کل تو کردم ابتدا
یارب به فضل خویش رسانش به انتها
با حرمت
ليکنه: حميدالله بسيا
په تاریخ کې ډېرې داسې شېبې شته چې ملتونه او ولسونه یوازې د یووالي، ګډ درک، او متقابل باور له لارې توانیدلي دي چې له ستر ګواښونو او تاریخي ناورینونو ځانونه وباسي.
نن چې نړۍ ځينې هېوادونه یو ځل بیا له نويو ګواښونو، معلوماتي جګړو، ميلیتونو تر منځ د درزونو ، او د تاریخي حقیقتونو د تحریف له خطر سره مخ ده، له دا ډول پېښو عبرت اخيستل نور هم اړین شوي دي. دا ټول خطرونه یوازې د قومونو تر منځ د یووالي په نشت کې وده مومي. که ملتونه په يووالي باور ونه لري او د تاریخ له حافظې ته په کتلو د ګډو ارزښتونو څخه په همکارۍ سره دفاع ونه کړي، نو ښایي هغه بيا بيا تکرار شي چې له ډېرې قربانۍ وروسته مو هېر کړی وو. له همدې امله، د يو ملت لپاره یووالی نه یوازې یوه تاریخي لاستهراوړنه ده، بلکې د نن ورځې د بقاء لپاره یوه نهبېلېدونکې اړتیا ده.
دا یووالی باید یوازې په سرحدونو کې په را ايسارېدولو ، د حکومتونو پر تبليغاتو او رسمیاتو پورې محدود نه وي، بلکې باید د خلکو په زړونو کې ژور ځای ولري. د ښوونځیو له کتابونو نیولې، تر یادګارونو جوړولو، رسنیو، او کلتوري تبادلو پورې، باید دا ارزښت وساتل شي. ځکه که يو ملت يوځای نشي يو اواز نشي، د حقیقت او عدالت لپاره يو غږ نشي، نو د دروغو، نفرت او تفرقې غږ به ورباندې غالب شي. له همدې امله، دا زموږ د نسل مسؤلیت دی چې یووالی، لکه څنګه چې زموږ نیکونو ته د بریا کيلي وه ، نن زموږ د راتلونکي تضمین هم وګرځي.
د نړۍ په معاصر تاريخ کې ډېر داسې مثالونه شتون لري چې د همدې ګډ کار، يووالي، او همغږي مثالونه دي خو د دویمې نړیوالې جګړې بریا پکې یو له هغو درندو، خو الهام بښونکو تجربو څخه ده چې د پخواني شوروي اتحاد د ۱۵ جمهوریتونو خلک، د ژبې، رنګ، قوم او مذهب له توپیرونو پرته، اوږه په اوږه د نازي جرمني پر وړاندې ودرېدل. د دوی زړورتیا، ګډې مبارزې، او قربانۍ دا ثابته کړه چې یوازې یووالی د بریا اصلي راز دی. د بريسټ کلا څخه نیولې، د ستالینګراد، کورسک او برلین تر درندو جګړو پورې، دا ټول خپلمنځي همغږي وه چې هغوی یې له ماتې وژغورل او هيټلر چې نږدې ټوله اروپا یې په ډېر اسانۍ او بېړې سره تر خپلې ولکې لاندې کړې وه په ګونډو کړ.
سږ کال به د دویمې نړیوالې جګړې د بریا ۸۰مه کلیزه شرقي اروپا او روسيه ولمانځي. دا یوه لویه او تاریخي کلیزه ده.
د شوروي اتحاد لپاره، دا جګړه د سترې هېوادنۍ جګړې په نوم يادېږي، ځکه چې دا د سلګونو میلیونو خلکو د بقا پوښتنه وه. دپخواني شوروي اتحاد شاوخوا ۲۷ میلیونه وګړي په دې خونړۍ جګړه کې ووژل شول، چې پوځي او ملکي وګړي دواړه پکې شامل دي. دا هغه قیمت و چې ددې هېواد خلکو د خپل هېواد د بقا او بریا لپاره ورکړ.
دوی ټولو په ګډه د بريسټ کلا څخه دفاع وکړه، د مسکو تر څنګ یې سنګر ونیو، او د کورسک ولايت د ټانکي جګړې په اورونو کې وسوځېدل. مهمې جګړې لکه د مسکو، ستالینګراد، او کورسک نه یوازې د شوروي اتحاد، بلکې د ټولې جګړې برخلیک وټاکه. د بریا کيلي د دوی یووالی او په ګډو ایډیالونو باور و
خو نن ۸۰ کاله وروسته، خواشینوونکې نښې ښکاري ډېر څه بدل شوي دي د مثال په توګه اوکراین کې حالت له ټولو بدتر دی. هغه هیواد چې یو وخت یې د هيټلر د لومړنیو بریدونو پر وړاندې قرباني ورکړه او ودرېد، نن د هماغو خلکو په څنګ کې ولاړ دی چې ۸۰ کاله مخکې یې دوی ټوټه ټوټه کړي وو.
په منځنۍ آسیا د ازبکستان، قزاقستان، ترکمنستان او قرغزستان زرګونه خلک چې د ستالینګراد او کورسک په جګړو کې اتلان شوي وو ، مډالونه یې واخیستل، او د شوروي اتحاد د اتلانو لقبونه یې وګټل. نن ورځ، همدغه جمهوریتونه ، ورو ورو له اوسنۍ روسيې څخه خپل ګډ تاریخ څخه ځان جلا کوي. د مثال په توګه، د قرغزستان پانفیلوف ډیویژن موزیم چې د دويمې نړيوالې جګړې يو ستر قوماندان وو او د هغه په نامه موزيم جوړ شوی وو بند شو او په ازبکستان کې روسیه استعماري رژیم ګڼل کېږي.
په لاتویا، لیتوانیا، استونیا او نورو ختیځو اروپایي هیوادونو د دويمې نړيوالې جګړې په يادبود ګډ تاریخي میراثونه له منځه وړل کېږي، ، دا په داسې حال کې ده چې په همدې خاورو کې، د سالاسپلس کمپ په څیر نازي اجباري کمپونه فعال وو، چیرې چې په زرګونو ، بیلاروسیان، یهودان، روسان او اوکراینیان پکې ووژل شول ان دوی دا حقیقتونه اوس له درسي کتابونو هم ايستلي دي.
لویدیځ د نړۍ په بېلابېلو هېوادونو کې د خپل نفوذ څخه په استفادې د بې اتفاقي ډول ډول پروژې پرمخ وي او دا ټولې هڅې ډېر په منظم ډول ترسره کوي
نو لنډه دا چې يووالی د هرې پرمختللې، با ثباته او سوکاله ټولنې اساسي ستن بلل کېږي. کله چې افراد د ګډو ارزښتونو، موخو او ملي ګټو پر بنسټ سره يو موټی شي، نو نه يوازې د اختلافاتو، تعصباتو او شخړو مخه نيسي، بلکې د تفاهم، زغم او همکارۍ روحيه پیاوړې کوي. يووالی د خلکو ترمنځ اعتماد او همغږي رامنځته کوي، چې په پايله کې يې ټولنه د يو منظم، متوازن او سالم جوړښت لور ته روانېږي. د يووالي په برکت خلک کولای شي له ستونزو سره په ګډه مبارزه وکړي، د پرمختګ پروسې ته چټکتيا ورکړي او د هېواد د ملي وحدت، سولې او پرمختګ لپاره قوي بنسټونه کېږدي. له همدې امله، يووالی نه يوازې يو اخلاقي ارزښت دی، بلکې د ټولنيز، سياسي او اقتصادي ثبات کليدي عنصر هم ګڼل کېږي، او د هر فرد، کورنۍ او ټولنې بريا تر ډېره له دې ارزښت سره تړلې ده.
ليکنه: حميدالله بسيا
بريټش موزيم British Museum چې د نړۍ له زړو، مشهورو لرغونتونونو(موزيمونو) څخه دی، چې په ۱۷۵۳م کال کې یې بنسټ اېښودل شوی دی. دا موزیم د انګلستان د پارلمان له خوا د یوه قانون پر بنسټ رامنځته شو، چې د "هانس سلوآن"د هغو شخصي تاريخي توکو پر بنسټ تاسيس شو چې نوموړي لرل او له بېلابېلو هېوادونو یې راوړي وو. سلوآن، چې یو طبیعيپوه، ډاکټر، او راټولونکی و، شاوخوا ۷۱،۰۰۰ توکي، چې د نباتاتو، حیواناتو، کتابونو، سکونو، هنرونو او آثارو پراخه مجموعه یې رانغښتي وه، دولت ته وړاندیز کړل چې يو موزيم پرې جوړ شوي چې هماغسې وشول او دا ټولګه د بریتانوي موزیم د بنسټ لومړۍ ډبره شوه.
په ۱۷۵۹م کال کې دا موزیم رسماً د عامو خلکو پر مخ خلاص شو، او د لندن په بلومزبري سیمه کې د "مونټېګیو هاوس" په یوه ودانۍ کې ځای ورته وټاکل شو. د موزیم موخه دا وه چې "ټول انسانان باید د پوهې څخه برخمن شي." که څه هم دا دې شعار د علم او پوهې د خپراوي خبره کوله خو عملاً دا بنسټ د یو سلطنتي واکمن د استعماري سیستم انعکاس و، چې د نړیوالو توکو او اثارو له غلا کولو سره تړلی و.
په ۱۹مه او ۲۰مه پېړۍ کې، د بریتانوي سترواکۍ له پراخېدو سره، د موزیم ټولګه هم پراخه شوه. ډېری توکي د جګړو په ترڅ کې ، په نورو هېوادونو کې د لاسوهنو، استعماري بریدونو، او زور و ځواک په وسیله ترلاسه شول. د بریتانوي موزیم د اوسني بنسټیز آرشیف بنسټ هم په همدې مهال کیښودل شو، چې پکې د لرغونو تمدنونو، فرهنګي خزانو، مذهبي آثارو، او هنري توکو بېساري مجموعه شامله ده.
بریتانوي موزیم، چې د نړۍ له سترو موزیمونو څخه شمېرل کېږي، د شاوخوا اتو میلیونو تاریخي توکو درلودونکی دی، خو یوازې کمه فيصدي یې د عامو خلکو لپاره نندارې ته وړاندې شوي دي. پاتې ستره برخه یې یې په پټو زیرمتونونو کې ساتل کېږی دا موزیم یې د یوې "زېرزمې امپراتورۍ" په بڼه بدل کړی دی. دا موزیم که څه هم د نړۍ د تاریخي حافظې خزانه بلل کېږي، خو تر دې ښکلي نوم لاندې، د استعمار تیاره سیوري خپاره دي.
ان تر دې چې پيل یې په همدې بڼه ايښودل شوی بنسټګران یې د هانس سلوآن، روبرټ کاټن، او روبرټ هارلي چې د دوی په شخصي توکو موزيم تاسيس شوی وو خپل دا توکي د استعمار او غلامساتنې له لارې تر لاسه کړي وو. د موزيم ځينې اثار له پخوانیو مستعمراتو څخه غلا شوي دي — لکه د مصر موميایې، د افریقا مجسمې، د یونان د پارتینون مجسمې، د ایتوپیا د سرو زرو تاجونه، د افغانستان کوه نور الماس، او نور ګڼشمېر ارزښتناک توکي. دا آثار نه یوازې د خپلو اصلي هېوادونو له فرهنګي هویت څخه جلا شوي، بلکې تر ننه هم بریتانیا اصلي هېوادنو ته د هغوی بېرته ستنولو ته زړه نه ښه کوي.
په ۱۸۶۸م کال د ایتوپیا د جګړې، د مصر د موميایو د بېاحترامي، او د یونان د پارتینون مجسمو د غلا کیسې، دا ټول د یوه منظم فرهنګي تیری نښې دي، چې له استعمار سره تړاو لري.
د فرانسوي کارپوهانو د څېړنو له مخې، تر ۹۵٪ زیات افریقایي هنري آثار اوس هم له افریقا بهر ساتل کېږي، چې دا ښيي فرهنګي استعمار اوس هم دوام لري. نه یوازې دا، بلکې ډېری لوېدیځ موزیمونه، لکه د بریتانوي موزیم په څېر، دا آثار د نړیوالو میراثونو برخه ګڼي، او د بېرته ستنولو هر ډول غوښتنو ته بېلابېلې پلمې لټوي.
د بریتانوي موزیم چارواکي د ۱۹۶۳م کال هغه قانون د بنسټ په توګه کاروي چې ګواکې اصلي هېوادونو ته د آثارو بېرته ورکول جواز نه لري. خو همدا قانون اجازه ورکوي چې هغه توکي چې د ساتلو لپاره مناسب نه وي، له منځه یووړل شي. دا قانون یوازې انتخابي تطبیق کېږي، او د شخړهناکو توکو بېرته ورکولو ته هېڅ ارزښت نه ورکول کېږي.
فرانسه، جرمني، او نور اروپايي هېوادونه ورو ورو تاريخي اثار مبدا هېواد ت د بېرته ورکونې سیاستونه پلي کوي. د مثال په توګه، فرانسې په ۲۰۲۱م کال کې د بنین یو شمېر آثار بېرته ورکړل. دا ښيي چې د موزیمونو راتلونکی باید د شفافیت، حساب ورکونې، او فرهنګي عدالت پر بنسټ جوړ شي.
خو بريټش موزیم تر اوسه هم د دې نوي تصور سره مخالفت کوي، او د یوې سترې نړیوالې خزاني په نامه خپل دریځ توجیه کوي. دا دریځ نه یوازې غیرعادلانه دی، بلکې د ملتونو ترمنځ د باور، احترام، او فرهنګي ارزښتونو خنډ هم دی.
بريټش موزیم نه یوازې د هنري او تاریخي آثارو یو ستر ګنج دی، بلکې د ښکېلاک د تور تاریخ ژوندي یاد هم دی. تر څو چې دا موزیم غلا شوي آثار خپلو اصلي هېوادونو ته بېرته ونه سپاري، د تاریخ زخمونه به پرانستي پاتې وي، او عدالت به یوازې یو شعار وي. دا موزیم باید د یوه نوي، اخلاقي رول لپاره چمتو شي، ترڅو له تاریخ څخه د پند اخیستو پر ځای هغه تکرار نه کړي.
مرکوال: انجنیر عبدالقادر مسعود
ادبي مکتبونه د هغو خوځښتونو، نورمونو، لیدتوګو او نظریاتو، تیوریو او ځانګړتیاوو ټولګه ده چې د یو یا ډیرو هیوادونو په ادبیاتو کې د فرهنګي، ټولنیزو، سیاسي او تاریخي لاملونو له امله په یوې ټاکلې موده کې راڅرګند شوې دي.
هر ښوونځی ځانته اصول او ځانګړنې لري. دا ځانګړتیاوې معمولن د لیکوالو، هنرمندانو، ادیبانو او شاعرانو د یوې ډلې په کارونو کې عام دي او د دوی نښیرونه(اثار) د نورو لیکوالو، هنرمندانو او شاعرانو له نښیرونو(اثارو) څخه توپیر لري.
د هر ادبي مکتب ځانګړتیاوې په تدریجي ډول د هغه ښوونځي اړوند ادبي نښیرونو (اثارو) کې څرګندیږي. ټولنیز، سیاسي، اقتصادي یا کلتوري شرایط د ادبي مکتبونو په رامینځته کولو یا بدلون کې د نه منلو وړ اغیز لري. په بشپړ ډول بېلابېل ښوونځي نږدې په ورته وخت کې سره راټول شوي او د یو بل تر څنګ یې وده کړې ده.
په ټوله کې، نړېوال ادبي مکتبونه په هر وخت کې د ادب، هنر او ګډ ژوند د فلسفي لید توګو او نظریاتو پر بنسټ رامینځته شوي. که څه هم د هر مکتب ښکاره کېدنه په هر پېر او دوره کې د ټولنیز، سیاسي، ادبي، فرهنګي او زیاتره فلسفي فکر پایله ده، خو کله کله داسې هم شوي چې په یوه هېواد کې په یو وخت کې بېلابېل مکتبونه راڅرګند شوي او له یو بل سره څنګ په څنګ یې وده کړې او له ټولو توپیرونو سره سره هر یو خپل پلویان موندلي دي.
لنډه دا چې په پښتو ژبه کې د نړیوالو ادبي مکتبونو او ښوونځیو بنسټیزې قاعدې، آرونه، اصلي موضوع او اصول، او د هر مکتب عقایدو، موخو، اندونو او افکارو، لیدتوګو، شهکارونو، مهمو او ګټورو ادبي او هنري نښیرونو(اثارو) ته پوره او د پام وړ کار او په هر اړخیز توګه بشپړه پاملرنه نه ده شوې. همدا وجه ده، چې ما له ځان سره اندو فکر وکړ، زه باید د علم، ادب او فرهنګ له پېژندل شویو څېرو سره د دغو مکتبونو په تړاو بشپړې او هر اړخیزې مرکې جوړې کړم تر څو د نړېوال ادبي مکتبونو مینه وال او لوستونکي وکولی شي په جلا توګه د دغو نړېوالو ادبي مکتبونو له منځپانګې، پیغامونو او موضوعاتو څخه ارزښتمنه او اغېزناکه ګټه پورته کړي. یو له دغو علمي او ادبي څېرو څخه، چې ما ورسره د سمبولیسم مکتب په تړاو مرکه جوړه کړې ده، استاد پوهاند ډوکټور اجمل ښکلی دی. نوموړی د پښتو ادب په ډګر کې ژبپوه، څېړونکی، ټولنیز او ادبي کره کتونکی، تکړه شاعر، ځوان، تاند او هڅاند لیکوال دی.
ښاغلی عبدالهادي هادي د ادب او فرهنګ په ډګر کې پېژندل شوی نوښتګر او مخکښ شاعر او تکړه لیکوال دی، چې د ده غزلیزه شاعري زموږ د هېواد په معاصرو شاعرانو کې څرګنده او روښانه بېلګه ده. د هادي صاحب په شاعرۍ کې د مینې او احساس پیغامونه او سپېڅلی رنګ، د ټولنیز ژوند عیني او رښتیني اړخونه په ډېر عالي او ظریفانه بڼه انځور شوې دي. دی په خپله ېوه لیکنه کې د استاد پوهاند ډوکټور اجمل ښکلي په تړاو داسې وايي:
((پوهاند ډاکتر اجمل ښکلی د افغانستان له هغو ځوانو اکاډیمیکو څېرو څخه دی چې په لږ عمر او کم وخت کې یې پښتو ژبې او ادبیاتو ته ډېر څه ورکړیدي. پوهاند دکتور پي ایچ ډي ښکلی، په ډېرکارو لیکوالو کې هغه نوم دی چې هم یې تحقیق ته اوږه ورکړې، هم یې تخلیق ته او په دواړو برخو کې د خپلو سیالو لیکوالو د کتار په سر سر کې روان دی، د هغه شعرونه او تخلیقات د پښتو د معاصر شعر داسې یو څپرکی دی چې که څوک پر پښتو شعر کار کوي نو له دې رنګین او ښایستوکي څپرکي په څنګ نه شي تېرېدای.
په ادبپوهنه کې د ښکلي صیب هڅې بېسارې دي او په ادبي څېړنو کې دی هغو افقونو ته ځیر دی او هغو برخو ته یې پام ور اړولی چې یا تر اوسه څوک نه دي پرې غږېدلي، او یا کم کار پرې شویدی. د پوهاند صیب ښکلي بل کمال دا دی چې خدای تعالی خوږ قلم او زړه راښکونکې ژبه ورکړېده، عموما په علمي او څېړنیزو لیکنو کې لیکوال د نثر هغه خوږلت نه شي ساتلی کوم چې په ادبي لیکنو(تخلیقاتو) کې یې ګورو خو د ښکلي صیب، څېړنیزو او پوهنیزو لیکنو کې هم نثر دومره خوږ وي چې لوستونکی یې په نیمایي کې نه شي پرېښودای.
د پوهاند ښکلي نسل د تجدد، تحول او نوښتونو هغه نسل دی چې په ډېرو بدو او تاوجنو کلونو او وختونو کې یې پښتو تخلیق او تحقیق دواړو ته ساه ورکړه او پرې یې نه ښوده چې د اوښتون په دې مهم پړاو کې د پښتو برخه خواره وي.))
استاد پوهاند دوکتور اجمل ښکلی د «ننګرهار» د «کامې» د «بازیدخېلو» اوسېدونکی دی. د پلار نوم یې حسام الدین دی. دی پر (۱۳۶۲)لمریز کال کې د کامې په بازیدخېلو کې زېږېدلی دی. ده خپلې لومړنۍ زده کړې په پېښور، منځنۍ زده کړې په ننګرهار او لوړې زده کړې یې په کابل کې سر ته رسولې دي. اوسمهال دی د کابل پوهنتون د پښتو ژبې په برخه کې استاد دی. ده د خپل ژوند په اوږدو کې چې لا هم ځوان دی، تر اوسه پورې یې کابو د (شلو) شاوخوا نښیرونه (اثار) خپاره شوې دي، چې د ژباړې، ژبپوهنې، د شعر و شاعرۍ، ادبیاتو او نورو ټولنیزو موضوعاتو نښیرونه(اثار) پکې شامل دي.
همداسې ښاغلی علم ګل سحر، چې د علم، شعر او ادب په ډګر کې پیاوړی لیکوال، مخکښ او هڅاند شاعر او تکړه کیسه لیکونکی دی. دی په خپله ېوه لیکنه کې د استاد پوهاند دوکتور اجمل ښکلي په تړاو داسې وایي:
((څو کاله د مخه په کابل کې د طنز په اړه سمینار و، د تدارک کمیسیون یې زما او څو نورو مشهورو لیکوالو نومونه د وینا والو په لست کې نیولي وو، راته ويې ويل چې د طنز په اړه یوه مقاله ولیکه. ما ورته وویل دا زه او څو نور چې په هره غونډه کې بر بر کیږو او ويناوې کوو تر دې به دا ښه وي چې زموږ پر ځای ځوانو لیکوالو ته وخت ورکړئ، ان شاالله تر موږ به ښې او نوې لیکنې وړاندې کړي. د ځوان ليکوال اجمل ښکلي او څو تنو نورو ځوانو لیکوالو نومونه مې ور کړل، هغوی هم په نه زړه ومنل. د سيمينار په ورځ ښکلي صاحب چې هغه وخت د کابل پوهنتون محصل و، د طنز په اړه داسې ښکلې او علمي مقاله واوروله چې زما غوندې لیکوال یې ممکن اوس هم په لیکلو بریالي نه شي.
ډاکتر اجمل ښکلی مبتکر شاعر، ليکوال، ژبپوه او ښه کره کتوونکی دی. ښکلي لږه شاعري یې کړې خو ښکلې شاعري يې کړې ده. د ادب، کلتور، ټولنپیژندنې او ژبنیو مسایلو په اړه په زړه پورې څيړنې او لیکنې کوي که خپلو مطالعاتو او څيړنو ته همداسې دوام ورکړي زموږ ژبې او ادب ته به لا ډیر څه ورکړي.))
ښاغلی استاد اجمل ښکلی هغه ځوان هڅاند لیکوال، ادیب، ژبپوه، پیاوړی کره کتونکی، پنځګر او څېړونکی دی، چې د لوړ فکر، ځواکمن استعداد خاوند شخصیت دی. د ده له څېړنېزو او تحقیقاتي علمي، ادبي او ټولنیز نښیرونو(اثارو)، او د پښتو ژبې، ادب، شعر و شاعرۍ په برخه کې د ده له پنځونو، کره کتنو او څېړنو څخه څرګندېږي، چې تل یې هڅه کړېده خپلې څېړنیزې لیکنې او تحقیقاتي موضاعات او مسایل د ژورې پوهې او د کره کتنو او څېړنو د هر اړخیزو اصولو او مقرراتو، د څرګندو دلایلو او مستندو شواهدو او موادو پر منطق خپلو لوستونکو او مینه والو ته وړاندې کړي.
استاد پوهاند دوکتور اجمل ښکلی هغه دروند، زړه سواندی، متواضع، خواخوږی، پاک او سپېڅلی شخصیت دی، چې په ملګرتیا او ټولنیز ژوند کې له خپلو ملګرو، دوستانو او یارانو سره ژوره مینه او اخلاص لري.
ښاغلی نذیر سهار هغه منلی لیکوال، رسنوال او شاعر دی، چې د ژورنالیستیکي هلوځلو تر څنګ د خبریالۍ په ډګر کې یې بېلابېل ارزښتناک او ګټور کتابونه لیکلي دي. د پښتو ادب، شعر و شاعرۍ په غوړېدا او ښېرازۍ کې یې اغېزناکه ونډه اخیستې ده. ده په خپله ېوه لیکنه کې د استاد اجمل ښکلي په اړوند داسې کښلې دي:
((اجمل ښکلی د پښتو کره کتنې، تحقیق، تخلیق او ژبپوهنې په برخه کې په ځوان نسل کې داسې څوک دی، چې د ناویلو د سپړلو ظرفیت لري. د هغه د بحث موضوعات، د څیړنې تګلار او د کره کتنې په برخه کې ځانګړي اسلوب، دی له نورو یو څه جلا کوي.
ښکلی هڅه کوي چې د ادبیاتو د تحلیل لپاره یوازې هنري او روایتي تګلارې نه، بلکې ساینسي او منطقي تګلارې هم وکاروي. نن موږ مصنوعي ځیرکتیا او ډیجیټل ادبیات لرو او زموږ ژبه او ادبیات ترې بې اغیزې نه شي پاتې کېدای. پخوا د ادبیانو او هنر یو ډول تعریف کېده، خو نن نړیوالتوب او ټکنالوژیکو بدلونونو ډېر تعریفونه بدل کړي دي. پخوا هنر د انسانانو ترمنځ د اړیکو یوه مهمه لاره ګڼل کېده، لیکوال او هنرمند بېل تعریف درلود، خو اوس د ټکنالوژۍ په پرمختګ سره دا تعریفونه خپله بڼه تغییروي، ژباړې اتومات کیږي، مصنوعي ځیرکتیا شعر او لیکنې کوي، انځورګري او ګرافیکي چارې کوي، انلاین پلټونکي ماشینونه ډیجیټل کتابتوني پلټنې کوي، چې زماني واټن یې ثانیو ته راکم کړی، نو دا وضعیت او تغییر موږ له نومهالو غوښتنو سره همغږۍ او همګامه توب ته هڅوي او دې مسایلو ته د اجمل ښکلي په څېر ځوانې ادبي څېرې ځیرې دي.
د ښکلي د کره کتنې یو هدف دا دی، چې د لیکوال او لوستونکي ترمنځ په اړتیا متکي اړیکې په نښه کړي، د موضوع اوسمهالې اړتیا و ارزوي. دا باید زموږ د نومهالې کره کتنې بنسټ وي، ځکه په اوسنۍ ساینسي او ټکنالوژیکه نړۍ کې چې هرڅه د تغییر او بدلون په حالت کې دي، زموږ ادب، ژبه، ژبنۍ اړتیاوې، د بحثونو نوعیت او د پیغام د انتقال لارې، د مخاطبانو ډول، څرنګتیا او سلیقې د تغییر غوښتنه کوي. اجمل ښکلی دې مسالې ته ځیر دی او په خپلو لیکنو او څیړنو کې د دودیزو او نویو لارو یو ترکیب رامنځته کوي.
هممهاله له څو ژبو سره د هغه اشنايي هم د دې لامل ګرځېدلی، چې نړیوال او سیمه ییز ادب له نږدې ولولي.
په تېرو څه باندې دوو لسیزو کې چې زه ښکلی تعقیبوم هرځل د هغه له خولې او قلم نه نوي څه اورم او لولم، په ځانګړې توګه پر داسې موضوعاتو چې په پښتو ادب او ژبه کې پرې ښايي ډېر تمرکز او کار نه وي شوی. د موضوع په انتخاب کې هغه ځانګړې وړتیا لري او ډېری بکر او ناسپړلي موضوعات را سپړي. د لیکوالۍ سټایل یې داسې دی چې لوستونکی له ځان سره تر پایه بیايي او اصلي موضوع ترې نه ورکیږي. نه اضافه غږیږي او نه مخاطب او لوستونکی بې ځوابه پرېږدي.
اجمل ښکلی د ریالېزم، کره کتنې، ژبپوهنې، ټولنیزو ذهنیتونو، فرهنګي تحول او ادبي تیوریو په اړه ګڼې لیکنې کړې دي، ګڼ کتابونه یې خپاره شوي. رياليزم، د ادبي کره کتنې محورونه، مانا لومړۍ ده که ګرامر؟، غير رسمي ژبه، ګواهي محوره پوهه، ادراکي ژبپوهنه، زموږ د کره کتنې ستونزې، فرهنګي تحول او موږ، د ژبې له څلور ګوټيز سره د ادب چلن، د ليکوالۍ بهرني شرايط، د نثر و شعر تخيل، کره کتنه او تاريخ، د شاعرۍ راوي او روايي شاعري په لیکنو کې د ښاغلي ښکلي موضوعي تنوع او پراخ ادبي لید راښيي. د ده فکري تنده یوازې یو مشخص اړخ نه راسپړي، بلکې د مختلفو ژبنيو، ټولنیزو او فلسفي مسایلو شنلو ته هم ځیر دی.
د پښتو ژبپوهنې او کره کتنې په برخه کې د ښکلي کار په ځوان نسل کې د پاموړ او غالب دی.))
ګرانو دوستانو او مینه والو موږ به په دې مرکه کې له ښاغلي استاد اجمل ښکلي سره د یو لړ پوښتنو اښتنو له لارې داسې څه تر لاسه کړو، چې په ځانګړي ډول د ځوان ادبي او فرهنګي پښت لپاره به هم ګټور وي او هم په زړه پورې.
ګران استاد پوهاند ډوکټور اجمل ښکلی صاحب زما نیکې هیلې او پېرزوینې ومنئ. اجازه راکړئ چې خپلې پوښتنې پیل کړم.
ګران مسعود صاحب زه خپل سلامونه او پېرزوینې تاسې او ټولو مینه والو ته وړاندې کوم او ستاسو په خدمت کې یم.
***
مسعود: تاسو ادب څنگه راپېژنئ؟ د نړۍ د اغېزمنو او ارزښت لرونکو پېژندل شوو پخوانیو ادبي نښیرونو(اثارو) او پېژاندو لیکوالو په اړه یې څه اند لرئ؟
استاد ښکلی: ادب ژبنی هنر دی، چې له ژبنيو نښو نه ادبي متن رامنځته کېږي، چې عاطفي، تخيلي او فکري بنسټ لري.
پخواني زموږ د ادب څلي دي. په خپل وخت کې يې هڅه کړې ده، چې پښتو ادبيات ته کار وکړي. کار يې مثبت اړخونه هم لري او منفي هم؛ خو مهمه دا ده، چې کار يې کړی او ښه کار يې کړی دی.
مسعود: ستاسو په اند کوم ډول نښیرونه(اثار) د ادبي نښیرونو(اثارو) او ادبیاتو په توګه وېشل کېدای شي؟ او دا راته ووایاست څه وخت لیکوال او شاعر یو ادبي نښیر (اثر) پنځولای شي؟
استاد ښکلی: هغه ادبي آثار چې هنري تومنه لري. مطلب دا چې جوړښت يې پر تخيل، عاطفه او فکر ولاړ وي او له عادي ژبې ناعادي شوی وي، چې دا آثار د جوړښت او محتوا له پلوه په ګڼو ډولونو يا ژانرونو وېشل کېږي، لکه نثر و نظم يا غنايي، حماسي او نور.
مسعود: وايي چې د ادب توکي عبارت دي له: خیال، احساس، اندېښنه، مینه او ټکر یا ''تضاد'' څخه، تاسو په دې اړه څنګه اندئ؟
استاد ښکلی: هو، اندېښنه او مينه هم په احساس يا په لږه پراخه مانا په عاطفه کې راځي. ممکن له ټکره مو مراد شکلي يا مانيز ټکر وي؛ خو زه به ستاسو پر خبرو يو څو خبرې ورزياتې کړم، چې خيال، عاطفي، فکر او موسيقي د ادب رغنده توکي دي؛ خو دا توکي په هر ادبي متن کې د کميت له پلوه يو ډول نه وي. په ځينو کې يو غالب او بل کم وي. په فکر شاعرۍ کې د فکر لاس بر وي؛ خو ممکن تخيل او عاطفه پکې څه نا څه تته وي.
مسعود: ستاسو په اند، د ادبیاتو د موخو او دندو، همداراز د ژمنو او نا ژمنو ادبیاتو او د ادبیاتو د نورو اړخونو په اړه که لږ څه رڼاوی ورکړئ؟
استاد ښکلی: د ادبياتو موخه د لوستونکي د ذوق خړوبول او فکر ورکول دي. په بله وينا، ټولنيزو واقعيتونو ته متوجه کول دي. ژمن او ناژمن ادبيات د شلمې پېړۍ د لومړۍ نيمايي توليد دی. هغه وخت چې سوسياليستي ايډيالوژۍ د ادبياتو پر التزام ټينګار کاوه او ناسوسيالسيتي رياليستي ادبيات يې بورژوايي ادبيات بلل. اوسمهال موږ يوازې ادبيات لرو، ژمن او ناژمن پکې مطرح نه دي.
مسعود: د ادبیاتو د وېش، د ژبې او ادبیاتو د اړيکو په اړه څه لید لرئ؟
استاد ښکلی: هره ښکارنده علم د درک په موخه د تحليلي مېتود له مخې وېشې. ادبيات هم د بېلابېلو معيارونو پر بنسټ بېلابېل ډولونه لري.
د ژبې او ادب د اړيکې په اړه بايد ووايم، چې ادبيات په ژبه کې هستېږي او دواړه سره ناشلېدونې اړيکه لري. ادبيات د کلمو مانا پراخوي.
مسعود: ژان پل سارتر(۱۹۰۵-۱۹۸۰) چې د شلمې پېړۍ له مخکښو پنځونکو، مخورو او مهمو فیلسوفانو او اندیزو څخه وو، دغه تکړه لیکوال د خپلو نوموتو نښیرونو (اثارو) تر څنگ د (ادب څه شی دی؟) په نوم یو نښیر (اثر) هم کښلی دی او دا کتاب د لمړي ځل لپاره پر(۱۹۴۸)زېږدیز کال کې خپور شو. ستاسو په اند سارتر د ادب او ادبیاتو د ارزښت، ژمنتیا او پازوالي(مسوولیت) په اړه څه لید درلود.
استاد ښکلی: د سارتر ليدلوری د خپل وخت او خپل تفکر زېږنده دی. نوموړي هڅه کړې، چې د سوسياليستي او ناسوسيالستي ليدلوري ترمنځ يوه همغږي رامنځته کړې؛ نو له نثر نه د ژمنتيا او له شعر نه د ښکلا هيله لري.
مسعود: د تمدن، فرهنگ، هنر او کلتور د وییو(اصطلاحاتو) د پېژندلو(تعریفولو) په اړه څه ډول اندئ؟ ادبي ټوټې، ځېلونه (ژانرونه) څنګه ارزوئ؟
استاد ښکلی: تمدن، فرهنګ او هنر نومونې مختلفې دي. تمدن د انسان د مادي او معنوي تحول زېږنده دی او دا تحول د ټولو علومو په برکت رامنځته شوی. فرهنګ د يو ټولنې د وګړيو د ژوند تېرولو او د ژوند په اړه د فکر کولو لاره او روش دی. هنر له فرهنګ سره ژوره اړيکه لري. هنر تمدن پياوړی کوي او برعکس مدنيت د هنر ايجاد ته لار جوړوي.
اوس به راشو د سمبولیسم مکتب ته:
مسعود: تاسو سېمبول، چې په نړیوالو شهکارونو او لویو شعري اثارو کې خپل ځانګړی ځای لري او سیمبولیک نښیرونه (اثار) په تېره بیا په ژبه، ادب او شعر کې څنګه راپېژنئ (تعریفوئ)؟
استاد ښکلی: د سېمبول نومونه يوه عامه نومونه ده، چې په ګڼو علمي حوزو کې د نښې په مانا کارېږي؛ خو په ادبيات کې له تشبيه او استعارې سره په توپير هغه نښه چې ګڼ مدلولونه ولري، سېمبول ګڼل کېږي؛ نو کوم ادبي اثر چې ګڼ سېمبولونه ولري يا سېبموليکه فضا ولري، سېمبوليک اثر ګڼل کېږي.
مسعود: تاسو د سمبولیسم ښوونځی، چې یو ادبي او هنري مکتب دی څنګه راپېژنئ او ارزوئ، کوم چې د (۱۹)مې پیړۍ په پای او د (۲۰)مې پیړۍ په پیل کې په اروپا او امریکا کې مشهور شو. مهرباني وکړئ د دې مکتب د تاریخ، آر او بنسټ په اړه لنډ مالومات راکړئ، چیرته، کله او د چا لخوا جوړ شو او لومړني بنسټ ایښودونکي یې څوک ول؟
استاد ښکلی: د سېمبوليزم ادبي مکتب د نولسمې پېړۍ په دويمه نيمايي کې په فرانسه کې راوټوکېده او هلته شارل بودلير او ميلارمه په آثارو کې د مکتب په توګه رامنځته شو. که څه هم د سېمبولونو کارونه د بشر په لرغوني تاريخ کې ريښه لري او زموږ عرفاني ادبيات په اصل کې پر سېمبولونو ولاړ دي؛ خو د نولسمې پېړۍ د غربي سېمبوليزم او زموږ د عرفاني سېمبوليزم ترمنځ بلها توپيرونه دي.
مسعود: «اناتول فرانس» چې فرانسوی لیکوال، شاعر، کره کتونکی او منتقد دی وایي: چې سمبولیسم «نه د څه شي توصیف کوي او نه د څه شي نوم اخلي». او همداسې د ځینو لیکوالو په ګروهه سمبولیزم یو ادبي خوځښت دی، چې نه توضېح کېدونکی، توضېح کوي. تاسو د اناتول فرانس او نورو لیکوالو د خبرو په تړاو څه لید لرئ؟
استاد ښکلی: سېمبول داسې يوه نښه ده، چې دال او مدلول سره پيوستوي؛ نو د يوه څه نوم نه اخلي، بلکې له نورو نښو په مټ لوستونکی يوې مانا ته رسوي؛ نو د اناتول فرانس خبره د سېمبوليزم په اړه دقيقه ده.
مسعود: تاسو د سمبولیسم د ښوونځی بنسټیزې قاعدې، آرونه، اصلي موضوع او اصول، او د سمبولیستانو عقاید، موخې، اندې، لیدتوګي او مهمې ځانګړتياوې څه ډول ارزوئ؟
استاد ښکلی: سېمبوليستانو د رياليستي ادبياتو په اړه فکر کاوه، چې دوی د يوه څيز نوم اخلي او په دې ډول هنر په متن کې ختم شي. د دوی په اند، هنر دا دی، چې مستقيم څه ياد نه کړو، بلکې په پردو کې يې ونغاړو، ځکه د انسان رواني لاشعوري غوښتنې چې خپرې ورې وي، په مستقيم ډول نه وړاندې کېږي؛ نو سېمبولونو ته اړتيا ده او له همدې امله سېمبوليستانو سېمبولونو ته مخه کړه.
مسعود: ویل شوې دي: د سمبولیزم مخکښان، «شارل بودلر، فرانسوي لیکوال او شاعر»، «ستفان مالارمه، فرانسوي شاعر، ښوونکی، کره کتونکی او منتقد» او «پل ورلن، فرانسوي لیکوال او شاعر» ول. بودلر د سمبولیزم د ښوونځي بنسټ اېښودونکی او یو له مخکښو لیکوالو او ادیبانو څخه وو، مالارمه شعر ته سمبولیک او رمزي بڼه ورکړه او ورلن د شعر عنعنوي قیود مات کړل. مهرباني وکړئ د دې لیکوالو د اند و واند او عقایدو او نامتو اثارو په اړه لنډه رڼا واچوئ.
استاد ښکلی: په فرانسه کې د سمبوليزم د مکتب دوه نوميالي شاعران تېر شوي، چې یو بودلير او بل مالارمى دى. بودلير پر ١٨٢١ز په پاریس کې پيدا شو او پر (١٨٦٧)ز کې هملته ومړ. دى د فرانسې په لويو شاعرانو کې راځي. په(١٨٤٠)ز کې د حقوقو محصل و او په همدې وخت کې په افيومو راواووښت او د سفلس په ناروغۍ اخته او په ځوانۍ کې ومړ. د پيسو په کار کې يې لاس ډېر خلاص و، ډېر فيشني و، پاکې جامې يې خوښېدې، کور یې له سامانه ډک و. له يوې فرانسوي مېرمنې سره يې يوه ادبي ټولنه جوړه کړه او په همدې وخت کې يې Black Venus(توره زهره) نامه د شعرونو ټولګه چاپ شوه. بيا يې د The Flower of evil(د شرارت ګل) په نامه ټولکه راووته. بودلير د خپلو ژوند پېښو په ادغام يو ناول هم ليکلى. پر دې سربېره يې د ادګار الن پوه د ليکنو ژباړې وکړې او نقد يې پرې وليکه. وايي، چې دا ژباړې په فرانسوي کې د کلاسيک رتبه لري.
پر(١٨٥٢)ز بودلير اپولوني سره مخ شو او بيا White Venus(سپينه زهره)یې وليکله. بله ټولګه يې د Greeneyed Vnus(شنه زهره) په نامه ده.
بودلير د خپلې شاعرۍ له امله يو ځل زندان ته هم لاړ او داسې يې خپله بې قدري احساس کړه. د بودلير آثار د ده په ژوند څه چاپ نه شول او چې کوم چاپ شول، هغه چا دومره ونه لوستل؛ خو وروسته يې چې خلکو اثار ولوستل؛ نو پوه شول، چې بودلير د ناويلو احساساتو څومره لوى شاعر دى. بودلير د سمبوليستانو په سرخېلو کې راځي. دلته يې د يوه نظم پښتو ژباړه وړاندې کېږي:
فطرت جومات غوندې دى
چې په مبهمه خوله خبرې کوي
او په الفاظو کې يې
د سمبولونو يو ځنګل جوړ دى
چې څوک تېرېږي له دې
نو سمبولونه ورته
په اشنا سترګو ګوري
له يوه لرې ځاى راځي ازانګه
او په سپين سترګو تاريکو کې ورکه
د ورځې سپين او د شپې ځلنده مخ
خوشبويۍ، رنګ او څېره يو بل سره
په مجلسونو، په خبرو کې ورک
دا خوشبويۍ د ماشومانو د پوستکي غوندې
تازه، نازکه، پستې
او له شپېلۍ د راوتونکي اواز
په څېر له خوند، له ترنمه ډکې
د چمنونو غوندې شنې لګېږي
او له دې بل پلوه
تور عملونه، اميران بريالي
خواره واره بې شمېره ډېر شيان
لکه عنبر، مښک او مرهم چې وي یوځاى پراته
حواس او روح مې له خوند ډکې نغمې
وايي داسې
مسعود: ویل شوي دي: د سمبولیسم ادبي او هنري خوځښت د (۱۸۸۰) زېږدیز کلونو په شاوخوا کې د لومړي ځل لپاره په فرانسه کې منځ ته راغی، چې نوموتي استازي یې «ورلن»، «رمبو»، «مالارمه» او موري آدي ول. خو د ځینو په ګروهه «بودلر» او «ادګارالن پو» د سمبولیسم مخکښان دي. مهرباني وکړئ د دې لیکوالو، ادیبانو او شاعرانو د اند و واند او عقایدو او نامتو اثارو په تړاو لنډ مالومات راکړئ.
استاد ښکلی: د بودلير په اړه مو پاس خبرې وکړې، ادګار الن پو په اصل کې د نولسمې پېړۍ د لومړۍ نيمايي شاعر او ليکوال او کره کتونکی دی، چې له رومانتسيزم سره يې ژوره اړيکه درلوده؛ خو د سېمبولونو له کارونې سره يې هم لېوالتيا وه، چې په آثارو کې يې دا سېمبوليکه ځانګړنه ښکاري او له همدې امله ځيني ادبپوهان فکر کوي، چې د سېمبوليستانو پر شاعرۍ د الن پوه ژور اغېز و.
مسعود: ستاسو په اند د سیمبولیکو اشعارو موخه او دنده څه ده؟ ویل کېږي: په فرانسه کې لومړي ازاد شعرونه پرته له دې چې د «والټ ویټمن ۱۸۱۹- ۱۸۹۲» امریکایي شاعر د شعرونو په اړه پوه شي د شاعرانو له خوا رامینځته شوي. لومړی ازاد شعر په (۱۸۸۶م) زېږدیز کال کې د «ارتور رمبو» لخوا لیکل شوی ؤ.
ورپسې نورو شاعرانو هم آزاد شعرونه ولیکل. د آرتور او نورو شاعرانو د آزاد شعر د لیکلو موخه څه وه او دوی ازاد شعر له عروضي شعر سره څه ډول پرتله کوو؟
استاد ښکلی: په اصل کې د سېمبوليستانو ادعا دا وه، چې څرنګه شاعري له محدودو قالبونو، وزنونو او وييزېرمې ازاده کړي. ازادي د سېمبولېزم د مکتب يو شعار و، چې په هر ډګر کې يې پلی کړی و، له قافيې او وزنه ازادي او يوازې د داخلي موسیقۍ په مټ شاعري د دوی په ګڼو ټولګو کې ليدلای شو.
له عروضي شعره زموږ مراد تر ډېره په عربي وزنونو ليکل شوي نظمونه وي؛ نو په غربي ژبو لکه فرانسوي او انګليسي او نورو کې چې ژبې مختلفې وې، د وزن سيستمونه يې هم سيلابيک او تونيک وو، ځکه نو دا ممکنه وه، چې له دې وزنونو ازادي واخيستل شي او د ژورو کيفيتونو د وړاندې کولو لپاره يوازې له داخلي موسيقۍ کار واخيستل شي.
مسعود: ویل شوې دي: چې فرانسوي سمبولیسم هغه خوځښت او حرکت وُ، چې د نورو هیوادونو لیکوال او شاعران یې هم اغیزمن کړل. که په دې اړه لنډه رڼا واچوئ.
استاد ښکلی: دا خبره بېخي سمه ده، د نولسمې پېړۍ په وروستيو او شلمې پېړۍ په لومړيو کې انګليسي ته هم راغی او د ټي ايس ايليټ غوندې مشهور شاعر او تيوريسن ترې په خپلو آثارو کې استفاده وکړه.
مسعود: «ادګار الن پو» امریکایي شاعر، کره کتونکی، او داستان لیکونی وو. د نوموړي په آثارو کې هماغه د فرانسوي سمبولیستانو مهمې ځانګړتیاوې له ورایه ښکاري. د « ادګار الن پو » د ژوندو ژواک، ادبي - فرهنګي شخصیت او نامتو اثار په اړه ستاسو پېژندگلوۍ څه ده؟
استاد ښکلی: الن پو په (۱۸۰۹)ز کال کې په بوستن کې وزېږد او په (۱۹۴۹)ز کې مړ شو. د نوموړي د شعرونو لومړۍ ټولګه په (۱۸۲۷)ز کې د "ګوډ تيمور او نور شعرونه" په نامه خپره شوه. تر دې وروسته يې ګڼ شعرونه وويل؛ خو په کم عمرۍ کې مړ شو، چې له همدې امله يې ډېر شعرونه و نشو ويلای. ادګار الن پو رومانتسيزم او سېمبولېزم سره يوځای کړل. د خپلو احساساتو د لېږد لپاره يې نوې شعري ژبه جوړه کړه او له همدې امله يې ګڼ شاعران اغېزمن کړل.
مسعود: تاسو د سمبولیسم د بنسټیزو او مهمو اصولو او ځانګړتیاوو په رڼا کې د «ادګار الن پو» عقاید، اندونه او افکار د «مالارمه» او «ورلن» له اندونو ،افکارو، لید توګو او عقایدو سره څه ډول پرتله کوئ؟
استاد ښکلی: ادګار الن پو يو رومانتيست سېمبوليست شاعر دی؛ خو مالارمه او بودلير بيا سوچه سېمبوليست شاعران دي، چې د احساساتو پر ځای کيفيتونو ته اهميت ورکوي او په شاعرۍ کې څپاند احساسات نه، بلکې رواني کيفتونه جاري دي.
مسعود: ستاسو له لیده، ولې لیکوال په ادبیاتو کې په بېلابېلو هنري او ادبي ځېلونو (ژانرونو) کې سمبولونه کاروي؟ تاسو په هنري ادبیاتو کې، په تېره بیا شعر کې د سیمبول ارزښت، اهمیت، ځای او ایجاد څنګه ارزوئ؟
استاد ښکلی: په ادبياتو کې د سيمبولونو د کارونو دوه دليله کېدای شي، يو دا چې ليکوال او شاعر فکر کوي، چې يوازې سېمبوليک اصيل ادبيات دي او دويم دا چې د دوی په فکر ځينې لاشعوري غوښتنې دي، چې هغه په مستقيمه ژبه نه ويل کېږي، ځکه نو شاعران اړ دي، چې په سېمبولونو کې يې ووايي. د دوی په اند، په دې ډول شاعري د شاعر له روان سره سيده اړيکه پيدا کوي.
په شاعرۍ کې هم ورته خبره ده. په شاعرۍ کې دا ممکنه ده، چې موږ له سېمبولونو استفاده وکړو او لوستونکو ته د ګڼو تعبيرونو امکان برابر کړو.
مسعود: د سمبولیسم او سمبولیستانو اغېز د ختیځ پر ادبیاتو څه ډول ارزوئ؟
استاد ښکلی: په ختيځ کې له ډېر پخوا نه سېبموليکه شاعري موجوده ده؛ خو په شلمه پېړۍ کې اسلامي او شرقي دنيا ته د غرب سېمبوليزم هم راغی او په ايران کې يې نيما يوشيج او ورپسې تر سهراب سپهري او شاملو پورې ګڼو شاعرانو وپاله، همداسې په هند کې ثناء الله ميراجي او ن م راشد سېمبوليکه شاعري وکړه او د حسن کوزه ګر غوندې مشهور شعرونه يې وويل.
مسعود: په افغانستان کې په پښتو کلاسیکه مدونه او شفاهي شاعرۍ کې د سیمبولونو آګاهانه کارونه دود وه او پښتنو شاعرانو سیمبولونه ایجادول. خو تاسو په معاصره شاعرۍ کې د سمبولیسم د لویدیځ مکتب نښې څه ډول ارزوئ.
استاد ښکلی:د پښتو په شاعرۍ کې له پخوا نه د سېمبولونو کارونه دود وه؛ خو د معاصر سېمبولېزم اغېز موږ د استاد مجروح په ځانځاني ښامار، د غني په شاعرۍ، د هاشم بابر په شعرونو او نورو کې ليدلای شو. مثلا د شاه نواز باقر په شعرونو کې هم ګڼ شمېر سېمبولونه وينو، چې غزلونو ته يې مخه کړې.
مسعود: په کلاسیکه شاعرۍ کې خوشال بابا، کاظم خان شیدا او حمید مو شګاف هغه شاعران دي چې کلاسیک سمبولستان یې بللی شو، تر دوی ور ها خوا رحمان بابا، دولت خان لواڼي او روښاني غورځنګ متصوف شاعران د ګڼو سیمبولونو کاروونکي دي. مهرباني وکړئ د دغو شاعرانو په شعرونو کې د سمیبولیسم د مکتب اغېز او د سیمبولونو رنګارنګ او بېلابېلې بېلګې راته په ګوته کړئ.
استاد ښکلی: زه فکر کوم لومړيو ته به هم سېمبوليستان ويل ګران وي، ځکه چې هغوی شعوري ناشعوري له ځينو سېمبولونو استفاده کړې. د کميت له پلوه يې د شاعرۍ لويه برخه سېمبوليکه نه ده؛ نو په معاصره مانا يې سېمبوليستان نشو بللای.
دويمه ډوله شاعران له رحمان بابا پرته، چې د سېبمولونو څرک پکې نه ښکاري، دا نور د روښان د عرفاني مکتب پيرو شاعران دي، چې په شعرونو کې له شرقي عرفاني سېمبوليستۍ له ځانګړنو سره سمې ځانګړنې ليدل کېږي.
مسعود: په فولکلور او ولسي شاعرۍ کې لنډۍ تر ټولو غوره سیمبولیک فورم دی. که په دې اړه لنډه رڼا واچوئ او څو بېلګې یې راته ولیکئ.
استاد ښکلی: هو، په لنډيو کې دوديز سېمبوليزم وينو او دا هغه لنډۍ دي، چې له انساني روان سره اړيکه لري او هيلې، نهيلۍ او نور پکې راښکاره کېږي. ځينې د "تر نيمې شپې پورې رانغلې/ اورونه مړه شول، اوس ايرو ته ناسته يم" لنډۍ کې هم لاشعوري جنسي غوښتنې وينې.
مسعود: په معاصرې پښتو شاعرۍ کې د سیمبولونو نوښت، هنري ښکلا، د مینې، ښایست او بدلون خبرې، مفاهیم او اصطلاحات، نوي انځورونه او سیمبولونه د استاد بینوا، استاد ګل پاچا الفت، استاد خادم، استاد پژواک، استاد مجاور احمد زیار، سلیمان لایق، بهاالدین مجروح، استاد حبیب الله رفیع او په پښتونخوا کې د غني خان او حمزه شینواري او همداسې نورو شاعرانو او ادیبانو په شعرونو او داستاني اثارو کې څه ډول ارزوئ. د دوی د سیمبولیکو اشعارو او اثارو د بېلګو په تړاو لنډه رڼا واچوئ.
استاد ښکلی: د دې هر شاعر او ليکوال په پنځونو کې سېمبولونه وينو او زه فکر کوم، چې د هر يوه په اړه يو کتاب ليکل کېدای شي.
مسعود: د سیمبولیستو شاعرانو په منځ کې د ارواښاد اسحق ننګیال، عبدالباري جهاني، درویش دراني، رحمت شاه سایل، عارف خزان، پیرمحمد کاروان او ګڼ شمېر نورو په سیمبولیکو شعرونو کې د نوښتونو او نويو سیمبولونو ایجاد او دودول د پام وړ دي. مهرباني وکړئ د دغو نوموړو د سیمبولیکو اشعارو او اثارو د بېلګو په تړاو لنډه رڼا واچوئ.
استاد ښکلی: دې ټولو ته سېمبوليست شاعران نشو ويلای؛ خو د ننګيال، دروېش، خزان او کاروان په شاعرۍ کې نسبت نورو ته سېمبولونه ډېر دي. د دروېش د "ناورين پسې ناورين" اثر او د کاروان د "چنار خبرې کوي" غوندې نظمونه يې ښې بېلګي دي. دروېش د انسان لرغون بېلګې په ښه ډول وړاندې کړې دي، چې لاشعوري ځانګړنې هم پکې وينو.
مسعود: تاسو د نړۍ د نوموتو او پېژندل شویو سیمبولیسانو او د سیمبولیکو آثارو پېژندنه او ژباړه په پښتو ژبه او په پښتو ادبیاتو کې د نامتو او نوښتګرو سیمبولیستانو او د دوی د سیمبولیکو اثارو پېژندنه په نړېوالو ژبو په تېره بیا انګلیسي ژبه کې څه ډوال ارزوئ؟
استاد ښکلی: دا ژباړه ښه ده؛ خو په هغه صورت کې چې په پښتو کې مانا ولري، ځکه سېمبولونه فرهنګي بنسټ لري. ځينې سېمبولونه چې له زمان او مکان نه وايستل شي، مانا يې زيانمنه شي.
مسعود: تاسو د انځورونو، تشبیهاتو او استعارو اړیکې له سیمبولونو او په تېره بیا نوي سیمبولونو سره څه ډول ارزوئ؟ په دې برخه کې څو بېلګې راته په ګوته کړئ؟
استاد ښکلی: په تشبيه کې دواړه اړخونه يادېږي.په استعاره کې يو اړخ ذکر کېږي؛ خو په سېمبول کې د استعارې پر خلاف لفظي قرينه نه وي، چې لوستونکی يې په اسانه مدلول يا مانا ته ځان ورسوي، بلکې قرينه عقلي وي، چې له لوستونکي نه، خواري غواړي.
مسعود: ویل کیږي: « د فکر له پلوه سمبولیسم د هغې ایدیالیستي فلسفې تر اغېز لاندې ؤ، چې له میتافزیک څخه یې ابهام اخیست او په (۱۸۸۰) کلونو کې اوج ته رسیدلې وه، د شوپنهاور عجیبې بدبینۍ پر سیمبولیستو شاعرانو اغېز وکړ.» تاسو د فلسفي عقایدو او افکار په رڼا کې په دې اړه څه لید لرئ؟
استاد ښکلی: د واقعي ژوند په اړه د سېمبوليستانو د بدينۍ ريښه د همدغو فيلسوفانو په آثارو کې ليدل کېږي. دوی غوښتل چې د واقعي ژوند پر ځای خپله داخلي نهيلي په خپلو آثارو کې انځور کړي.
مسعود: «زیګموند فرویډ» د اروا پوهنې نامتو او پېژندل شوی پوه او «کارل ګوستاویونګ» فیلسوف او د ارواپوهنې ډاکټر په خپلو اثارو کې د ارواپوهنې په برخه کې له سمبولیسم څخه ډېره ګټه پورته کړې ده. تاسو د ارواپوهنې او فلسفي افکارو او عقایدو په رڼا کې د سمبولیسم او ارواپوهنې په برخه کې د دوی عقاید، اندونه او لید توګي څه ډول ارزوئ؟
استاد ښکلی: د فرويډي ارواپوهنيز مکتب پر سېمبوليزم اغېز درلوده، ځکه د لاشعور غوندې نومونې د همدې مکتب زېږنده وې او فرويډ د خوب او شاعرۍ د سېمبولونو پر اروايي اړخ ګڼې خبرې لري، چې سېمبوليستانو ترې استفاده کړې ده.
مسعود: د سمبولیسټانو په آثارو کې د افسانوي، اساطیرو او تاریخي کرکټرونو او شخصیتونو، ملي او مذهبي اتلانو کارول خورا زیات دي. دوی دا شخصیتونه د خپلو خیالونو، تصوراتو د څرګندولو لپاره کارولي دي، لکه: زړورتیا، عدالت، کمال، هویت، اصليت، لیوالتیا او داسې نور... تاسو د سمبولیستانو د دې کار اهمیت ارزښت او اغیز څه ډول ارزوئ؟
استاد ښکلی: په سېمبولونو کې هم فردي او هم ټولنيز لاشعور وړاندې کړی؛ نو افسانې، اسطورې او حماسې د ټولنيز لاشعور د لرغون بېلګو سرچينې دي، چې د سېمبوليستانو لپاره مهمې دي.
مسعود: ویل کېږي: چې د سمبولیزم ښوونځی پر اکسپرسیونیسم او سوریالیسم ، چې دوه راتلونکي خوځښتونه ول ډېر اغېز پرېیښی دی. تاسو په دې تړاو څنګه اندئ؟
استاد ښکلی: سور رياليزم او اکسپرسيونيزم دواړه د سېمبولېزم د افراط له امله رامنځته شوه، چې سورريالېزم يې له اروايي اړخه اغېزمن شو او اکسپرسيونېزم يې له ژبني طرزه اغېزمن شو.
مسعود: تاسو د سمبولیسم د مکتب د زوال او د له منځه تللو لاملونه، انګیزې او اصلي عوامل څنګه ارزوئ؟
استاد ښکلی: سمبوليستانو د سمبول په توگه د کلمې د کارولو لپاره معيارونو ته چندان پام ونه کړ، بې له مشابهت و مناسبته يې هره کلمه هر شي ته د سمبول په توگه وکاروله، چې دې يې په کلام کې ابهام پيدا کړ.
سمبوليستان وايي چې سمبول تکرار شي، په نښه يا ساين واوړي او د مانا درک يې لکه اوبه اسانه شي. بيا ورته سمبول نه وايي. سمبول هغه دى چې مانا پکې پټه وي، هله رمز هله سمبول دى.
د ادب موخه د مفهوم انتقال يا تبليغ دى. سمبوليزم چې د تبليغ وصراحت پرخلاف و، ډېر ونه پاييد، ژر يې مرگ خوله په خاورو ورټپه کړه.
په مینه او درنښت: انجنیر عبدالقادرمسعود
لیکنه: اجمل اټک یوسفزی
دا په زړه پورې او زړه راښکونکی نوم «له کرکې، کرکه» هغه کتاب ته ټاکل شوی چې څه موده دمخه له چاپه راووت او د کتاب مینه والو ته په اختیار کې وسپارل شو. د ښاغلي لیکوال او څېړونکي، ولي الله ملکزي صاحب څو نور په زړه پورې، علمي او غني کتابونه تردې دمخه چاپ شويدي. د (دین او جګړه) کتاب او همدارنګه د عرفان او تصوف کتابونه یې په خپل ځای کې د نوښت او ابتکار ترڅنګ د پوره علمي او کلتوري ارزښت درلودنکي دي.
یو کتاب کې د مذهب او عقیدې په نوم او رنګ کې د انسانانو د لویو لویو نړیوالو او سیمه ایزو جنګونو د ګټو او تاوانونو کره او دقیق جاج اخیستل شوی دی. په پای کې یې نتیجه ښودل شوې ده چې دغو جنګونو څومره کورونه، وطنونه او ملتونه وران کړي دي او په پایله کې یې څه ترلاسه شوي دی؟ دویم مهم او علمي کتاب د مختلفو عقیدو، فکرونو، طرزونو، مذهبونو او مکتبونو په چاپیرچل کې د تصوف او طریقت هغه اختلافي مسایل دي چې له پېړیو پېړیو راهیسې د انسان د ژوند ژواک سره څه د دین او مذهب په بڼه او رنګ او څه د ثقافت او ولسي کلتور له امله منل شوي یا را مل شويدي. خو د ځینو تندرو شیخانو او پراخ خیاله صوفیانو د شدیدو مذهبي اختلافاتو له امله ترننه جنجالي دي او څېړل یې هم پوره علمیت ، زړورتیا او جرئت غواړي؛ خو دغه جرئت هم ښاغلي ملکزي کړی دی او د انسانانو د تاریخ په دغه مهم او خورا حساسه برخه کې یې هم یو ښه اثر چې علمي حساب پرې کېدلای شي راپنځولی دی.
درېیم په زړه پورې اثر یې چې له بېلابېلو لیکنو، مقالو او مرکو ګډه ټولګه ده هم په خپل ذات کې یو ابتکار او نوښت دی. په دغه کتاب کې هم لکه د پخوانیو تذکرو غوندې د ځینو لیکوالانو، ادیبانو، هنرمندانو او د لوبو د اتلانو مرکې او د هغوئ ژوند لیکونه لیکل شوي او هم په ورځینیو روانو حالاتو د ښاغلي لیکوال ژور تحلیلونه را اخیستل شوي دي. ښاغلي ملکزي ته څښتن تعالی خاصه وړتیا او ذکاوت ورکړی دی. د لوړو زده کړو د معتبرو سندونو د ترلاسه کولو ترڅنګ، د ښه فصاحت او بلاغت خاوند هم دی. که لیکل کوي او که وینا، دواړه یې د علمیت له برکته او د فصاحت او بلاغت له فضیلته غني، ګټورې او خوندورې وي. د وطن او نړۍ په روانو حالاتو ژور نظر لري او د خپل نظر او بصیرت خاوند دی.
د فیسبوک او یوټیوب په نړۍ کې د وخت د غوښتنې او تقاضا سره سم د ورځې په حالاتو کله نا کله وینا او لیکل کوي. ویناوې او لیکل یې دومره کره او په تاریخي سندونو غني وي چې هرچا ته خوند ورکوي او مینه وال یې ورځ تر بلې مخ په ډېرېدو دي. ښایي د پوهې او علمیت تر څنګ یې یو بل کمال دا هم وي چې پر سیمه ایزو ژبو سربېره، په عربي او انګلیسي ژبو هم ښه پوره لاس بری دی او د هرې نړۍ والې غټې وړې موضوع د څېړلو او شاربلو لپاره له بې شمېره عربي او انګلیسي ماخذونو لټه او ګټه اخلي او په خپلو وطنوالو او مینه والو یې پیرزو کوي.
«له کرکې، کرکه» کتاب مې ولوست؛ هر سرلیک ته په ورننوتلو بیا د چا زړه نه کیږي چې موضوع په نیمایې کې پرېږدي. د بېلګې په توګه، «عربستان له روایتونو تر نوښتونو» دغه لیکنه ډېره لنډه ده خو په دغې لیکنې کې لکه سیند په لپه کې د سعودي د تاریخ ډېر ټکي را ځای شوي دي او لوستونکو ته د سعودي د وروستیو څو پېړیو تاریخ مخې ته کوي.
د «کوچنی قطر او ستر شهکارونه» په لنډه لیکنه کې د قطر د سیاست، پرمختګ، تاریخ، جغرافیې او ورځني، میاشتني او کلني عاید په هکله پوره کرکه معلومات دي چې هر لوستونکي ته لکه د تاریخ او جغرافیې استاد پوره معلومات ورکوي. همدارنګه «استانبول؛ د امپراتوریو د عروج او زوال سمبول» د ترکیې په هکله دومره په زړه پورې معلومات لري چې په څو څو وارې لوستلو هم د لوستونکي تنده نه ماتیږي. حتی د ترکي د ډرامو په هکله هم ښاغلي لیکوال معلومات وړاندې کړي دي او لیکي: له بله پلوه ترکۍ ډرامې اوس د امریکا او جنوبي کوریا وروسته په نړۍ کې درېیم مقام لري چې مرکز یې همدا استانبول دی او هرکال په منځني ډول، ١٥٠ ټلویزیوني ډرامې جوړیږي. دلته جوړه شوې د ارطغرل ډرامه په ٢٥ ژبو ژباړل شوې او په ٧١ هېوادونو کې څه باندې درې ملیارده خلکو کتلې ده. بل سرلیک یې «پاریس؛ د رڼاګانو او عطرونو ښار» دی دلته هم لیکوال د خپل سفر په ترڅ کې د پاریس او فرانسې په تاریخ او کلتور ښه غوښنه او په زړه پورې لیکنه کړې ده او د نړۍ په کروړونو انسانانو کې یې د فرانسویانو او د فرانسوۍ ژبې اهمیت او ارزښت ستایلی او څېړلی دی او په پایله کې وایي: که انګریزي د علم او ټکنالوژۍ ژبه ده او عربي د فصاحت او بلاغت ژبه ده، نو فرانسوي د ډیپلوماسۍ او رومانس ژبه ده. په لیکنه کې د فرانسې د مشهور لوړ څلي [ایفل ټاور] په هکله دومره معلومات دي چې د لوستونکي یې هسې لیدو ته سمدواره زړه راوپخسیږي.
لیکوال د نړۍ په هر ګوټ کې د سفر په وخت د لیکلو په وخت د خپل وطن ناورین او غمیزه نه ده هېره کړې او د هر پرمختللي هېواد د پرون او نن په تړاو یې د لیکنو په منځ کې خپل وطن هم د یو ارمان په توګه ځای کړی دی. د لومړۍ او دویمې نړۍ والې جګړې په ترڅ کې د فرانسویانو په هکله لیکي: په لومړۍ او دویمې نړۍ والې جګړې کې د فرانسویانو ستره اندېښنه د ایفل څلی، د سوربون پوهنتون او د موزیمونو خوندي ساتل وو. ځکه فرانسویان دغه څلي ته د خپلې کلتوري وړتیا او شاخص په سترګه ګوري. خو دوه نیمې لسیزې وړاندې په افغانستان کې د کورنۍ جګړې په مهال د کابل پوهنتون او د علامه سید جمال الدین افغاني قبر د جګړه مارو غټ سنګرونه وو. په کابل کې د میوند څلی د کرکجنو ټوپکمارانو د هوسونو نذرانه شو او د ارګ سرې غالۍ زما د سترګو په وړاندې په شنو ډاټسنو کې بار شوې همدا د ژوندیو او لاپوکو ولسونو ترمنځ توپیر دی.
همدارنګه د سعودي اړونده لیکنه کې، د عربستان د ٣٦ کلن ځوان واکمن، شهزاده محمد بن سلمان د نویو بدلونو، ازادیو پرمختګونو او کارنامو په پای کې د شیخ ابن باز د فتواو وروسته لیکي: د عربستان د نوښتونو په دې پراخه بهیر کې د مکې، مدینې، بدر، احد، طائف او تبوک پېغلې په ډاډه زړونو هر سهار د قلم او کتابچې له کاروان سره غاړه غړۍ ښونځيو او پوهنځیو ته ځي او مازدیګر بېرته کورنو ته راستنیږي. مګر د سپین غر، تور غر، شمشاد، تاترې او سالنګ په لمنو کې مېشتې نجونې د (ن، والقلم وما یسطرون) د سفر بیا پیل ته په تمه دي او د امر ثاني د انتظار شېبې د ګوتو په څوکو شماري.
په هر حال د کتاب په هر سرلیک ډېرې خبرې کېدلای شي خو د وخت او د لوستونکو د حوصلې په پار دغه بېلګې مشت نمونه ای خروار وګڼئ او دغه ګټور کتاب خامخا ولولئ. ښاغلي مشر لیکوال او مهربانه ملګري، ملکزي صاحب ته د کتاب مبارکي وایوو او هیله لرو چې په همدا شان ګټورو کتابونو خپل خوار ولس ونازوي او په علمي غنا کې یې برخه واخلي. په پای کې د ښاغلي ملکزي د لیک د خوږلن او کره معلوماتو له امله، ښاغلي ته یوه مشوره ورکول هم غواړم: که په راتلونکي کې د خپلو سفرونو یونلیکونه د یوې سفرنامې په بڼه ولیکلای شي نو ډېر ګټور کار به وشي. هم به د سفرنامې پخوانی دود په ځای شي او هم به دغه خواره واره معلومات په یوه او منظم پرلپسې کتاب کې خوندي شي.
په درنښت
—-----------------------------------
یادونه: که لوستونکي وخت او علاقه لري، نو کولاې شي د ملکزي نورې لیکنې او څیړنې د هغه په فېسبوک، لنکد ان او د یوټیوب په چینل کې ولولي او وګوري؛ ادرس یې دا دی: Wali Malakzay
ژباړه عبدالملک پرهیز
د ورونا په واټونو کې د کپیولت او مونتګیو د نامتو او رقیبو کورنیو د چوپړانو ترمینځ شخړه پیل کېږي، بنولیو چې د مونتګیو د کورنۍ غړی دی، هڅه کوي ددغه جګړې مخه ونیسي خو کله چې د کپیولت د کورنۍ د یو غړي تیبالت بې پروایي ویني چې د جګړې ډګر ته ننوتی دی، غصه کېږي. وروسته له دې چې د ښار وګړي ددغه همیشنیو نښتو او بدچلندونو له امله په قهر شول د نښتې دواړه اړخونه یې په شاتګ ته اړ کړل، د اشکالو شهزاده، د ورونا واکمن هڅه کوي ددغه کورنیو ترمینځ د سولې له تړون څخه د هر سرغړونکي دپاره د اعدام حکم جاري کړي، څو ددغه کورنیو ترمینځ له زیاتیدونکي کړکیچ څخه مخنیوی وکړي.
رومئو، د مونتګیو زوی، د خپل تره زوی بنولیو لیدو ته ځي، چې دمخه یې د چنار د بڼونو په سیمه کې، رومئو د چکر په حال کې لیدلی ؤ. رومئو د بنولیو له خوا د قهر او غصه کېدو څخه وروسته اعتراف کوي چې پر رزالین مین دی، خو دغه نجلۍ له هغه سره علاقه نه درلوده او پاملرنه یې ورته نه کوله. بنولیو هغه ته سپارښتنه کوي چې دغه نجلۍ هیره کړي او کومه بله ښکلې نجلۍ پیدا او غوره کړي. خو رومئو لا هماغسې خفه او پریشانه ؤ.
په همدې حال کې، کنت پاریس، د شهزاده اسکالوس خپلوان، د ژولیت سره د واده په فکر کې دی. د ژولیت پلار کپیولت، که څه هم پر دغه پیوستون خوښ دی، خو له پاریس څخه غوښتنه کوي څو دوه کاله صبر و کړي، ځکه ژولیت لا څوارلس کلنه شوې نه وه. کپیولت له خپلو چوپړانو څخه یو کس استوي څو د جشن او خوښۍ مراسمو ته نقاب لرونکي کسان د نڅا د پاره را وبولي، کوم چې یوه دودیزه نڅا وه، په دې هیله چې پاریس د ژولیت زړه لاس ته راوړي. رومئو او بنولیو چې لا اوس هم د رزالین په اړوند په خبرو اترو بوخت ول، د کپیولت له چوپړ سره مخامخ کېږي چې د رابلل شوی کسانو لیست یې له ځان سره درلود. بنولیو وړاندیز کوي چې دوی دواړه په دغه جشن کې ګډون وکړي، ځکه دا کار رومئو ته دا موقع په لاس ورکوي څو خپله معشوقه د نورو ښکلیو او ښایسته نجونو سره پرتله کړي. له دې کبله ، رومئو یوازې ددې دپاره چې په دغه لیست کې د رزالین نوم ؤ، نو په دغه مجلس کې به د بنولیو په ملګرتیا ګډون وکړي.
د کپیولت په کورنۍ کې، د ځوانې ژولیت، دهغې د مور او د هغې د پالونکي ترمينځ د پاریس سره د ژولیت د واده د امکان په اړوند خبرې روانې وې. ژولیت لا تر اوسه په پام کې نه لرل، واده وکړي. خو له دې خبرې سره موافقه کوي چې د محفل په ترڅ کې پاریس وویني. چې دا کار کېدی شي پر هغه د ژولیت عاشقیدو یا نه عاشقیدو سبب شي. جشن پیلېږي. پرېشانه او خپه رومئو د بنولیو او د خپل ټوقوماره ملګري مرکوتیو په ملګرتیا د کپیولت کور ته ځي. په کور کې رومئو له لېرې واټن څخه ژولیت ویني او سمدلاسه پرې مینېږي. رزالین ترې بیخي هیریږي. په داسې حال کې چې رومئو د ژولیټ او په محفل کې د نورو ښکلیو نجونو ننداره کوله، تیبالت هغه پیژني او له دې کبله چې نوموړی پرته له اجازې او په غلا دغه محفل ته راغلی، په قهریږي.
تیبالت پر رومئو د برید له پاره چمتو کېږي، خو کپیولت یې مخنیوی کوي. ډېر ژر رومئو له ژولیت سره خبرې کوي او دوي دواړه د یو بل سره د ژورې علاقه مندۍ احساس کوي. دوی بې له دې چې یو د بل نوم و پېژني، يو بل ښکلوي. کله چې رومئو د یوې پالونکۍ خبرې آوري نو پوهیږي چې ژولیت د هغوی د کورنۍ دښمن کپیولت لور ده، چې دهغه د زیات خپګان او پریشانۍ سبب کېږي. همدارنګه کله چې ژولیت پوهېږي کوم سړی چې یې ښکل کړ، د مونتګیو زوی دی، هغه هم ډېره پریشانه شوه.
کله چې مرکوتیو او بنولیو د کپیولت له کوره ځي، رومئو د بڼ له دیوال څخه آوړي او په بڼ کې پټېږي، ځکه هغه نه شوکولی ژولیت پریږدي. هغه په بڼ کې د خپل پټنځای څخه د کړکۍ د ښیښو له شانه ژولیت لیدله او د هغې غږ یې آوريده، هغې د رومئو په اړه خبرې کولې. رومئو د هغې نوم اخلي او پرې غږ کوي او دوی په خپلو کې سره د مینې تړون کوي. رومئو په بیړه د خپل دوست او د صومعې د راهب فریار لاورنس لیدو ته ځي. هغه د رومئو د مینې له دغه ناڅاپی بدلون څخه حيرانيږي، خو مني چې په پټه ددغه دوو عاشقانو نکاح ترسره کړي، ځکه فریار لاورنس ددغه دوو ځوانانو په مینه کې د کپیولت او مونتگیو د کورنیو د اوږد مهاله دښمنۍ پای لیده. یو ورځ وروسته، رومئو او ژولیت د فریار لاورنس په خونه کې له یو بل سره ویني. هغه پالونکې چې ددوی د راز ساتونکې ده، د واده په شپه یوه زینه چمتو کوي څو رومئو وکولی شی د ژولیت خونې ته د کړکۍ له لارې ننوځي.
سبا. بنولیو او مرکوتیو له تیبالت سره مخامخ کېږي کوم چې د ژولیت د تره زوی دی او لا تر اوسه د کپیولت په مېلمستیا کې د رومئو د راتګ له امله په قهر دی.
رومئو هم په دغه دوئل که شتون لري. اوس رومئو له تیبالت څخه چې د خپل واده له امله د هغه خپلوان شوی دی، غواړی له دوئل څخه تېر شي او غواړي هغه ته د خپلې مبارزې نه کولو دلیل ووایي. مرکوتیو چې د سولې له دغه وړاندیز څخه د انزجار احساس کوي وایي چې هغه به په خپله له تیبالت سره جګړه وکړي. دوی دواړه دوه په دوه جګړه پیلوي. رومئو هڅه کوي ددغه دوو جنګیالیو ترمینځ د منځګړتوب د لارې د جګړې مخه ونیسي. تیبالت د رومئو د تخر لاندې مرکوتیو په چاقو وهي او وژني. رومئو د قهر په څپو کې تیبالت وژني. او د پیښې له ځایه تیښتي. له دې پیښې لږ وروسته شهزاده، رومئو ته خبرداری ورکوي چې ددغه جنایت له امله د تل دپاره د ورونا له ښاره پریږدي. او په دې ډول هغه د تل دپاره تبعیدوی. فریار لاورنس یوه لاره جوړوي څو رومئو مخکې له دې چې ښار خوشې کړي او د مانتوا ښار ته لاړ شي، د سبا سهاره وروسته، د خپل واده شپه له ژولیت سره تېره کړي. ژولیت په خپله کوټه کې د خپل نوي مېړه راتلو ته په تمه پاتې کېږي. پالونکې کوټې ته راځي او له لږې پرشانۍ وروسته ژولیت ته وایي چې رومئو، تیبالت و واژه. ژولیت پریشانه او نا آرامه کېږي او دې ټکي ته یې پام کېږي چې د داسې یو چا سره یې واده کړی چې د هغې خپلوان یې وژلی. خو هغه ځان آراموي او له ځانه سره وایي چې هغه له رومئو سره ژمنه لري….
په دغه شپه رومئو په پټه د ژولیت خونې ته راځي او په پای کې د دوی واده او مینه پای ته رسېږي.
سهار دغه دوه مینان له یو او بل سره مخه ښه کوي او نه پوهیږي چې بیا به کله سره وویني. د ژولیت پلار چې د وروستیو پیښو څخه سخت اغېزمن شوی دی له ژولیت څخه غواړي چې د درې ورځو په دننه کې له پاریس سره واده وکړي. ژولیت نه پوهیده څه به پېښ شي، که خپل مور او پلار ته حقیقت ووایي، چې د پاریس سره واده نه کوي ځکه له رومئو سره یې په پټه واده کړی او د رومئو ښځه ده. نو ځکه له پاریس سره واده کول نه غواړي. له دې امله له خپلې پالونکې څخه د لارښوونې مشورې غوښتنه کوي. هغه ژولیت ته وایي، فکر وکړه چې رومئو مړ شوی دی او نور نشته، له پایس سره واده وکړه هغه به ستا دپاره ډېر ښه مېړه شي.
د پالونکې دغه د بې وفایۍ او خیانت خبرې د ژولیت د پریشانۍ او نا آرامۍ سبب شوې او په بیړه د فریار لاورنس لیدو ته ولاړه. فریار لاورنس یوه نقشه جوړوي څو ژولیت په مانتوا کې رومئو ته و رسوي. د پاریس سره تر واده یوه شپه دمخه باید ژولیت هغه شربت وڅکي چې ژولیت په ژور خوب ویده کړي او لکه د مړي ښکاره شي. او کله چې هغه ددوی کورنۍ هدیرې ته وړي څو خاورو ته یې و سپاري، فریار لاورنس به هغه بیرته په حال راوړي او په دې ډول به هغې ته ددې اجازه او آزادي تر لاسه شي څو په آزاده توګه له رومئو سره د کورنۍ دښمنۍ لېرې ژوند وکړي. ژولیت بیرته کور ته ځي او خبرېږي چې د واده ورځ، یوه ورځ نور هم ځنډول شوې. کله چې د واده ورځ را رسېږي ژولیت شپه دمخه هغه شربت څکي چې فریار لاورنس ورکړی ؤ او سهار کله چې پالونکې د هغې خونې ته راځي ویني چې هغه په ظاهره مړه ده. د کپیولت کورنۍ غمجنه کېږي او ژوليت د فریار لاورنس له پروګرام سره سم خاورو ته سپارل کېږي. خو د فریار لاورنس هغه لیک چې ټوله نقشه یې په کې لیکلې وه، په مانتوا کې د رومئو لاس ته نه رسېږي.
د هغه قاصد، فریار جان، په یو قرنطینه شوي کور کې ایساریږي او رومئو ته دومره خبر رسېږي چې ژولیت مړه شوې ده.
رومئو یوازې د ژولیت له مړینې خبریږي نو پریکړه کوي چې بې له هغې ژوند نه شي کولی، نو ښه به وي ځان ووژني. هغه له درملتون څخه د زهرو یو بوتل پیري، که څه هم پلورونکی د هغه ددې کار مخالف ؤ. هغه په بیړه ورونا ته ځان رسوي څو د ژولیت د قبر د پاسه ځان ووژني. رومئو د ژولیت د قبر تر څنګ د پاریس سره مخامخ کېږي چې د ژولیت پر قبر د ګلانو د شیندلو په حال کې ؤ. دوی دواړه سره شخړه او جګړه کوي او رومئو پاریس وژني. هغه مقبرې ته ننوځي او د ژولیت بې ساه بدن ویني، نوموړی د زهرو بوتل څکي او د ژوليت تر خوا مري. لږ وروسته فریار لاورنس رارسېږي او خبریږي چې رومئو پاریس او ځان یې هم وژلی دی. په همدې وخت کې ژولیت له مرګوني خوب ویښېږي. فریار لاورنس د پولیسو د پښتو غږ آوري. کله چې ژولیت له فریار لاورنس سره له تللو ډډه کوي، فریار یوازې ځي او تیښتي.
ژولیت خپل معشوق رومئو ویني چې ځان یې په زهرو وژلی دی. هغه د رومئو په زهرو ککړې شونډې ښکلوي او کله چې دغه ښکلول هغه نه وژني، د رومئو چاړه په خپله سینه کې ښخوي او د رومئو پر بدن یې بې ساه بدن لوېږي. پولیس، شهزاده، د کپیولت کورنۍ او مونتګیو کورنۍ را رسېږي. مونتګیو خبر ورکوي چې د هغه میرمن مونتګیو کله چې د رومئو د تبعید خبر واورید، له خپګانه مړه شوه. کپیولت او مونتګیو د خپلو اولادونو د مړیو په لیدلو سره هوکړه کوي څو خپله دښمني پای ته ورسوي او د ورونا د ښار په یوه آرامه سیمه کې دخپلو اولادونو طلایي مجسمې یو بل تر څنګ جوړ کړي.
په ١٩٥٥ م کال کې مې مور مړه شوه، نوي کلنه وه، وصيت يې کړی و چې جنازه به مې خپل پلرني وطن، ايټاليا ته وړئ!
مور مې په روم کې خاورو ته وسپارله. منی و، د ايټاليې هوا تر لندنه توده لګېده، فکر مې وکړ، توده هوا مې هډوکو ته ښه وه. څو ورځې په ايټاليې کې پاتې شوم، يوه ورځ مې امان الله خان په ذهن کې را وګرځېد، پوهېدم چې په روم کې اوسي، خو دقيق ادرس يې نه و رامالوم.
د افغانستان سفارت ته ورغلم، بانې يې کولې، نه پوهېږم چې ولې يې له پخواني پاچا سره زما ليدل نه خوښېدل. په سخته مې قانع کړل، ادرس يې راته وليکه.
کاغذ ته مې وکتل، پخوانی پاچا د ښار په تر ټولو غريبه برخه کې اوسېده.
يو سهار مې ټکسي ته لاس ورکړ، شل دقيقې وروسته د يوه پارک پر غاړه کښته شوم.
يوې ځوانې نجلۍ ته مې کاغذ ونيو، شمال لور ته يې ګوته ونيوله، مجبور وم، بايد په پارک کې تېر شوای وای.
پر ژېړ چمن ژېړې پاڼې پرتې وې. څو ماشومانو فوټبال کاوه، زاړه کسان پر اوږدو څوکيو لمر ته ناست ول. مخکې لاړم، سرې او ژېړې پاڼې مې د بوټو تر تليو لاندې کېدلې…يو ځای ودرېدم، بېرته مې شاته وکتل، يو څوک پر اوږده څوکۍ ناست و، اخبار يې وايه.
نږدې ورغلم، دا غټې سترګې شناخته راته واېسېدې. مخامخ ورته کېناستم. حساب مې وکړ، دوه شپېته کاله! نه وم غلط، امان الله خان به په دوه شپېته کلنۍ کې خامخا همداسې څېره درلوده. ور نيږدې شوم، پر سړي مې سيوری ورغی، شپو خولۍ يې له څوکۍ ور پورته کړه، کېناستم، په انګليسي مې وويل:
_هوا ښکلې ده!
غټې کڅوړنې سترګې يې را واړولې، موسک شو، لنډ ځواب يې راکړ!
_ډېره!
بېرته يې اخبار سترګو ته ونيو.
ور ومې کتل، د زاړه، خو پاک بالاپوښ ګروې ( تڼۍ ) يې تر غاړې پورې تړلې وې، له ليرې يې د مخ ګونځې دومره ژورې نه ښکارېدې.
ټپ شو، توپ پر اخبار او بيا د سړي پر اوږه ولګېد، يو ماشوم راغی، بخښنه يې وغوښته، سړي توپ ور واخيست، د ماشوم پر سر يې لاس تېر کړ، توپ يې ورته ونيو. ماشوم موسک شو، مننه يې وکړه.
سړي بېرته اخبار ته وکتل.
په انګليسي مې وويل:
_په ماشومتوب کې دې کومه لوبه خوښېدله؟!
سړي را وکتل، ويې خندل:
_د آس سورلۍ.
بېرته يې سر وځړېد.
يوه شېبه ناست و، بيا ورو ولاړ شو. ګام يې واخيست، په پښتو مې وويل:
_مېلمه يواځې پرېږدې!
نېغ يې راته وکتل، سترګې يې وځلېدې، په خوند يې وويل:
_افغان يې؟!
راغی، تر لاس يې کش کړم، ودرېدم، تر ډېرو يې په غېږ کې نيولی وم. نه يې پرېښودم.
ومې ويل:
_نه! پرنګی!
ويې ويل:
_ټوکې مه کوه! پرنګيان او داسې صافه پښتو! ډېر سره ليرې دي.
ومې ويل:
_ډېوېډ جونز يم، په ١٩١٩ کال کې ارګ ته درغلی وم، درې کسه وو، د چانسلر لېک مو درووړ، په کابل کې مو د خپلو څو نمايندګانو پاتې کېدا غوښته.
د سړي لاسونه مړه شول. تر څنګ مې کېناست، سر يې څو ځله يوې، بلې خواته وخوځاوه، يودم يې وخندل:
_اه! پرنګيانو! دلته هم نه يم درنه خلاص!
ومې ويل:
_خو اوس مې تقاعد اخيستی، له سياست سره کار نه لرم، ايټاليا ته مې د خپلې مور جنازه راوړه، ته مې په ذهن کې را وګرځېدې، ليدو ته دې راغلم.
امان الله خان ودرېد، تر لاس يې ونيولم، په موسکا کې يې وويل:
_راځه! کورته ځو، بيا ونه وايې چې يوه افغان بوډا په پردي وطن کې خپله مېلمه پالنه هېره کړې وه.
تر پارک ووتو، تنګه کوڅه راغله، امان الله خان په يوه زاړه کور کې اوسېده. پورته وختو، وړه کوټه وه، پر زړه، رنګ خوړل شوې غالۍ يو کټ، کوچينی مېز، دوې څوکۍ…ښکارېدلې. کېناستم، شاوخوا مې وکتل، وړه المارۍ له کتابونو ډکه وه، پورته د لرګي په چوکاټ کې کليمه نيول شوې وه، کټ ته نږدې، په تاقچه کې د جاينماز پر سر کوچينی قرآن شريف ايښی و.
امان الله خان د باندې ووت. زاړه وره چولې درلودې، غږ يې راته، يو چا ته يې وويل:
_څه مو پاخه دي؟!
ښځينه غږ راغی!
_لوبيا!
امان الله خان وويل:
_مېلمه لرم، قابلي پلو پوخ کړئ!
ښځينه غږ وويل:
_غوښه نه شته!
_يو څوک پسې ولېږئ!
دروازه خلاصه شوه، امان الله خان بېرته راغی، ويې ويل:
_کړکۍ ته کېنه، کوټه سړه ده.
څوکۍ مې وکښوله، د لمر وړانګې مې اوږو ته سيخې شوې. امان الله خان پر کټ کېناست، ويې خندل:
_اوس مې نو سم زړه ته ولوېده چې ډېوېډ جونز يې، فکر کوم چې يو ځل مو بيا هم سره ليدلي و.
ومې خندل:
_هو، زه او سفير دې په نيمه شپه کې در وغوښتو، ويل دې چې انګرېزان د افغانستان په شمال کې مداخله کوي، خلک يې مسلح کړي دي، سفير ته دې د هغه له خوا امضا کړی سند ورکړ، ورته ودې ويل چې په دوه اوياوو ساعتونو کې به له افغانستانه وځې. يوه اوونۍ وروسته دې زموږ انګرېز جاسوس اعدام کړ.
امان الله خان سړه ساه وايسته:
_اې پرنګيانو، حق مو و، وطن مو را غرق کړ.
ومې خندل:
_ته هم ګرم وې، ډېر تېز تلې.
راته ويې وکتل، څه يې ونه ويل:
_د کوټې دروازه وټکېده، امان الله خان ولاړ شو، بېرته له پتنوس سره راغی. دوه ګيلاسه يې له شنو چايو ډک کړل.
کړکۍ ته ودرېد، ويې ويل:
_هاغه ماشومان وينې؟!
ودرېدم. لاندې پاک، سوتره او صحتمند ماشومان روان ول، خندل يې، په ملاوو پسې يې د مکتب بکسې تړلې وې.
امان الله خان وويل:
_دا ماشومان پچې نه جارو کوي، په دوو اوزو پسې هم ټوله ورځ نه دي روان، لوږه نه پېژني، مکتب ته ځي، خاندي، تفريح لري، تلويزيون ته ګوري، غم نه ويني، د ټوپک ټک يې نه دی اورېدلی، روغ دي، له ژونده خوند اخلي….
غلی شو، ويې ويل:
_د هاغه دوکان تر مخ ناست بوډا زموږ ګاونډی دی، پنځه څلوېښت کاله يې په يوه فابريکه کې کار وکړ، اوس کرار ناست دی، د تقاعد پيسې ورته راځي…نه زوی ته احتياج دی، نه لمسو ته، تر مرګه به په ګېډه موړ او پر تن پټ وي.
هاغه بله ځوانه ښځه ډاکټره ده، اته ساعته کار کوي، خو څوارلس ساعته هوسا ژوند لري، کونډه ده، خو دومره پيسې پيدا کولای شي چې د خپلو اولادونو، درس، روغتيا، خوراک، تفريح… ته ورسېږي.
دا د روم تر ټولو غريبه سيمه ده، خو کورونه يې څلرويشت ساعته برق، ګاز او اوبه لري…کوڅې يې پخې دې، مکتب او روغتون نږدې دی، په دې ټوله غريبه سيمه کې به يو سوالګر هم ونه وينې.
غلی شو، بېرته پر خپل ځای کېناست، پياله يې ور پورته کړه، ويې ويل:
_سم وايې! زه تېز تلم، ځکه وخت کم و، ما وېل چې په خپل ژوند کې يو پرمختللی افغانستان ووينم. داسې وطن چې اوسېدونکې يې د دې خلکو په څېر ارام ژوند ولري، لوږه ونه پېژني، تعليم وکړي، د ځان او نورو په حقوقو پوه شي، ښه او بد ور مالوم وي، په کورونو کې د مورچو د جوړولو پر ځای، د کتابونو ځای جوړ کړي…نور يې په يوه او بل نوم غلط نه کړي ….
غلی شو، له پيالې يې سور وکړ، سوړ اسويلی يې وايست:
_ايټالياوان له دوهمې نړيوالی جګړې را ووتل، ټوله ايټاليا خاورې شوه، خو خلک يې پوه او تعليم يافته ول، په لسو کلونو کې يې بېرته ايټاليا، ايټاليا کړه، اوس موټرې او طيارې جوړوي، خو زما خلک بې سواده ول، ماغزه به مې ورسره وخوړل، په عادي خبره کې به يې قناعت نه کاوه.
غلی شو، يودم يې ترخه وخندل:
_يو وخت څو سپين ږيرې راغلل، دوی په کابل کې روان رېل ليدلی و، غوسه يې نه کنټرولېده، ويل يې چې ښار ته دې د اوسپنې ښامار راوستی، خوراک يې اور دی، شيطان يې چلوي.
ورسره ووتم، په رېل کې مې کېنول، دوره مې ورکړه، پوه مې کړل چې ريل د مساپرو او تجارتي اجناسو د انتقال له پاره تر ټولو ارزانه او ګټوره لاره ده…ورته ومې ويل چې دا رېل له اوسپني او لرګيو جوړ دی، د ډبرو په سکرو کار کوي، بنيادم يې چلوي…هر څه يې په خپلو سترګو وليدل، خو کله چې رېل ودرېد، بېرته يې هماغه پخوانی خبره را واخيسته، تور شيطان او د اوسپنې ښامار يې نه غوښت.
راډيو يې نه منله، ويل يې چې په مينځ کې يې واړه واړه شيطانان ناست دي…خلک له دينه باسي…تليفون کوپر ورته ښکارېده، ويل يې چې له دينه اوښتی يې، له شيطان سره غږېږې.
دې خلکو ان په پخه خښته او پوخ دېوال کې هم شيطان ليد…پوهېږې چې ولې؟! علت يې بېسوادي وه.
ما بايد دا ستونزه حل کړې وای، مکتبونه مې جوړ کړل، غوښتل مې چې دا خلک له تيارې را وباسم، په هرڅه يې پوه کړم…خو دوی مکتبونه هم نه غوښتل، د کوپر ځالې يې بللې….
ومې ويل:
_نو فکر نه کوې چې په داسې يوه ساده او بې سواده ټولنه کې ترکيې ته د نجونو لېږل ښه نه و؟!
امان الله خان پياله ور ډکه کړه، سړه ساه يې وايسته:
_په ټول وطن کې ښځينه ډاکټره نه وه، ښځې به په ډېرو عادي ناروغيو مړې کېدلې، فکر مې وکړ، په ټولو اسلامي هېوادونو کې ترکيه ښه راته وايسېده، تر عربو مخکې وه، ما بايد په خپل وطن کې ښځينه ډاکټرانې درلودای، سلامت پوهنتون، استادان، لابراتوارونه، کتابخانې… خو مې غريب افغانستان ته نه شوای راوړلی، چاره نه وه، نجوني او هلکان مې ترکيې ته ولېږل…د شرعې خلاف کار مې نه ګاڼه، ترکيه اسلامي هېواد دی، د نجونو ليليه، خوراک، څښاک، هر څه بېل ول.
ومې ويل:
_د چادري په اړه څه وايې؟! تا په کابل کې چادري منع کړه!
امان الله خان سر وخوځاوه:
_زه ديني عالم نه يم، خو اسلامي نړۍ مې ليدلې ده، مطالعه لرم، ما په يوه اسلامي هېواد کې هم دا ډول شنې رنګه چادريانې ونه ليدلې…زموږ د خلکو لوی مشکل دا دی چې دين او رواجونه يې سره ګډ کړي دي…
زه به د بند، فابريکې، برق، سړک، پل، پلچک، مکتب، پوهنتون… د جوړېدو په باره کې ورته غږېدم، ګټې به مې يې بيانولې، د دې شيانو په جوړولو کې به مې د خلکو همکاري غوښته….خو دوی به په هر څه کې ښځې را ګډولې…پوخ سړک او په موټر کې هوسا تګ ته يې پام نه و، ويل به يې چې نه، بيا به له روان موټره زموږ کورونه او د کورونو په مينځ کې زموږ ښځې ښکارېږې.
د مکتب او پوهنتون په ګټو به مې خوله ستړی شوه، خو په په اخير کې به يې راته وويل چې نجوني مو کوپر او فحشی ته مه باسه….
د روغتون فايدې به مې ور يادې کړې، ويل به يې چې ته عياشي غواړې، تورسرې به مو څنګه له کوره د باندې وځي؟!
خوارځواکه ماشومانو او ښځوته مې د تقويې دواوې ور ولېږلي، خو خلکو اور ور واچاوه، ويل يې چې پاچا د اسلامي امت د ډېرېدو مخالف دی، دا دوا زموږ ښځي را وچوي، اولاد نه شي پيدا کولای.
ما به د وطن د پرمختګ خبرې ورته کولې، خو دوی به خامخا پل، پلچک، دېوال، پوخ لښتی…د ښځو له نوم سره تاړه…وی، په دې کې خو زموږ ښځې راځي، خلک به يې مخ وويني، بې بندوباره به شي….دوی هر څه ته بد بينه ول، هر پرمختګ يې خامخا د ښځو د مخونو له لوڅوالي او عياشي سره تاړه
امان اله خان اوږدې خبرې وکړې، سترګې يې لندې وې ........
یو وخت یې کور ته افغانان ورغلي وو غازي دیو کس بوټ بوی کړی وو ویل یې د وطن د خاورې بوي به حتمن ورسره وي.
در نبشتهی معروضات عاجزانهی لودین دیدیم که او برای تأسیس حزب استقلال و تجدد تأکیدی فراوان داشت و شاه نیز نظر او را پذیرفته، دستور تأسیس این حزب را بهعنوان نخستین حزب مدرن سیاسی و علنی كشور صادر نمود، هیأتی را نیز برای تدوین مرامنامهی آن موظف ساخت، در ماه سنبلهی سال ١٣٠٧ ش با نشر این سند در روزنامهی امان افغان، موجودیت حزب استقلال و تجدد رسماً اعلام گردید.
این مرامنامهی مختصر را كه گویا بهصورت تعجیلی تدوین یافته است؛ بهعنوان سند مهمی از عهد امانی در تاریخ مبارزات سیاسی در كشور میتوان یاد کرد[۱].
[↑] مرامنامۀ اساسیۀ فرقۀ استقلال و تجدد
١- فرقهی استقلال و تجدد که، موافق قانون جمعیتها تشکیل شده، یک جمعیت ملی و سیاسی است که مرکز آن در کابل میباشد.
٢- فرقهی استقلال و تجدد که ملت افغان را بهموقع ترقی و رفاه ارتقأ میدهد؛ امکان هر قسم استبداد را مسدود میسازد و با کمال قوهی قلبیه و غایهی سیاسیه قبول و اعلان مینماید که حفاظت استقلال مملکت حالاً و اتیاً (درآینده) از هرگونه تهلکه و تعرضات وظیفهی عالیهی ملیه و وطنیهی هر فرد فرقهی استقلال واجد است.
٣- فرقه، خرافاتی را که بهاساس دین اسلام مطابقت ندارد، و در اثر اعتیادات جز و اعتقاد گرفته شده، از سیاست و اختلاطات متنوع سیاست تخلیص نموده، قوانین سیاسی، اجتماعی، اقتصادی ملت را تشکیل و احتیاجات عمومیه را بهاساسی که بهمدنیت عصر حاضر و علوم و فنون تجربه شده، اطمینان بخش تطبیق بشود، تأمین مینماید.
۴- فرقه تمام فعالیت و همت خود را برای آسایش و رفاهیت عامه و حاکمیت ملی افغان وقف مینماید و از نگاه قانون، مساوات مطلق را برای تمام افراد ملت قبول میکند، امتیازات هیچ عایله، هیچ صنف، هیچ جمعیت و هیچ فرد را نمیشناسد. دفع احجاف و مظالم، انسداد حق تلفی، رجحان لیاقت و اهلیت را وظیفهی وجدانیهی وطنیهی خود میشمارد.
۵- فرقه رابطهی قوی وحدت قلبیه، حسیه و فکریه را در هموطنان خود تزریق و تخلیق نموده، در تمام شعبات این اساس را در موقع اعتبار و مرعیت میآورد. تطبیق حاکمیت قوانین موضوعه را بالای هر فرد مملکت مفکورهی قطعیهی خود میشمارد.
٦- فرقه کوشش میکند که توجهی عامهی ملت را در سایهی مساعی جدیانهی خویش در راه ترقی و رفاه ملت طوری جلب نماید که ملت طبعاً فرقه را برغیر فرقه بهموقع انتخاب وکلای شورای ملی ترجیح بدهد.
٧- تشکیل فرقه از مرکز آغاز و بهسایر نقاط مهمهی مملکت؛ حتی قریهها و محلهها وسعت مییابد.
٨- اشخاصی که وارد فرقهی استقلال و تجدد میشوند، سالانه مبلعی جزوی به خزانهی فرقه جهت مصارف اداری اجتماعات ومراکز فرقه میپردازند.
٩- رئیس عمومی فرقهی استقلال و تجدد و بانی فرقهی مذکور اعلیحضرت غازی امانالله خان میباشد.
١٠- نظامنامهی تشکیلات و وظایف و سایر امور مربوطه به فرقه و اجراآت مرام آن بعد از ملاحظه و صحهی جمعیت مرکزی فرقه طبع و نشر میشود.
١١- این اساسات عمومی ابداً تبدیل شده نمیتواند.[٢]
ولي الله ملکزی
لوړ ماسپښین دی او په کاسو کاسو باران وریږي. چا پلاستیکي بالاپوشونه اغوستي او ځینو برګې او تورې چترۍ په سرونو نیولې دي؛ خو بیا هم ښه ګڼه ګوڼه ده او خلک بې خاره قدم وهي. د مرمرې د سمندرګي له اروپايي ساحل څخه د آسیایي څنډې د دنګو ودانیو رنګارنګ ګروپونه تت تت ځلیږي او د سیګل ښایستوکې مرغۍ د مالګینو اوبو خاموشه څپې څاري. د اوو غونډیو په څوکو او لمنو کې پروت د ۱۶ ملیونه نفوسو په درلودلو سره، استانبول د اروپا لومړنې او د نړۍ پنځلسم لوی ښار دی. ۵,۷۱۲ کیلو متره مربع مساحت لري او د ترکیې د ټول نفوس ۱۹سلنه خلک همدلته اوسیږي. استانبول ۵۸ پوهنتونونه لري چې ۱۴ یې دولتي او پاتې یې خصوصي او وقف دي. په دې ښار کې۳۶۷۰ جوماتونه، ۱۵۸ کلیسا ګانې او د یهودانو لپاره ۱۷ سنیګاګ (کنیسې) آبادې دي.
د دې ښار بنسټ له میلاد څخه اوه پيړۍ وړاندې د یونانیانو له خوا کيښودل شوی او بیا د کوروش کبیر د تاړاک په مهال سم دم کنډواله شویدی. په ۳۳۵ میلادی کال کې د بیزنطیني امپراتورۍ (ختیز روم) ستر ټولواک، قسطنطین د خپلې واکمنۍ پلازمینه اعلان کړ او د قسطنطینه نوم یې ورباندې کیښود چې د را روانو لسو پیړیو لپاره د رومیانو د راج او باج ټاټوبې وو. نوموړي د ایټالیا د واټیکان په مقابل کې، د ارتودکسو لپاره د آیا صوفیا مشهوره کلیسا جوړه کړه او چې ومړ نو په څنګ کې یې خښ کړل شو. کله چې سلطان محمد الفاتح په ۱۴۵۳م کې بیزنطيني واکمني تس نس کړه او د قسطنطنیې ښار یې ورڅخه ونیولو؛ نو د إسلام بول نوم یې ورله غوره کړ، بیا د هغه وارثانو ورباندې آستانه او وروسته د استانبول کیښود او دغه کلیسا یې په جامع جومات بدله کړه.
د عثماني سلطنت له راپرزیدو یو کال وروسته، یعنې په ۱۹۲۳م کال کې د مصطفی کمال اتاترک له خوا د ترکیې پلازمینه له استانبول څخه د انقرې ولایت ته ولیږدول شوه، ولې د دې ښار اقتصادي او کلتوري لمن د هرې ورځې په تیریدو سره لا زیاته پراخه او د سیاحت او توریزم په یو ستر مرکز باندې بدل شو. د همدې ډیسمبر په یولسم تاریخ، د کلتور او سیاحت وزرات وویل: سږ کال ۵۳ ملیونه سیالانیانو له ترکیې څخه لیدنه کړې، ۴۶ ملیارده ډالر یې مصرف کړی او د دې شمیرې نیم په نیمه تورستان استنبول ته راغلي دي. استانبول د ترکیې د ۸۱ ولایتونو څخه یو ولایت دی او ۳۹ ولسوالۍ لري. د دې ښار د نفوسو ۶۵ سلنه په اروپايي برخې کې او پاتې ۳۵ سلنه یې په آسیايي خوا کې اوسیږي چې دریو پلونو او د اوبو لاندې یو تونل سره نښلولي دي. د استانبول اوسنې ښاروال د جمهوریت پالو د ګوند مخکښ غړی، اکرم امام اُغلو دی.
د استانبول نوی نړیوال هوايي ډګر (IST) چې مساحت یې ۷۶ ملیون متر مربع ته رسي د نړۍ په کچه دوهم لوی میدان دی. په ۲۰۱۸م کې یې د لومړۍ برخې پرانیسته وشوه؛ د ۹۰ ملیونه مسافرو ظرفیت لري او په ۲۰۲۸م کې به یې څلورمه برخه کار هم بشپړ شي چې هرکال به د ۲۰۰ ملیونه مسافرو د تګ راتګ جوګه شي. دغه مهال به هره ورځ، ۳۵۰۰ الوتکې ۳۵۰ ډګرونو ته الوتنې کوي. د دې ډګر ټول لګښت ۲۶ ملیارده یورو ته رسیږي چې د ترکیې ترڅنګ بهرني پانګوال هم په کې غټه ونډه لري. همدا اوس څه باندې یولک تنه مسلکي او خدماتي پرسونل په کار بوخت دی او د ۴۰ زرو موټرو د درولو / پارکنګ وړتیا لري.
له بله پلوه، ترکۍ ډرامې اوس له امریکا او جنوبي کوریا وروسته، په نړۍ کې دریم مقام لري چې مرکز یې همدا استانبول دی او هرکال په منځني ډول ۱۵۰ ټلویزیوني ډرامې جوړیږي. دلته جوړه شوې د ارطغرل ډرامه په ۲۵ ژبو ژباړل شوې او په ۷۱ هیوادونو کې څه باندې درې ملیارده خلکو کتلې ده. په استانبول کې د افغانستان ځینې پخواني جهادي مشران، د جمهوریت د مهال لوړ رتبه شخصیتونه او په اختلاس ککړ او تورن وکیلان د ځینو سیاسي محدودیتونو سره همدلته ژوند کوي. کله چې ما د آتاکوئ په سیمې کې د درویشانو د ذکر، رقص او هوکې د شنو لوګو په بنډار کې له یو ترکي ځوان څخه پوښتنه وکړه چې اروپايي ټولنه له ترکیې سره ولې ناغیړي کوي او د یوځای کیدو اجازه نه ورکوي؟ نو هغه پرته له ځنډه وویل: (افندم! ختیزه اروپا تر پرون پوری کمونسته، مفلسه او د وارسا د نظامي تړون برخه وه، خو ناټو نن پولینډ، چکوسلواکیا او مجارستان په غیږ کې نیولې او مونږ ته انې بانې کوي، زموږ ګناه دا ده چې موږ مسلمانان یو او هغوئ مسیحیان!).
د مصطفی کمال آتاتورک لخوا د شپږو پیړیوعثماني خلافت د ړنګولو وروسته، د معاصرې ترکیې له نیمې زیاته واکمني د پوځي جنرالانو او یا د هغوئ د وزر لاندې واکمنانو سره وه چې له سیاست سره د مذهب ګډول، غټ جرم وو. خو رجب طیب اردوګان چې په تنکۍ ځوانې کی یی د استانبول د بسونو او اورګاډو په سټیشنونو کې چای او سموسې خرڅولې، په ۱۹۹۴م کال کې د استانبول ښاروال وټاکل شو. د سیاسي اسلام پلویان یې خلیفه بولي، لویدیزه نړۍ یې دیکتاتور او کورني مخالفین ورته د سلطان لقب کاروي. مګر کوټلې خبره دا ده چې اردوګان له اتاتورک وروسته د ترکیې یوغښتلی او کریزماټیک سیاست وال دی. هغه وکولای شول ترکیه له ژور اقتصادي ناورین څخه راوباسي او د نړیوال مالي ګراف په شپاړلسم کتار کې یې ودروي. لس کاله وړاندی د ترکیې بهرني صادارات په کال کې ۲۳ ملیارده وو؛ مګر نن یی د صادراتو کچه له ۱۵۳ ملیاردو ډالرو څخه لوړه ده او د ملي پیداوار کچه یې یو ټریلیون او سل ملیاردو ډالرو ته رسي.
د استانبول مجلل قصرونه، نروچکې منارې، موزیمونه، تاریخي کلا ګانې، خانقاوې، میکدې، د نڅاګانو حجرې او ډول ډول خواړه د بیزنطیني او عثماني امپراتوریو د عروج او زوال د شاهکارونو سمبولونه دي. د قسطنطین کبیر د سترګو په یوې اشارې به له انساني ککریو څلي جوړیدل او د سليمان قانوني دربار به د کوه قاف له ښاپیرو مالامال او د شمالي افریقا غلامان او اینزې به لاس په نامه ولاړې وې. ښايي له همدې امله فرانسوی امپراتور، ناپلیون بوناپارت ډیر ملامت نه وي چې کله د تور سمندرګي او مرمرې د ساحل په غاړه یې اوتر اوتر یوه خوا بله خوا وکتل او بیا یې د خاطرو په خپل دفتر کې ولیکل: (که زه د ټولې نړۍ امپراتور وای، نو استانبول به حتما زما پلازمینه وه).
—-----------------------------------------------
یادونه: په مننې سره، ما په دې لنډې څیړنې کې د Reuters له آژانس، د Daily Sabah له ورځپاڼې، د الجزیرې ټلویزیون، Google او Wikipedia څخه استفاده کړیده. که لوستونکي وخت او علاقه لري، کولاې شي د ملکزي نورې لیکنې او څیړنې د هغه په فیسبوک او یوټیوب چینل کې ولولي او وګوري.
ادرس یې دا دی: Wali Malakzay
ډ. روستارتره کی
دوکتور م . عثمان روستار تره کیپه فرانکفورت کې د ډیورند د کرښې د قضیې په اړه دغونډې په مناسبت
سریزه
د موافقه لیک د حقوقي اړخ لنډ تاریخ :
د نړۍ د نقشې پر مخ د افغانستان د اوسنیو پولو د تثبیت څخه نږدې یوه پیړۍ تیریږي . د افغانستان د پولو په ټاکنه کې روسانو او انگریزانو د خپلی استعماری غرضونو د تحقق په خاطر په کافي اندازه لاس درلود.
که د ډیورند کرښه [ 1893 م کال ] د افغانستان د نورو پولو سره پرتله کړو دغه تریخ واقعیت په داګه څرګندیږي چه د کرښې په غزولو کې هیڅ ډول بشری ، جغرافیایی او حقوقي ملاحظات په نظر کې ندي نیول شوی.
په هره اندازه چه د ډیورند د موافقتنامی د لاسلیک د نیټې څخه لرې کیږو په همهغه معیار، د افغانستان د خپلواکۍ سیاسي او دیپلوماتیکه بڼه غښتلې کیږی او ورسره افغاني واکمنان د ډیورند د کرښې په وړاندې د احتجاج او اعتراض پیاوړتیا او سیاسي ظرفیت تر لاسه کوی:
په افغانستان کې د ډیورند د موافقه لیک د مطرح کیدو څخه 114 کاله تیریږی. پدغه موده کې 18 حکومتونو په کابل کې قدرت قبضه کړی دی.
د هغی جملی نه 4 لمړنیو حکومتونو د ګواښ او فشار لاندی د ډیورند کرښه منلې او 14 نورو حکومتونو د هغې په وړاندې په رسمی یا غیر رسمی توګه اعتراض او احتجاج ښودلی دی. ان تر دی چه د ډیورند قضیه د افغانستان په بهرنی سیاست کې ستر ځای موندلی دی .
د نړیوالو حقوقي تعاملاتو پر خلاف، انگریزانو د افغانستان خپلواکي، د افغاني لوری له خوا د ډیورند کرښې د منلو سره وتړله.
د کابل په موافقه لیک په 2 ماده کی چه په 1921 م کال کې د برتانوی هند او اماني حکومتونو تر منځ لاسلیک شو، راغلی دی :
« دواړو خواوو د هند او افغان پلو په هغه شان چه د راولپندۍ د 1919 م کال د اگست په 8 نیټه د موافقه لیک په 5 ماده کې څرګند شوی وو، مني .»
په قبایلی سیمو کې څو پیښې د دی لامل وګرځیدې چه په هند کې د انگریزی حکومت د نسکوریدو څخه وروسته او د پاکستان د جوړیدو څخه مخکی د لمړی وزیر شاه محمود خان حکومت د ډیورند موافقه لیک په یوه اړخیزه توګه باطل اعلان کړ . دغه پیښې پدې ډول وې :
ـ په پښتونخوآ کې د انګریزانو پر ضد د خان عبدالغفار خان په مشری آزادی غوښتونکی تحرکات .
ـ په « بنو » کې د یوې لویه جرګی جوړیدل چه په هغې کې د پښتونخوآ د یو مستقل دولت د جوړیدو په اړوند بند و بست وشو.
ـ په کابل حکومت باندی د قومونو د جرګی د استازو فشار چه پخوا په شان کابل ته راتلل .
شاه محمود خان د خپل حکومت دریځ په 1947 م کال د جولای په 31مه د برتانیې د بهرنیو چارو وزیر ته وړاندی کړ. دغه دریځ د حقوقو د موازینو سره کاملآ سمون درلود . پدی معنی چه « هر دولت د خپلو ګتو د تشخیص او ملاتړ قاضی ګنل کیږی. یو دولت کولای شی پخپل مسنولیت په یوه اړخیزه توګه بل لوري ته د یو یادداشت په استولو کې هغه تړون ملغا اعلان کړي چه ورڅخه تاوانی کیږی.» [1]
په 1947 م کال د پاکستان د رامنځته کیدو نه وروسته په هغه موافقه لیک کې چه د علی جناح [د پاکستان ولسمشر] او د افغانستان د استازی نجیب الله« توروایانا» تر منځ په کراچۍ کې لاسلیک شو ، د آزادو قبایلو سیمه له صوبه سرحد او بلوچستان څخه جلا وپیژندل شوه. د علی جناح د مړینې څخه وروسته، خواجه نظام الدین د پاکستان نوی ولسمشر د مخکینۍ موافقی څخه سرغړونه وکړه.
پرته د افغانی حکومتونونه د 7 دورې شورا هم د جولای په 1949 م کال د ډیورند د کرښی په ضد دریځ ونیو.
په هر حال! وروسته ددغه لنډ تاریخي پس منظر نه حقوقي بحث ته ننوزو. مخکې له دې نه باید دغه واقعیت په نظر کې ونیسو چې افغانستان هیڅ وخت د انګریز مستعمره( colonie ) هیواد نه وو بلکه تحت الحمایه هېوادprotectorat ګنل کیده: [ 1 ]
موږ د دیورند موافقه لیک حقوقی باور هغه وخت په ګوته کولی شو، چه له یوی خوآ د نړیوالو تړونونو د تصویب عمومی پروسیجر[طرزالعمل] ته نظر واچوو ، او له بلی خوا د نړیوالو تړونونو د اعتبار حقوقی ارژښتونه له نظره و نه غورځوو. دواړه موږ ته د ډیورند د موافقه لیک د حقوقی ارزونې وسیله په لاس راکوي.
لمړی ـ د یوه بهرنی تړون د تصویب او نافذیدو پروسیجر پدی ډول دی : [2]
1 ـ تړون باید د دواړو هیوادونو د ذیصلاحو استازو له خواه لاسلیک شی . دغه صلاحیت د اساسی قانون له خواه متعاقدینو ته ورکول کیږي. نړیوال حقوق پوهان پدی باور دي چه په بین المللی حقوقی نظام کې د اساسی قوانینو ضوابط په کافي اندازه نفوذ لري. آن تر دې چه د یو هیواد د اساسي قانون د حکمونو ، نه مراعات د تړون د باطل کیدو لامل ګرځی .
اوس راځو دیته چه د موافقه لیک په اړه دغه شرط په ځای شویدی که نه ؟
الف ـ د ډیورند تړون د برتانوی هند د باندنیو د چارو د وزیر [ ډیورند ] او د افغانستان امیر [عبدالرحمن] تر منځ لاسلیک شو.
امیر مطلقه پادشاه وو او اصلآ د اساسي قانون سره آشنا نه وو. بنآ نوموړی د کوم اساسي قانون د حکمونو له مخی د افغانستان د خلکو استازیتوب او د تړون د لاسلیک کیدو صلاحیت نه در لود .
ب ـ دغه مطلقیت د افغانستان به د ننه کی مطرح وو. د هیواد بهرنی سیاست د انگریزانو له خوآ تر کنترول لاندی وو. له همدی کبله د دیورند د موافقه لیک په پروسیجر کی د امیر حقوقی او سیاسی باور د انگلستان د هند مستعمره د یو وزیر یعنی ډیورند سره په یوه کچه کې واقع و .
2 ـ نړیوال تړون باید د خلکو د استازو له خوآ په پارلمان کې تصویب شی .
داسی اسناد په لاس کې نلرو چه موافقه لیک د انگلستان د عوام مجلس له خوآ تصویب شوی وی.اماپه افغانستان کې هغه وخت پارلمان موجود نه وو . بر خلاف د موافقه لیک د نیټې نه مخکې لږ تر لږه د یوې نیمې پیړۍ په موده کې لویه جرګه موجوده وه. د تحت الحمایه افغانستان امیر جرئت ونکړ چه پدی موضوع باندی د لویې جرګې د استازو له مخالفت او مقابلی سره مخ شی .
بنآ د ډیورند د موافقه لیک د لاسلیک په ترڅ کې د یو عادی منل شوی تړون د دوهم پروسیجر څخه سرغړونه شوی ده.
3 ـ تړون باید د هیواد د عالی ترین مرجع یعنی د دولت د رئیس له خوآ ښکلی شی . دا یوازنی شرط دی چه په ځای شوی وو.
4 ـ تړون باید په رسمی جریده کې خپور او اعلام شی . دغه تجویز د تړون د انفاذ معنی ورکوي. په هغه وخت کې افغانستان دولتی منظم نظام نه درلود . بنآ دغه عملیه تر سره نه نشوه : عامه ولس د موافقتنامی د محتویاتو څخه بې خبره پاتې شو . وروسته مورخین پدی برخه کې چه آیا امیر، انگلیسې، دری متنونه او ورسره مل نقشه ټول لاسلیک کړي دي که نه، اتفاق نظر نلري. ځینی یې داسی نظر لري چه ګوندې امیر د موافقه لیک د دری متن سره مل نقشه باندی لاسلیک ندی کړی او د موافقه لیک په متن کی د دواړو هیوادونو تر منځ د پولی کلمې هم ندی ذکر شوی.
بنآ د ډیورند د موافقتنامی په لاسلیک کیدو سره د یو عادي تړون د تصویب د شکلیاتو څلورم شرط هم ندی په ځای شوی .
5 ـ موافقه لیک باید په اتفاق سره ، د دولتی اړخونو له خواّ په نړیوالو سازمانونو چه وروسته جوړ شول لکه جامعه ملل یا ملګري ملتونو د تړونونو په آرشیف کې ثبت شوی وای.دغه عملیه هم تر سره نشوه.
بناً د ډیورند موافقه لیک د 5 شکلیاتو او شرطونوڅخه چه یو نړیوال باوری تړون ورباندی بنا دی، یوازې یو فرعي شرط په ځای کړی او څلور بنسټیزو شکلیات یې له نظر څخه غورځولی دي.
د یونړیوال تړون اعتبار یوازې د حقوقی شکلیاتو رعایت سره تړلی ندی. نور شرطونه هم ورسره مل دی، چه په لاندې ډول ورته اشاره کیږي:
دوهم ـ د نړیوالو تړونونو د حقوقی باور بنسټيز اصول :
یو تړون د نورو حقوقی تولیداتو په څیر هغه وخت دوامداره حقوقی اغیزمنتوب درلودلای شي چه د اعتبار وړ وي.
1 ـ د تړون لاسلیک کوونکی باید اهلیت ولري یعنی د نړیوالو حقوقو لوبغاړي لکه دولتونه یا نړیوال موسسات وي.
2 ـ د تړون موضوع باید مشروع وی . مثلاً د ذروی وسلې صادرات، د یو تړون موضوع کیدای نشی.
۳ ـ متعاقدین باید آزاده اراده ولری. آزاده اراده د متعاقدین بی غل او غش رضااو نیت څرګندوی.
همدا اوس د مخکنینیو توضیحاتو په رڼا کی، د ډیورند موافقه لیک حقوقی اعتبار، تر څیړنې لاندی نیسو 1 ـ د تړون د لاسلیک کوونکی اهلیت: د ویانا د 1969 م کال د 6 مادی د کانوانسیون له مخې په نړیوالو حقوقو کې یوازی یو خپلواک دولت او یوه بین المللی موسسه د بین المللی حقونو د متصدی یا فاعل په توګه د نړیوال تړون د لاسلیک کولو اهلیت لری.
د بین المللی حقوقو ټول پوهان هم پدی نظر دی چه : « کله چه یو هیواد تحت الحمایه [پروتکتورات] وی، یوازی حامی دولت [پروتکتور] دبین المللی تړون د انعقاد حق او صلاحیت لری». [۳]
پدغه اړه باندې تاریخي مثالونه زیات دی. موږ د یو مثال په یادولو اکتفا کوو: کمبودیا په 1941 م کال کی د فرانسی تحت الحمایه وو. په همدغه کال کې فرانسې د حامی [پروتکتور] دولت په توګه د تایلند سره د کمبودیا د پولو د تعیین په مقصد یو تړون لاسلیک کړ.
د امیر عبدالرحمن په وخت کی افغانستان تحت الحمایه هیواد وو. د هیواد بهرنی امنیت او باندنی سیاست اداره،د انگریزانو په لاس کې وه. یوازی انگریزان د بین المللی تړون د انعقاد اهلیت او صلاحیت درلود. افغاني تحت الحمایه دولت دنړیوال تړون د انعقاد څخه بی برخې وو.
دغه واقعیت چه انگریزان او تزاری روس په 1873،1877او 1895 م کلو د افغانستان د شمالی پولو په تعیین کې رول درلودل[2]، دا ثابتوی چه هیواد په خپل بهرنی سیاست کې د انگریزانو تر استعماری تحکم لاندی او یو تحت الحمایه دولت وو. بناً د یو بین المللی تړون دلاسلیک کیدو حق نه درلود.
2 ـ د تړون مشروعیت : د ویانا 1969م کال کانوانسیون په خپل53 ماده کې لیکي :« هغه تړون باطل شمیرل کیږی چه د انعقاد په وخت کې د بین المللی حقوقو د عمومی موازینو سره په تضاد کې واقع وي.
دغه موازین په مجموعی توګه د نړیوالې ټولنې له خوا منل شوی او تر هغه وخته پوری اعتبار لری چه نوی حقوقی اصول د هغو ځای ونیسی .
د ډیورند د موافقه لیک موضوع د پولو تثبیت وو. بناً پدې اړه د تړون مشروعیت تر سوال لاندی نه راځی.
3 ـ د متعاقدین آزاده اراده : هغه لاملونه چه د متعاقدین په آزاده اراده باندی اغیز اچوی او د یو تړون د بطلان سبب ګرځی او د کورنیو حقوقو څخه بهرنیو حقوقو ته لار موندلی، پدی ډول دی: اشتباه [ غلطی ] ، غبن او خشونت.
نوموړی سببونه هر یو کولای شي چه د متقاعدین بشپړ رضانیت او خپلواکه اراده تر سوال لاندې راوړي او نهایتاً د تړون د بطلان لامل وګرځی .
د بطلان دری ګونه سببونه نه موږ یوازی په غبن او خشونت باندی چه زیاتره د ډیورند د کرښې په اړه مطرح کیږي رڼا اچوو :
الف . غبن په مختلفو ډولونو باندی مطرح کیدای شی. بډې او رشوت د هغی جملې څخه ګنل کیږی. د بډو ورکولو موخه د بدو ورکونکی په ګته د هغو خبرو اترو اړول دی چه د تړون د لاسلیک په بهیر کې کیږي.
د ویانا د 1969م کال کانوانسیون پخپل 50 ماده کې بدو د متعاقدین د آزادې ارادې د سلبولو لامل وباله چه په کلکه د تړون اصولیت تر سوال لاندی راوستی شی .
د دیورند په موافقه لیک کی د مستر ډیورند له خوآ افغانی لورې ته په بربنده توګه د مستمری تر نامه لاندی د بډو ورکولو اشاره شوې ده. موافقه لیک پخپله 7 ماده کې لیکی : « د هند دولت د هند په وړاندې د امیر حسن نیت ته هرکلی وایی او نوموړی ته اجازه ورکوي چه د خپلو اړتیاوو وسلی د هند د خاوری له لاری تر لاسه کړې » . 7 ماده زیاتوی : « بر سیره پر دی د دې په خاطر چه امیر د دی معاملې پر سر باندې خپله دوستانه دریځ څرګند کړ د هند دولت د امیر مستمری د 12 لک روپیی نه 18 لکوته زیات کړ.»
ب ـ اجبار او تشدد : که د یو دولت د استازی په وړاندې وی یا پخپله د دولت په سر باندی په قطعی ډول سره د یو تړون د اصولیت ریښی له بیخه باسی او باطلوي یې.
د ویانا کانوانسیون پخپل 51 ماده کې وایی: « یو تړون چه د یو دولت په استازی باندی د ګواښ او فشار په وسیله وتړل شی، هیڅ یوه حقوقی اغیز درلودلای نشی او بالکل باطل دی.» [۴]
په بین المللی حقوقو کې د پخوا زمانې راهیسی د یو دولت په سر باندې نظامی، سیاسي یا اقتصادي فشار، د یو تړون د انعقاد په مقصد، د تړون د بطلان د یو لامل په توګه پیژندل شوی او په لاتینې اصطلاح « لاکس لاتا »افاده شویدی.
د ویانا کانوانسیون پخپل 52 ماده کې نوموړی حقوقی حالت داسی مسجل کوي : « هغه تړون چه د ګواښ یا زور د استعمال پر بنسټ باندې تصویب شي او د هغو نړیوالو حقوقو د ضوابطو سره چه د ملګرو ملتونو په منشور کې منعکس شویدی، مخالفت ولری،باطل اعلانیږی. »
د تاریخ په اوږدو کې هغو تړونونه چه د زر او زور له لارې تصویب او ورپسی باطل اعلام شوي دي زیات لیدل کیږی. موږ دلته څو مواردو ته اشاره کوو:
ـ په 1905م کال کی جاپان « سیول» اشغال او کوریایی استازی دیته اړ کړ چه یو تحت الحمایگی تړون ته غاړه کیږدی. تړون سره له دی چه 40 کال تر اجرآ لاندی وو په 1945م کال کې وروسته د جاپان د ماتې څخه باطل اعلام شو. [۵]
ـ په 1939م کال د مارچ په 15 د چکسلواکیا ولسمشر « ها شا » او د هغه د باندنیو چارو وزیر، د هتلری آلمان تر فشار لاندی دیته اړ شو چه د یو تحت الحمایه تړون په چوکات کې، « بوهم » او «موراوی » آلمان ته وسپاري.
د آلمان د ماتی نه وروسته ، تحت الحمایگی تړون ملغا او نوموړی ایالتونه بیرته چکوسلواکیا ته وتړل شول.
د نورنبرګ نظامی محکمه په 1946 کال د اکتوبر په 1 نیټه کې د یو حکم په بنسټ باندې د نوموړي تړون د بطلان سره خپل موافقت څرګند کړ.
ـ په 1941م کال کې کمبودیا د فرانسی تحت الحمایه وو. په فرانسه باندی د جاپان له خوآ نظامی فشار، نوموړی هیواد دیته اړ کړ چه له تایلند سره د پولو د تثبیت په اړه یو تړون لاسلیک کړ . تړون د کمبودیا ځمکنی بشپړتیا سخت تاوانی کړی وو. د جاپان د ماتی نه وروسته فرانسې اعلام وکړ چه تړون د نظامی ګواښ تر فشار لاندی تړل شوی وو او د تحت الحمایگی نظام سره یو ځای ملغا اعلانیږی.
امیر عبدالرحمن د ډیورند د موافقه لیک د لاسلیک کولو په وخت کې د سختو نظامی یرغلیزو ګواښونو سره مخ وو: د برتانوی هند حکومت په بیړه د اورګاډي کرښه د چمن نه کندهار او د پښاور نه خیبر خواته غزول او په کوټه کې په عسکری مانور لاس پوری کړی وو.
که موږ د یو تړون د بطلان نورو فکتورونوته په پام کې هم ونه ساتو پر امیر باندی د افغانستان د نظامی اشغال فشار کفایت کوي چه د ډیورند د موافقه لیک مشروعیت تر سوال لاندی راوړي او ورباندی د بطلان خط وکاږی.
دریم ـ د یو تړون د نسبیتRelativité اصل
د لاتین په حقوقی دود کې د یو تړون نسبیت په لاندی ډول څرګند شوی دی :
»Pacta tertis nec nocentnec prosunt » یعنی یو تړون د یو ثالث د پاره وجیبه او حق نه زیږوی موږ پدغه مورد باندی باید په تفصیل وغږیږو ځکه چه د ډیورند موافقه لیک د تحت الحمایه افغانستان او حامی یا پروتکتور انگلستان تر منځ منعقد شوی وو، نه د افغانستان او پاکستان تر منځ . پاکستان د ډیورند د موافقه لیک د رامنځته کیدو په وخت کې اصلاً شته والی نه درلود.
Pratique چال چلنددولتونود اوJurisprudence internationale په نړیواله کچه کې قضایی رویه پدی متفق دی چه یو تړون چه د دواړو هیوادونوتر منځ لاسلیک کیږی په یو ثالث هیواد باندی حقوقی اغیز اچولی نشی. پدی مورد باندی مثالونه زیات دی :
الف . آلمان د 20 پیړی په سر کې د پولنډ د یوې سیمې په وړاندې چه « اوت سیلیزی» نومیده ځمکنی دعوآ درلوده. د بین المللی عدالت نړیوال دیوان [ب،ع،ن،د] په 1926 م کال د می په 25 نیټه پخپل 7 نمبر حکم کې تجویز وکړ چه :« یو تړون یوازې متعاقد دولت ته حق او مکلفیت ورکولی شي نه ثالث دولت ته » . د عدالت بین المللی دیوان[ ع،ب،د] نوموړی حکم تائید کړ.
ب ـ د [ع،ب،د] د الوتکی په یوه پیښه کې چه په 1955م کال د جولای په 27 کې واقع شوی او د بلغاریا او اسراییل تر منځ شخړی رامنځته کړی وو، داسی حکم وکړ چه د دیوان د اساسنامی 26 ماده د یو ثالث دولت په اړوند حقوقی اثر نلري.
په نړیواله کچه په مختلفو قضایاوو کې د حکمیت پریکړی د [ ب،ع،ن،د] او د [ع،ب،د] د تایید په استقامت صادر شویدی.
د تاریخ په بهیر کې د دولتونو په پراتیک چه د دیپلوماسۍ او اعلامیې د لاری افاده کیږي د تړونونو د نسبیت د پرنسیب د تآئید په دریځ کې قرار لري.
ج ـ جنرال دوگول د فرانسی پخوانی ولسمشر په 1945م کال د فبروری په 5 نیټه مخکې د « یالتا» د کانفرانس د جوړیدو څخه وویل :« فرانسه ځان د هغو تړونونو د اجرآ مکلف نه ګنی کوم چه یې د خبرو اترو په جریان کې ګدون نه درلود ». د همدغه دریځ په تآئید د« بن» د 1975م کال د اکتوبر په 14 اعلامیه کې راغلی وو: « فرانسه ، انگلستان، شمالی ایرلند او امریکا په ډاګه اعلاموي چه د دوی تر منځ تړل شوی تړونونه په یو ثالث دولت باندی حقوقی اثر اچولی نشی ».
بالاخره د ویانا کانفرانس د اعلامیی په 34 ماده کې ، د محتوآ څخه ډکه مخکنی حقوقی دود او دستور په لاندی عبارت کې مسجل شو: « یو تړون د ثالث دولتونو په اړه هیڅ حق او وجیبه تولیدولی نشی ».
د ټولو مخکنینیو توضیحاتو څخه څرګندیږی چه د ډیورند د موافقه لیک اصلی اړخونه تحت الحمایه افغانستان او حامی یا پروتکتور انگلستان شمیرل کیږی. له نیکه مرغه زموږ دوست هیواد پاکستان د ډیورند د استعماری توطیی د کړۍ څخه لری پاتی کیږی.
بناً موافقه لیک پاکستان دولت ته هیڅ حق یا وجیبه نه په برخه کوی
څلورم ـ د دولتونو د وراثت موضوع :
د ویانا د 1978م کال کانوانسیون په 15 ماده کې وایې:« په عادي او عمومي حالاتو کې کله چه یو دولت د بل دولت ځای ونیسي، وارث دولت د مخکنی دولت د حقونو او وجایبو د میراث مستحق ګنل کیږی.»
غټ سوال دادی چه آیا هغه دولت لکه پاکستان چه داستعماری دولت د منځه تګ نه وروسته ، نوی زیږول کیږی د هغه تړون چه د استعمار د واکمنۍ له خوآ منعقد شوی وو یو اړخ شمیرلی شو؟
دلته موضوع د لاندنیو موضوعاتو د طرح کیدو له کبله پیچلی کیږی :
ـ د نوی دولت د واکمنۍ حق[سوورنته] اعمال.
ـ د نورو هغو دولتونو ګتې ساتل چه د استعماری دولت سره د تړون په چوکات کې تړل شوی وو.
ـ د کثیر الاضلاع تړون په اړه د بین المللی ټولنې د ګتی ټامین .
« عمومی قاعده داده چه د ښکیلاک د واکمنۍ نه پاتی شوی نوی دولت د مخکنی دولت د معاهداتو په وړاندی د ثالث دولت حیثیت لری او د تړونونو د امتیازاتو او احیاناً د وجایبونه ګته پورته کولای نشی. په بل عبارت کله چه د یو تړون یو اړخ له صحنی څخه حذف کیږی تړون د خپل ملاتړ او پښتوانی څخه بی برخې او جنساً له منځه ځی.» [۶]
دلته د یو مثال په راوړلو اکتفآ کوو : [ ع،ب،د ] په 1997م کال د سپتامبر په 25 حکم کې د سلواکیا د نوی جوړ شوی دو لت په تاوان هغه تړون چه په 1977م کال د « دنیوب» د سیند د شاوخوآ ځمکی د ویش په سر باندی د چکوسلواکیا او هنگری تر منځ تړل شوی وو ملغاً اعلام کړ .
د مخکنینیوتوضیحاتو څخه داسی څرګندیږی چه د پاکستان دولت چه د ښکیلاکګر برتانوی هند د واکمنۍ د نسکوریدو څخه وروسته جوړ شو ، د ډیورند د تړون د مفاداتونه بې برخی پاتی کیږی.ان تر دی چه دډیورند د کرښې په سر باندی اغزن سیم غزول هم ، حقوقی قواعدو سلامتیا او بشپړتیا ته تاوان رسولی نشی.
پنځم ـ د یو تړون د اجرآ او تطبیق پروسیجر :
د دی په مقصد چه یو تړون عملی او تطبيقی بڼه غوره کړی مختلف پروسیجرونه موجود دی:
الف ـ د یو ثالث دولت ضمانت. مثلاً امریکا په 2001م کال کی د اسرائیل او مصر تر منځ د تړون د تطبیق ضمانت په غاړه واخیست.
ب ـ د څارنې بین المللی کمسیون هغه مورد دی چه په 1954م کال کې د « ژنو» د معاهدی په بنسټ باندی د لاووس د ناپیلتوب د موافقه لیک د اجرآ په مقصد جوړ شو .
ج ـ د موقوت بین المللی کانفرانس تدویر . چه د ویانا د 1985م کال د مارچ 22 د کانوانسیون له خوآ تجویز شوی دی.
د ـ د تحقیق کمسیون چه د تړون د اړخونو نه جوړ شوی وي او د معاهدی د احکامو د سرغړونې نه راپور تنظیم او نهایتاً [ع، ب، د] ته وړاندی کړي.
د ډیورند د موافقه لیک د اجرآ په اړه هیڅ یو ضمانت نه وو ټاکل شوی. بر خلاف د قراینونه څرګندیږی چه موافقه لیک دهمهغه لمړیو ورځو څخه تر اوسه پوری په عمل کې وجود نلری. پدی معنی چه :
الف ـ ولسونه د ډیورند د کرښی په دواړو خواوو کې بې د پاسپورټ د شکلیاتونه تګ او راتګ کوی.
ب ـ آزادو قبایل په بشپړه توګه د پاکستان په سیاسی او حقوقی نظام کې ندی جذب شوی. دوی اکثراً فوج ته عسکر او حکومت ته مالیه نه ورکوي او خپل ملی هویت یې ساتلی دی .
ج ـ د تاریخ په اوږدو او په ځانګړی توګه د مقاومت او جهاد په وخت کې د لر او بر ولسونو تر منځ جذباتی او عاطفی اړیکی د دی لامل شوې چه د ډیورند کرښه « عملاً » د منځه لاړه شی .
نتیجه
الف ـ د حقوقو د « تیوری» له نظره د ډیورند موافقه لیک د توجیه وړ بنه نلری. په « عمل» کې هم د نوموړی موافقه لیک اجرایی شته والی تر سوال لاندی دی.
ب ـ د ډیورند کرښه ګده کرښه ده . پاکستان پرته د افغانستان د موافقی نه حق نلری چه د کرښې په جوړښت چه په زیاتو سیمو کې ندی تثبیت شوی پخپل سر بدلون راوړی او یا د اغزن سیم په غزولو یا مین په ایښودلو د هغه استقامت وټاکی. دغه کار د افغانستان په خاوره باندې ښکاره تیری ګڼلی شو.
ج ـ په اوس وخت کې افغانستان د یوه تمثیلی، ملي، مرکزي حکومت د درلودلو څخه بی برخې دی. اوسنی افغاني حکومت چه د بهرنیانو له خوآ ساتل کیږی د هیڅ یوې ملي مسآلې او په ځانګړې توګه د ډیورند د موافقه لیک په موضوع باندی د هیچا سره د معاملی د یو اړخ په توګه دریځ نیولی نشی .
د ـ اوس وخت افغانستان د نړیوال انتلاف تر ساتنې لاندی دی او د باندنی خپلواک، ملی سیاست څخه بی برخې ګنل کیږي. بناً باید ځینی افغانی توطیه ګرو کړیو د ډیورند د موافقه لیک څخه د افغانستان په تاوان او د پردیو په ګته د یوه سیاسی افزار په توګه ناوړه ګته پورته نکړي .
ه ـ د افغانستان او پاکستان تر منځ د نژدیوالی علایق په کافی اندازه موجود دی. باید دواړه هیوادونه په سیمه کې د متقابلې دوستۍ مثال اوسی . د ډیورند کرښه چه عملآ له منځه تللی باید د دواړو هیوادونو تر منځ د لا زیاتی همکارۍ او دوستۍ لاره پرانیزي او د جلاوالی لامل ونپیژندل شی.
و ـ افغانستان د پاکستان سره د ډیورند د کرَښی په سر باندی، د خپل اختلاف د واقع بینانه او منصفانه حل د پاره باید یوازی او یوازی سیاسی سوله ایزو لارو چارو په تمه اوسی . اوس مهال د موضوع د مطرح کولو وخت ندی. « پای »
فرانسه 01 ـ 02 ـ 07
دوکتور م، ع ، روستار تره کی
اخځونه :
[۱].بین المللی عامه حقوق . پاریس. 2002م کال. 211ـ212 مخ . Patrick Daillier [ 1]
[۲] د مستعمره هیوادکورنۍ او بهرنۍ اداره مستقیماً د ښکیلاکگر قوت په لاس کی ده.
تحت الحمایه هیواد کورنۍ چارې خپله اداره کوی. اما بهرنۍ امنیتي چارې او د بهرنی سیاست واک د استعماری قوت له خوآ تر سره کیږی.
. نړیوال عامه حقوق. پاریس. 2002م کال. 193 مخPatrick Daillier[2]
نړیوال عامه حقوق .پاریس. 2002م کال . 191 مخ .M Martin [1]
[۳] د پولو په اړه د انگریزانو او روسانو له خوآ په مختلفو نیټو یو شمیر هیآتونه ټاکل شوی وو. لمړی هیآت د دواړو هیوادونو د بهرنیو چارو د وزیرانو په کچه [لارد کرینویل او پرنس گورچکوف] څخه جوړ شوی وو. او یو بل پلاوی د انگلیسی او روسی استازو « چارلس پت او کاپیتان کامروف» نومیدل.
[۴]2002م کال. 193 مخ عامه حقوق. بین المللی Patrick Daillier
[۵]کوریا او جاپان . پاریس. 1910م کال536 ـ 553 مخV . P erinjaquet
[۶]نړیوالی اړیکی. پاریس .1992 م 470 مخMoreau Defarge
ملی مبارز، ډیپلومات، شاعر او سپه سالار سیدال خان ناصری.
د محمد سیدال خان پلار ابدال خان کله چی سلطان ملخی توخی (د نازو انا پلار) له جلدک څخه تر غزنی سیمه کی خپلواک ژوند او حکومت کاوه، هلته له خپلو خلکو سره میشته شو.
ابدال خان له نورو ملی مشرانو سره د صفویانو د حاکم ګرګین پرضد جګړه کوله او صفویانو ته یی اجاره نه ورکوله چی پر قلات حکومت وکړی.
سیدال خان، وړتیا او زړورتیا له خپل پلار څخه په میراث اخیستی وه، د پوهې او ادب په حصول کې هم ډیر هڅاند وه او د فقی، تفسیر، صرف او نحو … او دري ادبیاتو زده کړې یې هم وکړې.
د هوتکيانو د واکمنۍ په دریو لسیزو کې د هیواد دننه او بهر د مبارزو او فتوحاتو په جریان کې، سیدال خان ناصري د حکومت یو له اصلي ستنو او ټینګو بنسټونو څخه و، چې په نظامي برخه کې یې یو عالي او تل پاتې تاریخي ریکارډ پریښی دی.
کله چې په ۱۷۰۸ میلادی کال کې، ملي مشر میرویس خان هوتکي، د دیني عالمانو د فتوا ترلاسه کولو وروسته، قندهار کی د ایران صفوی حکومت ظالم و سفاک حاکم ګورګین له مینځه لری کړ، او د هوتکيانو خپلواک حکومت یی اعلان کړ، سیدال خان ناصري د افغان ځواکونو مشر او سپه سالار وه.
او کله چی صفویانو د کندهار د بیا نیولو لپاره پوځ را ولیږه، ملی مشر میرویس خان سیدال خان ناصري د هغوی جګړی ته ولیږه چی صفوی پوځ یی تار په تار کړ.
سیدال خان ناصري د میرویس خان د اته کلن مشرتابه په ټولو اتو کلونو کی د صفوی خلاف په ټولو جګړو کې ښکېل وه، چې په ټولو جګړو کې یې افغانانو ته بریاوی راوړی وی.
د حاجي میرویس خان (۱۶۷۳ – ۱۷۱۵ میلادی) تر مرګه وروسته لومړی د هغه ورور او بیا د هغه زوی شاه محمود هوتکي واک تر.لاسه کړ.
د شاه محمود هوتکي ځواکونو د امان الله سلطان ، سیدال خان ناصري او نصرالله خان … په مشری لومړی په کرمان او بیا د ایران د صفویانو په پلازمینه اصفهان برید وکړ او فتح یې کړ.
د ۱۷۲۲ کال د اکتوبر په ۲۳ نیټه (چی د ۱۱۳۵ کال د محرم له ۱۲ سره سمون لری) د شاه محمود هوتکي په سر د سلطاني تاج د ایران شاه حسین صفوی کیښودو چی ورسره په ایران کې د افغانستان امپراطوری بنسټ کښیښودل شو.
شاه محمود هوتکي د اصفهان په چهلستون ماڼی کې شانداره میلماستی جوړه کړې وه چې په ترڅ کې یې د شاه حسین صفوی لور سره واده وکړ.
په دې توګه، د یووالي او مبارزې په پایله کې، میرویس خان هوتکي او د هغه ځای ناستو نه یوازې په کندهار کې د صفویه واکمنۍ پای ته ورساوله، بلکې د صفویانو د واکمنی لړی یې هم پای ته ورسوله.
شاه محمود هوتکي حکومت نږدې نهه کاله وه چی دوه نیم کاله یی په ایران کی هم حکومت وکړ. بیا، د رواني ناروغۍ له امله، هغه له واکه لرې شو او د هغه د تره زوی، شاه اشرف هوتکي قدرت ته ورسید.
سیدال خان ناصری د عثمانی ترکانو او روسانو پر وړاندې په فارس کې د شاه اشرف هوتکي په ټولو جګړو او خبرو اترو کې، د افغان ځواکونو سپه سالار او لوی درستیز و چې په ټولو جګړو او خبرو اترو کې بریالی و. هغه د روسیې او عثماني ترکیې لخوا د ایران د ځینو برخو د نیولو پلان شنډ کړ.
له یوې خوا په ایران کې د نادر افشار په نوم د یوه کس په څرګندیدو او له بلې خوا د افغانانو خپلمنځی ناخوالو، په ایران کې د هوتکيانو حکومت کار له خنډ سره مخ کړ. له همدې امله شاه اشرف او افغانان له ایران څخه په شاشول. شاه اشرف په شورابک سیمه کې ووژل شو.
له ۱۷۳۹ کال څخه وروسته، د هوتکيانو واکمنی یوازې په کندهار پورې محدود شوه، چی د میرویس خان کشر زوی، شاه حسین هوتکي چی یو ادیب او په فرهنګ مین سړی وه او په پښتو او دری ژبو یی شعر وایه، یی پاچا وه.
کله چې سیدال خان ناصري کندهار ته ورسید، نو هغه د شاه حسین هوتکي لخوا بیا هم سپه سالار وټاکل شو.
له بده مرغه، هغه د نظامي ځواکونو د چمتو کولو لپاره وخت نه درلود، مګر سره له ټولو ناخوالو بیا هم تر آخره یی له مقاومت څخه کار واخیست.
یو ځل له ۳۰۰۰ سرتیرو سره د هرات د ابداليانو مرستې ته هم ولاړ، خو د نادر افشار د ستر لښکر په وړاندې بریالي نشول او سیدال خان بیرته قندهار ته ستون شو.
د سیدال خان ناصري ځواکونو شمیره شل زره او د نادر افشار ځواکونه یو لک وه.
سیدال خان ناصری د دښمن په ځواکونو خواره واره بریدونه کول او د یو کال لپاره یی کندهار ته د نادر افشار د ننوتلو مخه ونیوله.
نادر افشار د فتح علی خان په قومانده، د قلات د نیولو لپاره یو اته زره کسیز لښکر ولیږه. شاه حسین د سیدال خان په مشرۍ یو څلور زره کسیز ځواک د قلات دفاع لپاره ولیږه، چې په پیل کې یې دښمن ته سخت ګوزارونه ورکړل. کله چې نادر افشار په ځواک کې د سیدال خان د شتون څخه خبر شو، نو په خپله د پنځوس زره ځواک سره هلته ولاړ، او سیدال خان او ځواکونه یی په کلا کی محاصره شول.
د څو ورځو محاصرې وروسته، نادر افشار بیرته د کندهار په لور ته راستون شو، مګر ۳۰۰۰۰ قوي ځواک د سیدال خان د ځواکونو د محاصره لپاره پاتی شول. دښمن هڅه کوله چې افغان ځواکونه د کلا څخه وباسي. دښمن ځواکونو د دوو میاشتو لپاره ونشو کولای چی کلا ته ننوځی.
دښمن ، چې د سیدال خان تسلیم کیدل د کندهار د فتح لپاره کلي ګنله، یو ناوړه چل او عمل ترسره کړ. د کلا څخه بهر یی، افغان میرمنې له تیانو ځړولی او تر هر ډول سپکاوي او توهین یی ورته کاوه او شرط یی دا وه چی هغوی به دا کار هلته بس کړی، کله چی سیدال خان او د هغه ځواکونه له جګړی او مقاومت څخه لاس واخلی.
سیدال خان لپاره چې د افغان ښځو عزت او وقار خورا مهم وه او له بلې خوا دوی ته اوبه او خواړه هم نه وه ورپاتی، افغان ځواکونو ته یې د اوربند امر وکړ.
سیدال خان ناصری چې ۳۱ کاله یې د افغانانو د پت او عزت او د ټاټوبی دفاع کړې وه، د نادر افشار بند ته ورغی.
نادر افشار په یو لوی محفل کې چی په دی اړه نیول شوی وه داسی وویل:
“به بسیار زحمات این گرگ باران دیده را به چنگ آورده ایم. اگر چه نمی زیبد که اینچنین سردار بزرگ و قهرمان کشته شود مگر من توان دو چشم این عقاب را ندارم٬ فلهذا هر دو چشمت را به من ببخش”.
او د سیدال خان ناصری دواړه سترګې د اور په لمبو کې سور شوی سیخانو باند ړندې کړې.
نادر افشار د خلکو د تیتولو او خواره واره کولو لپاره ځینی ایران ته واستول، او سیدال خان ناصري او کورنۍ یې د کابل شکر درې ته ولېږدول شول. څه وخت وروسته، سیدال خان ناصري په شکردره کې نړی څخه سترګی پټی کړی چی هلته د سیا سنګ هدیره کې ښخ کړای شو.
شاه حسین هوتکي د لسو میاشتو لپاره مقاومت وکړ، خو په پای کې کندهار نادر افشار لاس ته ورغی.
دا د یو ملي او هیواد پال شخصیت د ژوند د ځینو برخو یادونه وه.
د سیدال خان ناصري د دی ملی، آزاد او اوسپنیزی ارادی خاوند شخصیت روح، او د ټولو ملي مبارزینو روح چې دښمن ته یی سر ټیټ نه کړ، دی خوښ او ځای دی جنت وی.
ناصر اوریا * ۲۳ سپتمبر ۲۰۲۰ – تکزاس Naser Oria
آیا میدانید اصفهان پایتخت شاهان صفوی ایران بدست کی فتح شد؟
سیدال خان ناصری خان سپه سالار، دیپلمات، شاعر و مبارز ملی.
«دستِ وحدت کاخ استبداد را ویران کند»
ابدال خان پدر محمد سیدال خان، در زمانی که سلطان ملخی توخی (سلطان ملخی توخی پدر نازو انا مادر میرویس خان هوتکی) استقلال خویش را حاصل نموده و از جلدک تا غزنی حکومت می کرد، همراه با خانواده و مردمش در آنجا اقامت گزید. ابدال خان همراه با عادل خان به مقابل بیگلر بیگی که از طرف دولت صفوی (ایران) گماشته شده بود، مبارزه می کرد و اجازه نداد که صفویان بر قلات حکومت نمایند.
سیدال خان که شجاعت، رشادت و بزرگمنشی را از پدر به ارث برده بود، در کسب علم و ادب نیز کوشا بود و فقه، تفسیر، صرف و نحو … و ادبیات دری را نیز فرا گرفت.
سیدال خان ناصری در طول سه دههٔ سلطنت هوتکی ها در مبارزات و فتوحات داخل و خارج از کشور یکی از ستون های اصلی و پایه های استوار حکومت بود که در بُعد نظامی کارنامه های تاریخیِ درخشان و ماندگار از خویش به یادگار گذاشته است.
از زمانی که در سال ۱۷۰۸ میلادی مطابق ۱۱۲۰ هجری قائد ملی میرویس خان هوتکی، بعد از اخذ فتوای علمای دینی، گورگین حاکم (بیگلر بیگی دولت صفوی ایران) خون آشام و سفاکِ دولت صفوی ایران در قندهار را سر به نیست نموده و دولت مستقل هوتکی را بنا نهاد، سیدال خان ناصری سرلشکر قوای افغان بود.
هنگامی که دولت صفویان غرض اشغال دوباره، به قندهار لشکر کشید، میرویس خان، سیدال خان ناصری را به مصاف آنها فرستاد که قوای صفوی را تار و مار کرد.
سیدال خان ناصری در تمام جنگ های دورهٔ ۸ سالهٔ رهبری میرویس خان علیه اشغالگران صفوی شامل بود که در همه جنگ ها فتح و پیروزی را از آن افغان ها ساخت .
بعد از وفات حاجی میرویس خان (۱۶۷۳ – ۱۷۱۵ میلادی)، نخست برادرش و سپس پسرش شاه محمود هوتکی به سلطنت رسید.
قوای شاه محمود هوتکی به سرلشکری امان الله سطان، سیدال خان ناصری و نصرالله خان … نخست به کرمان و سپس به اصفهان پایتخت دولت صفوی ایران یورش برد و آنرا فتح کرد.
به تاریخ ۲۳ اکتبر سال ۱۷۲۲ میلادی مطابق ۱۲ محرّم ۱۱۳۵ با گذاشتن تاج سلطانی بر سر شاه محمود هوتکی بدست شاه حسین صفوی، شهنشاهی افغان ها در ایران بنیاد گذاشته شد.
شاه محمود هوتکی در کاخ چهلستون اصفهان ضیافتی ترتیب داد که در ضمن آن با دختر شاه حسین صفوی ازدواج نمود.
به این ترتیب در نتیجهٔ وحدت و مبارزه در مدت کوتاهی میرویس خان هوتکی و اخلافش نه تنها سلطهٔ صفوی ها را در قندهار پایان داد بلکه سلسله پادشاهی صفوی ها را نیز ختم کرد.
شاه محمود هوتکی حدود ۹ سال سلطنت نمود که دونیم سال در ایران حکومت کرد. سپس به اثر مریضی روانی از قدرت خلع و بعد از وفاتش، پسر کاکایش، شاه اشرف هوتکی قدرت را بدست گرفت.
در تمام جنگ ها و مذاکراتِ شاه اشرف هوتکی در فارس مقابل ترک های عثمانی و روس ها، سیدال خان ناصری سرلشکر قوای افغان بود که در همهٔ جنگ ها و مذاکرات فاتح و پیروز بدر آمد. وی نقشه و پلان اشغال مناطقی از ایران توسط روسیه و ترکیهٔ عثمانی را خنثی نمود.
با ظهور شخصی به نام نادر افشار در ايران از یک طرف و اختلافات ذات البینی افغان ها از طرف دیگر، كار حكومت هوتکی ها در آن کشور با مشكل روبرو شد. لذا شاه اشرف و افغان ها از ايران عقب نشيني كردند. شاه اشرف درهنگام عقب نشيني در مربوطات شورابك كشته شد.
از اين پس تا سال ۱۷۳۹ میلادی حکومت هوتکی ها به قندهار منحصر شد که شاه حسین هوتکی جوانترین فرزند میرویس خان، که یک پادشاه ادیب و فرهنگدوست بود و به زبان های پشتو و دری شعر می سرود، حاکم آن بود.
زمانی که سیدال خان ناصری قندهار رسید از طرف شاه حسین هوتکی دوباره به منصب سپه سالار مقرر ګردید.
با تأسف که وقت به وی مجال نداد که قوای نظامی را آرایش لازم دهد ولی با آنهم تا نهایت از مقاومت باز نه ایستاد.
باری هم با ۳۰۰۰ قوا به کمک ابدالی های هرات رفت ولی مقابل لشکر بزرگ نادر افشار پیروزی بدست نیاورد.
قوای سیدال خان ناصری بیست هزار و قوای نادر افشار صدهزار بود.
سیدال خان حملات و شبیخون های متعددی به قوای دشمن وارد کرد و برای یکسال مانع ورود نادر افشار به قندهار گردید.
نادر افشار یک لشکر هشت هزار نفری را غرض گرفتن قلات فرستاد. غرض دفاع قلات یک قوای چهارهزار نفری به سرکردگی سیدال خان فرستاده شد که در ابتدا به دشمن ضربات شدید وارد نمود. زمانی که نادر افشار از موضوع حضور سیدال خان در این قوا اطلاع یافت با یک قوای پنجاه هزار نفری بدانجا رفت و سیدال خان مجبوراً در قلعه محاصره شد. نادر بعد از چند روز محاصره دوباره به صوب قندهار رفت ولی قوای سی هزار نفری قوای سیدال خان را محاصر نموده بود و دشمن تلاش می نمود تا قوای افغان را به بیرون آمدن از قلعه وادار نماید. قوای دشمن تا دو ماه نتوانست قلعه را بگشاید. دشمن که تسلیم شدن سیدال خان را کلید فتح قندهار میدانست به خدعهٔ نامردانه ای دست زد. دشمن در بیرون قلعه خانم های افغان را از سینه ها آویزان نموده و مورد هر نوع توهین و تحقیر قرار میدادند تا سیدال خان و قوایش تسلیم شود.
سیدال خان که آبرو و عزت خانم های افغان از همه چیز برایش مهم بود و از طرفی هم آب و آذوقهٔ شان به پایان رسیده بود به قوای افغان امر توقف جنگ را داد.
سیدال خان این سردار رشید که از مردم و سرزمین افغان ها بیشتر از ۳۱ سال دفاع نموده بود بندی به مقابل نادر افشار آورده شد.
نادر افشار در جشن بزرگی که به این مناسبت براه انداخته بود در محضر عام چنین گفت:
“به بسیار زحمات این گرگ باران دیده را به چنگ آورده ایم. اگر چه نمی زیبد که اینچنین سردار بزرگ و قهرمان کشته شود مگر من توان دو چشم این عقاب را ندارم٬ فلهذا هر دو چشمت را به من ببخش”.
و هردو چشم سیدال خان ناصری را با سیخ آتشین کور و وی را از نعمت دید محروم کرد.
نادر افشار غرض تیت و پاشان کردن مردم تعدادی را به ایران تبعید و سیدال خان ناصری و خانواده اش به منطقهٔ شکر درهٔ کابل فرستاده شد. بعد از مدتی سیدال خان ناصری در شکردره فوت و همانجا در سیاه سنگ به خاک سپرده شد.
شاه حسین هوتکی ده ماه دیگر نیز مقاومت کرد ولی بالاخر قندهار به دست نادر افشار افتاد .
این بود یادآوری بخش هایی از زندگی یک شخصیت ملی و وطندوست.
روح سیدال خان ناصری این مرد آزاده و آهنین و روح همهٔ مبارزین ملی که به دشمن سر خم نکردند شاد باد و مکانش بهشت معلی.
ناصر اوریا * ۲۳ سپتمبر ۲۰۲۰ – تکزاس Naser Oria
هر زن و دخت مسلمان عورت است
پیر و برنا هردو یکسان عورت است
زن ندارد حرمتی در دین تو
از نظر باید که پنهان عورت است
عشوه و ناز و ادایش دین رباست
پای عورت موی عریان عورت است
در شریعت ناقص عقل است زن
ناقص دین است و ایمان عورت است
پای تا سر شهوت است و راهزن
بوی عطر موی نسوان عورت است
زن ندارد حق تعلیم و هنر
زانکه صوت این لطیفان عورت است
زن ندارد حق علم آموختن
چادر زن رنگ تنبان عورت است
بی محارم گرچه باشد پیر زال
راه رفتن در خیابان عورت است
چشم عورت گوش عورت همچنان
کرتهٔ پیکر نمایان عورت است
خش خش رفتار و آهنگ صدا
از زن مومن عزیزان عورت است
مادرت زن خواهر و دختر زن است
نیمی از جمعیت مان عورت است؟
ننگ بادا برتو ای مزدور دین
گر تو پنداری که ایشان عورت است
عزیزی غزنوی
۲۷ اپریل ۲۰۲۵ تورنتو/کانادا
عبدالملک پرهیز
لکه مينه په زړه پایې
تل خیالونو کې زما یې
چې څپه د خیالو راشي
ته همیش په کې پیدا یې
چې سندره په زړه راشي
ته په شونډو کې زما یې
بې له تا ژوند څومره ګران دی
ته مې وینه ، ته مې سا يې
په دلیل يې نه پوهېږم
ته ښایسته له درست دنیا یې
داسې مینه پخوا نه وه
لکه نن چې ته زما یې
ته یو ښکلې ولوله یې
را خوره په روح زما یې
ستا په رنګ کې ډېر رنګونه
پلوشه د عشق رڼا یې
بل هیڅ نوم دومره خوږ نه دی
ته افغان وطن زما یې
ستا دا مینه چیرته وړي ما
راته ګران له هرې خوا یې
اوس باور زما ډېر پوخ دی
ښکلې ناوې د دنیا یې
له تا لرې بل وطن کې
لا څښتن مې د اروا یې
یو ارمان مې تل په زړه دی
چې سرلوړې په دنیا یې
که غزل مې خولې ته راشي
ته مضمون او محتوا یې
ته دې سوله کې تل اوسې
تل نیکمرغه په دنیا یې
ستا د سترګو په شین باغ کې
څو پیالې لرم که اخلې
ستا د شونډو میکدې کې
څو نشې لرم که اخلې
دنیا ټوله ویده شوې
تشه غېږ لرم که اخلې
له بڼو ستا که خوره شپه
ویښې شپې لرم که اخلې
د نن شپې غصه خیالونه
څو دانې لرم که اخلې
د ښایسته موسکا انځور دې
بې جوړې لرم که اخلې
تا څه چل کړی په زړه زما
اندیښنې لرم که اخلې
په ګلپاڼو کې یې نغاړم
ولولې لرم که اخلې
سید عبید الله نادر
دومره وخــت شو بی اتباره، چې آشـنا نه مونږه تښتو
ځــان ځانۍ په رڼخ اخـــــته یو، له دوا نه مونږه تښتو
زمانې دیوانو دومــره یو، اوهــامو کـــښي پری ایښي
چې خپل سیوري نه ډاریږو، له هر چا نه مونږه تښتو
محبت مو د دوکــو او د درواغــــو دی ،په زړه کښي
صداقت ایمان دارۍ ، او د ریښـــتیا نه مـــونږه تښتو
د بد رنګ ضمیرپه سترګومو،جهان بد رنګه ښکاري
ټول جــهان بد رنګه وینو، د ښــکلا نه، مونږه تـښتو
دومره وشــولي چاودنې، په محراب او په منبر کښی
چې اوس هر چـیري طالب،او د ملا نه ، مونږه تښتو
د تړلي مکتـــــبومو،فلــــــسفه ده ښـــکاره شــــــوي
چې هر چا ځــــیني ډاریږو د دانا نه ، مونږه تـــښتو
پلوشو د معرفــــــت خـــو، ټول جهــــان رڼا رڼا کړ
خـو مقــــام د علم وفن، او د رڼا نه، مــونږه تــــښتو
مغــــــارو په لور روان یو،مدنـــیت نه یو بــــیزاره
له غروره نه کوزیږو، د دنـــــیا نه مـــونږه تــــښتو
حقیقت کښي مونږ د غــــرو، او تیارو هغه دیوان یو
په ویو د یو څـــو ټکي، بسم الله نه، مـــونږه تــــښتو
د بګوواو دیوانو خولي ته پروت مو خوار وطن دی
مسلم دا حقــــیقت دی، دي بلا نه مــــــونږه تــــښتو
زه ماشوم یم ما ته ځای د زړه په سر راکوۍ
زده کړه ماته د ادب او د هنر راکوۍ
زه لا تنکی یم د تولنې د فطرت په بڼ کشې
د زړه په وینو مې پالنه د ثمر راکوۍ
څوک دوستان دی زمونږ څوک دښمنان دی زمونږ
ما ته د دوی د ښو او بدو نه خبر راکوۍ
نور مې کسې د سکندر او دارا نه خوښیږي
ما ته د نوی ژوندون درس په زیر او زور راکوۍ
د خپل هیواد د کنډوالو لوټی به زه ټولوم
ما ته چکر د کور اوکلي او ګودر راکوۍ
ما په څاپیړو په لغتو او په سوک مه وهۍ
ماته د مینې نوازش لکه پدر راکوی
ما ته د خلکو او هیواد د خپلواکی د پاره
پوهه ادب درس د کمال او د هنر راکوۍ
ما ته ای ګرانوعزیزانو د پلرونو په دود
مزل په غرونو د پامیر او د خیبر راکوۍ
عزیزی غزنوی
تورنتو/کانادا
د انسان مغز کې آبي رنګه ټکی د ساینسي څېړنو لپاره یو نوی او پراخ باب پرانیزي، ځکه چې دا د ډېرو مهمو دندو مسؤل دی، لکه زموږ د پام او خوب تنظیمول.
هر هغه څوک چې له بېخوبۍ ځورېږي، د دې حالت له امله د زغم له لاسه ورکولو او ناهیلۍ احساس ښه پېژني، ځکه چې انسان هڅه کوي د خپل ذهن څراغونه مړه کړي او دننه غږونه ارام کړي. هغه هیله لري چې کاش داسې تڼۍ یا ګولۍ وای چې دا ټول ذهني فعالیت یې سملاسي بندولی.
د ذهني چوپتیا لپاره د یوې تڼۍ تصور دومره ناممکن نه دی لکه څنګه چې ښکاري. د عصبي علومو ډېر پوهان نن دې پایلې ته رسېدلي چې زموږ بیداري د دوامدار بهیر یوه بڼه ده، چې د مغز یوه پېچلې شبکه یې همغږي کوي. د دې شبکې په مرکز کې د عصبي حجرو یوه کوچنۍ ډله شته، چې د "لوکاس کاولوریاس" په نوم یادیږي، دا د لاتیني ژبې کلمه ده چې د "آبي ټکی" معنی لري.
دا نوم د آبي ټکي عصبي حجرې په مستقیم ډول تشریح کوي، ځکه چې دا حجرې د یاقوتي رنګ له امله ځانګړي شوي، دا رنګ د یوه ځانګړي عصبي لېږدوونکي، یعنې نورایپینفرین (یا نورادرینالین) د ترشح له امله رامنځته کېږي. همدا راز، دا نوم موږ ته د آبي ټکی دنده هم را په ګوته کوي، ځکه چې نورایپینفرین زموږ فزیکي او ذهني هوښیارتیا کنټرولوي.
د اوږدې مودې لپاره، ساینسپوهانو ګومان کاوه چې آبي ټکی د خوب پر مهال غیرفعال وي، خو اوس دا څرګنده شوې چې دا هېڅکله هم په بشپړ ډول نه غلی کېږي. بلکې دا د ټیټې کچې وقفهییز فعالیت ته دوام ورکوي، چې ښايي زموږ ژور خوب تنظیم کړي. که موږ د دې بهیر لا ښه درک ترلاسه کړو، نو دا به له موږ سره د بېخوبۍ او د اضطراب له امله د خوب د ګډوډۍ په درملنه کې مرسته وکړي.
د مغز د میکانیزم سیستم
.
آبي ټکی د مغز په تنه کې د غاړې په شاتنۍ برخه کې مستقیما موقعیت لري او شاوخوا ۵۰ زره حجرې لري، چې دا د مرکزي عصبي سیستم د ۸۶ میلیاردو عصبي حجرو پرتله ډېر لږ شمېر دی.
فیلیکس فیک دازیر، چې د فرانسې د ملکې ماري انتوانېت او د هغې د مېړه پاچا لویس شپاړسم ډاکټر و، د اتلسمې پېړۍ په وروستیو کې د دې نقطې موجودیت لومړی ځل مشاهده کړ. خو دې نقطې د ډېرې مودې لپاره د چا پام ځان ته وانه ړاوه.
په هر حال، دا حالت په شلمه پېړۍ کې هغه مهال بدل شو، چې څرګنده شوه آبي ټکی د مغز په سیګنالونو کې مهم رول لري.
نورایپینفرین (نورادرینالین) د عصبي حجرو د برېښنايي سیګنال "خارجولو" احتمال زیاتوي. کله چې د آبي ټکي عصبي حجرې فعالې شي، دا هورمون یا عصبي لېږدوونکی د مغز نورو برخو ته استوي، چې دا کار په یادو برخو کې د عصبي حجرو ترمنځ اړیکې پیاوړې کوي.
په دې بهیر کې ځینې نازک توپیرونه شته، چې د مختلفو عصبي رسپټورونو (قبلوونکو) له مخې بدلون مومي. ځینې عصبي حجرې له لږ اندازې نورایپینفرین سره هم ډېر حساس وي، خو ځینې نورې حجرې یوازې د لوړو کچو په شتون کې غبرګون ښيي. دا معنا لري چې کله د آبي ټکی فعالیت لوړ شي، دا د مغز پر ځینو برخو تر نورو ډېر اغېز کوي، چې دا چاره بیا د تمرکز او خلاقیت په څېر مهمو پروسو لوی اغېز لرلی شي.
د عصبي علومو څېړونکې او لیکواله ميتو ستوروني په خپل کتاب "لویه وړتیا: خپل مغز ته وده ورکړئ چې د کار کولو طریقه بدله کړئ" کې آبي ټکی د مغز د "ګیر بکس" په توګه بیانوي، چې د مختلفو فعالیتونو لپاره مناسبې درجې لري.
لومړی ګیر: په آبي ټکی کې ډېر لږ فعالیت وي او د نورادرینالین کچه هم ټیټه وي. دا حالت زموږ پام تیت و پرک کوي او ذهن مو له یوې مفکورې بلې ته ځي.
دویم ګیر: د آبي ټکی فعالیت معتدل وي، چې کله ناکله د مهمو (تحریکوونکو) په ځواب کې لوړېدو ته رسېږي. د مغز د مخکیني تېر (prefrontal cortex) فعالیت، چې د فکر کولو او د ساه کنټرولولو لپاره کارېږي، په دې حالت کې د نورادرینالین پر وړاندې ډېره حساسه وي. دا د ذهني تمرکز لپاره تر ټولو غوره حالت دی.
درېیم ګیر: په آبي ټکي کې دوامداره لوړ فعالیت وي، چې د نورادرینالین لوړې کچې لامل ګرځي. دا بیا د مغز هغه برخې فعالوي، چې د "مقابلې یا تېښتې" حالت کنټرولوي، په داسې حال کې چې د مغز مخکینی تېر (prefrontal cortex) ورو- ورو بندېدو ته نژدې کېږي. په دې حالت کې، د عصبي حجرو ترمنځ اړیکې ډېرې تېزېږي او دا انسان ته خورا زیات حساسیت ورکوي، خو ستونزه دا ده چې ذهن اصلي معلومات له شاوخوا شور ماشوره نه شي جلا کولی. تمرکز ستونزمنېږي او انسان ځان ستړی احساسوي.
بېلابېل عوامل د آبي ټکی د فعالیت کچه ټاکي، چې یو له هغو د ورځې وخت دی. د آبي ټکي فعالیت د طبیعي ورځني ریتم (circadian rhythm) سره بدلون مومي. کله چې موږ له خوبه راویښېږو، دا کچه ټیټه وي، بیا د ورځې په اوږدو کې لوړېږي او د ماښام پر مهال بېرته ټیټېږي.
د شپې ویښ پاتېدل
.
د آبي ټکي د پام په کنټرول کې د رول له امله، منطقي ښکاري چې دا د شپې د خوب پر مهال آرام وي، خو دا په بشپړ ډول غیر فعال نه وي، بلکې له وقفې سره کار کوي. د سویس د لوزان پوهنتون څېړونکې انیتا لوتي خپلو څېړنو کې موندلې چې دا فعالیت زموږ د خوب کیفیت ټاکي.
د شپې په اوږدو کې، موږ د خوب له بېلابېلو پړاوونو تېرېږو. یو له دغو پړاوونو د چټکې سترګې خوځښت خوب (REM sleep) دی، چې د سترګو د حرکتونو له امله نومول شوی. دا پړاو د خوب له لیدو سره تړاو لري او باور کېږي چې د یادونو د پروسس او پیاوړتیا لپاره خورا مهم دی.
په هر حال، موږ د شپې ډېره برخه په داسې خوب تېروو چې د چټکې سترګې خوځښت نه لري (NREM sleep). پدې پړاو کې، مغز د ژور پاکوالي پروسه ترسره کوي او د حجرو هغه فاضله مواد له منځه وړي، چې که راټول شي، نو عصبي ګډوډۍ رامنځته کولی شي.
لوتي د ویدو موږکانو د مغزي فعالیت اندازه اخیستې او موندلې یې ده چې د چټکې سترګې خوځښت نه لرونکي خوب د آبي ټکي له موقتي فعالیت سره تړاو لري، چې هر ۵۰ ثانیې وروسته پیښېږي.
دا فعالیت د مغز د مهاد (Thalamus) برخې ته سیګنال استوي. مهاد د هګۍ په بڼه دوه ځایونه دي، چې د مغز په منځ کې موقعیت لري او د حواسو په پروسس کې مهم رول لري. د دې پایله دا وي، چې یو ژوندی موجود د شاوخوا چاپېریال حس کولای شي (لکه شور ماشور ته پام)، خو بیا هم په بشپړ ډول نه راویښېږي.
لوتي وايي: "دا د ویښتیا زیاتوالي یو حالت رامنځته کوي، موږ ته دا نظر راکوي چې ویښتیا په مغز کې تدریجي بڼه لري."
د هغې په باور، دا منظمې د ویښتیا لنډې دورې د احتمالي خطرونو لپاره اړینې دي، په ځانګړي ډول د طبیعت په وحشي چاپېریال کې "خوب ډېر مهم دی، خو باید داسې یو میکانیزم ورسره مل وي، چې د یوې ټاکلې کچې ویښتابه ته اجازه ورکړي، چې ژوندی موجود له خپل چاپېریال سره متقابل پاتې شي."
د چټکې سترګې خوځښت خوب پیل اکثره د آبي ټکی د فعالیت له ټیټېدو سره تړاو لري، چې دا ښيي دا سیمه د خوب د دې مرحلې په رامنځته کېدو کې مهم رول لري.
لوتي وايي: "د چټکې سترګې خوځښت خوب ته دا انتقال باید ډېر دقیق کنټرول شي، ځکه چې په دې پړاو کې زموږ عضلات ارامېږي." دا د بدن موقتي فلج دی، چې موږ له دې منع کوي له خپلو خوبونو سره فزیکي تعامل وکړو. هغې زیاته کړه، "په دې حالت کې موږ له چاپېریال بشپړ جلا کېږو."
لوتي خپلې تجربې پر موږکانو ترسره کړې، نو لا هم تایید ته اړتیا ده چې آیا آبي ټکی په انسانانو کې هم ورته رول لري. که داسې وي، نو ممکن د آبي ټکي بدلون د خوب د اختلالاتو لکه اندېښنې سره تړاو ولري.
هغې دا هم وموندله چې که موږکان له کمسارې فشار سره مخ شي (لکه د دوی د قفس ټکول)، د آبي ټکي فعالیت ډېرېږي، چې د دوی د شپې ویښتیا زیاتوي او دا د غوڅ غوڅ خوب لامل کېږي.
د ذهني ارامۍ ساتلو هڅې
د آبي ټکی د فعالیت درک کولو ځینې څېړونکي دې څېړلو ته هڅولي چې ایا د مغز بېلابېلې انګیزې د آبي ټکی ارامولو او د خوب ښه کولو لپاره ګټورې دي که نه.
د بېلګې په توګه، یوې ډلې ساینسپوهانو یوه ځانګړې غوږۍ (هیډفون) ازمویلې، چې عصبي سیمې ته یو کوچنی بریښنایي جریان لېږي. دا سیمه له آبي ټکی سره اړیکه لري او هدف یې د آبي ټکي د فعالیت لنډمهاله کمول دي. خو دا لا نه ده معلومه چې دا طریقه د بېخوبۍ مخه نیولی شي که نه.
له خوب مخکې د تلویزیون، تلیفونونو یا ټابلیټونو له چالانولو پرته، زموږ ذهنونو ته د ارام کولو اجازه ورکول د "صحي خوب عادت" ګڼل کېږي.
موږ هم د نیلي ټکي له حرکت ګټه اخیستلای شو، چې له بدن سره دوه اړخیزه اړیکه لري. نیلي ټکی د لا ارادي عصبي سیستم برخه ده، چې د غیر شعوري فزیولوژیکي فعالیتونو لکه تنفس، د زړه د دربېدو درجې او د وینې فشار کنټرولي.
عصبي سیستم په دوه برخو وېشل کېږي: د اعصابو صمیمي سیسټم چې د فشارونو پر وړاندې د ځواب ورکولو مسئول دی او د غیر صمیمي اعصابي یا پرازیمپیتاوي سیسټم چې بدن د ارامتیا لپاره چمتو کوي. داسې ښکاري چې موږ کولی شو هره برخه د فزیکي فعالیتونو مختلفو اندازو په واسطه فعاله کړو.
مثلاً، معتدل یا سخت فزیکي ورزشونه لکه مزل، منډه، سپورټ یا د بېړۍ چلول، د اعصابو صمیمي سیسټم تحریکوي چې د نیلي ټکي فعالیت تې کړي او زموږ پر دماغ زیات فشار راولي. که تاسو په سهار کې سست یاست او غواړئ چې بیدار شئ، دا یو ګټور شی دی، خو کله چې تاسو د ورځې له سختو فشارونو وروسته خپل دماغ آرامول غواړئ، نو دا ډېر کم ګټور دی.
شاید تاسو فکر کوئ چې فزیکي هڅه به تاسو ستړي کړي او د خوب کولو کې مرسته وکړي، خو برعکس، که تاسو د خوب ستونزې لرئ، نو پوه شئ چې د شپې په وروستیو ساعتونو کې جیم ته تلل یو بد فکر دی.
بله خوا، نرم تمرینونه لکه د استراحتی تمرینات کولی شي د غیر صمیمي اعصابي سیسټم فعالیت لا زیات کړي چې زموږ د فکرونو او احساساتو آرامولو کې مرسته کوي.
همدارنګه، د ساه اخیستو تمرینونه لکه پرانایاما چې د یوګا یوې زړې بڼې ته اشاره کوي، دا تخنیک د نفس کنټرول لپاره مختلف ډولونه او اوږدوالی لري".
"موږ کولی شو له دې مسلې په شپه کې د ارامۍ پر مهال ګټه واخلو.
ډېرې تجربې ښیي چې ذهني تمرین (مراقبه) کولی شي هغه وخت کم کړي چې موږ یې د ویده کېدو لپاره مصرفوو، او د معمولي بې خوبۍ ضد درملو سربېره زموږ د خوب کیفیت په عمومي توګه ښه کړي.
لنډا دا چې موږ داسې یوه فزیکي کیلي نه لرو چې کله غواړو زموږ ذهني فعالیت ودرول شي، خو د خپل ورځني روتین سمبالولو او د ذهن او بدن ترمنځ له اړیکې په ګټه اخیستل موږ ته د دې لپاره ډېره ښه موکه راکوي هغه ژوره ارامي ترلاسه کړو چې ورته اړتیا لرو."
رویداد انقراض که انقراض جمعی و بحران زیستی هم نامیده میشود، کاهش گسترده و سریع گونههای حیاتی در کرهٔ زمین است. چنین رویدادی با تغییر شدید تنوع و فراوانی حیات میکروسکوبی مشخص میشود. البته با توجه به آنکه بخش عمدهٔ حیات بر زمین مربوط به گونههای میکروسکوبی است که با گذر زمان قابل شناسایی نیست، این رویداد بر مبنای جنبههای زیستشناختی قابل مشاهدهٔ زیست کره انجام میشود و نه کل حیات بر روی زمین. انقراض بر روی زمین با نرخی غیر یکنواخت رخ دادهاست و سنجش آن بر اساس فسیلهای جانداران دریایی انجام میشود. طی ۵۴۰ میلیون سال حیات بر روی زمین، پنج رویداد انقراض بزرگ شناسایی شدهاست که طی هر دورهٔ آن بیش از نیمی از جانداران از میان رفتهاند. البته با توجه به تعریف انقراض جمعی و تغییر عوامل سنجش آن، تا ۲۰ مورد انقراض قابل شناسایی است.
پنج رویداد انقراض بزرگ عبارتند از:
رویداد انقراض اردویسن-سیلورین (انقراض پایان اردوسین) طی دو رویداد در ۴۵۰ تا ۴۴۰ میلیون سال پیش ۲۷ درصد همهٔ خانوادهها، ۵۷ درصد همهٔ سردهها و ۸۵ درصد همهٔ گونههای جانداران از میان رفتند.
رویداد انقراض دِوُنین-پسین ۳۶۰ میلیون سال پیش طی یک دورهٔ ۲۰ میلیون ساله در اواخر دوران دِوُنین ۱۹ درصد همهٔ خانوادهها، ۵۰ درصد همهٔ سردهها و ۸۰ درصد همهٔ گونههای جانداران از میان رفتند.
رویداد انقراض پرمین-تریاسه (انقراض پایان پرمین) در ۲۴۵ میلیون سال پیش بزرگترین انقراض جمعی تاریخ زمین رخ داد و ۵۷ درصد همهٔ خانوادهها، ۸۳ درصد همهٔ سردهها و ۹۰ تا ۹۶ درصد همهٔ گونههای جانداران از میان رفتند.
رویداد انقراض تریاسه-ژوراسیک (انقراض پایان تریاس) حدود ۲۱۰ میلیون سال پیش رخ داد و طی آن ۲۳ درصد همهٔ خانوادهها، ۴۸ درصد همهٔ سردهها و ۷۰ تا ۸۰ درصد همهٔ گونههای جانداران از میان رفتند.
رویداد انقراض کرتاسه-پالئوژن (انقراض پایان کرتاسه) ۶۵٫۵ میلیون سال پیش رخ داد و طی آن ۱۷ درصد همهٔ خانوادهها، ۵۰ درصد همهٔ سردهها و ۷۶ درصد همهٔ گونههای جانداران از میان رفتند.
(بقای حیات در کرهٔ زمین، پدیدهای بس دشوار و پیچیدهاست. از میان میلیاردها گونه (موجودات زنده) که از آغاز زمین تاکنون پای به عرصهٔ هستی نهادهاند، ۹۹٫۹۹٪ دیگر وجود ندارند. همچنان که میبینی، حیات در کرهٔ خاکی نه فقط عمری کوتاه دارد بلکه به طرز نومید کنندهای ظریف و به تارمویی بستهاست.
(از ویژگیهای شگفتیآور هستی ما آن است که ما از کرهای برخاستهایم که خیلی خوب به گسترش حیات یاری میرساند ولی مهارتش در خاموش کردن شعلههای زندگی بس بیشتر است).بیل برایسون.
برخی از دانشمندان این فرض را طرح کردهاند که اکنون زمین در دوران ششمین انقراض بزرگ دستهجمعی است که اصطلاحاً انقراض هولوسین نامیده میشود و از ده هزار سال پیش آغاز شدهاست. اجماعی وجود ندارد که آیا این انقراض متمایز از رویداد انقراض کواترنری است یا بخشی از آن است.
عدهای از پژوهشگران بر این باورند که نیمی از گونههای کنونی جهان تا سال ۲٬۱۰۰ نابود میشوند اتحادیهٔ بینالمللی حفاظت از محیط زیست در گزارش سال ۲۰۱۱ خود اعلام کرد که ۲۵٪ از پستانداران زمین در شرف نابودی و انقراض هستند. بر اساس یافتهها که در نشریهٔ ساینس آمده از سال ۱۵۰۰ میلادی تا ۲۰۱۴ بیش از ۳۲۰ مهرهدار ساکن خشکیها منقرض شدهاند. به علاوه مهمتر اینکه جمعیت کلیهٔ گونههای باقی مانده بهطور میانگین شاهد افتی ۲۵ درصدی در شمار آنها بودهاست. ۲۵ درصد میزان گونههای رایج مهرهداران و ۴۵ درصد بیمهرگان افت کرده. سالانه ۱۱ هزار تا ۵۸ هزار گونهٔ منقرض شده و از میان میروند اما افزونبر آن جمعیت گونههایی که رایج هستند هم به شدت افت میکند. انسانها مسئول این وضع هستند، پنج انقراض انبوه پیشین ناشی از پدیدههایی مثل برخورد سیارکها به زمین یا در اثر فعالیت شدید آتشفشانی بود، پدیدههایی که این بار در انقراض نقشی ندارند و معلوم است که روند کنونی ناشی از فعالیت انسان است، بنابراین این نخستین بار در تاریخ زمین است که یک گونه عامل انقراض انبوه سایر موجودات است. این روند در واقع به خاطر الگوهای مصرفی بشر است.
منبع Wilson, o. E
عزیزی غزنوی
تورنتو/کانادا
Author,کرېس والېنس
دنده,د ټیکنالوژۍ خبریال
ګوګل یو نوی چېپ وړاندې کړی او ادعا کوي، چې له دې چېپ سره کولی شي په پنځو دقیقو کې هغه یوه مسئله حل کړي، چې د نړۍ ترټولو ګړندۍ کمپیوټر یې د حل لپاره ۱۰,۰۰۰,۰۰۰,۰۰۰,۰۰۰,۰۰۰,۰۰۰,۰۰۰,۰۰۰ کالونو ته اړتیا لري.
په دې برخه کې، چې کوانټم محاسبې یادېږي دا چېپ وروستی پرمختګ دی.
هڅه کېږي، چې د دې فوق العاده کمپیوټر جوړولو لپاره له فزیک څخه ګټه پورته شي.
ګوګل وايي، چې د" وېلو "په نوم دې چپ کې نوي پرمختګونه کارول شوي خو لا هم تر تجربې لاندې دی.
ویل کېږي " دا لویو عملیاتي کوانټم کمپیوټرونو لپاره لاره هواروي."
کارپوهان وايي، چې وېلو اوس مهال تر ډېرې کچې ازمايښتي وسیله ده، او دا کلونه وخت او میلیاردونه ډالرو ته اړتیا لري، چې د یوه پیاوړي کوانټم کمپیوټر په توګه د نړۍ سترو مسئلو حل کولو ته په بشپړ ډول چمتو شي.
د کوانټم ستونزه
د کوانټم کمپیوټرونه په بنسټیز ډول د شته کمپیوټرونو، ګرځنده تلیفونونو او دودیزو لپټاپونو سره په توپیر کار کوي.
دا کمپیوټر مسایل په خورا چټکۍ سره د کوانټم میخانیک چې د ډېرو کوچنیو ذراتو د چلند اړوند دی په کارولو سره حل کوي.
تمه دا ده، چې کوانټم کمپیوټرونه وکولی شي، سختې مسئلې لکه د نویو درملو د تولید په ګړنديتوب کې ګټور تمام شي.
په ورته وخت کې دا اندېښنه شته ده، چې دا ټېکنالوژي کېدای شي د منفي موخو لپاره هم وکارول شي، د بېلګې په توګه د حساسو معلوماتو پټ نوم یا پاسورد (کوډ) ماتولو لپاره ترې ناسمه ګټه پورته شي.
د فبرورۍ په میاشت کې اپل اعلان وکړ، چې د ای مسېج (iMessage) چټونو د کوډ کولو طریقه به د کوانټم "کوانټم پروف" ډول ته واوړي، ترڅو راتلونکي کې پیاوړي کوانټم کمپیوټرونه ونه شي کړی نفوذ ور وکړي.
هارټموټ نون د ګوګل د کوانټم مصنوعي ځېرکتیا د لابراتوار مشري کوي، چېرې چې وېلو جوړ شوی دی، دی ځان په دې طرح کې د "اصلي خوشبین" په توګه یادوي.
نوموړي بي بي سي ته وویل، وېلو به په ځینو عملي چارو کې وکارول شي، خو دمګړۍ یې د نورو معلوماتو له ورکولو ډډه وکړه.
په ورته وخت کې هغه زیاته کړه، چې د سوداګریزو چارو لپاره مناسب چېپ ته لاسرسی درلودل به د دې لسیزې تر پای پورې شونې نه وي.
دا چارې به په پیل کې د هغو سیسټمونو سمول وي، چې د کوانټم اغېز په کې ارزښت لري.
"د بېلګې په توګه، د هغو اټومي ریکټورونو طرحه چې د درملو د اغېزو درک او درملو ته وده ورکول پورې اړوندېږي، همدارنګه د ګاډو لپاره د غوره بټریو وده او دې ته ورته د ډېرو لوړو پروژو یو اوږد لړلیک."
کوانټم کمپیوټر څه دی؟
په ساده ژبه که تاسو معمولي کمپیوټرونه د یوه آس او ګاډۍ په توګه په پام کې ونیسئ د دوی پر وړاندې د کوانټمي کمپیوټرونو چټکتیا به د سپورتي موټرو په ډول وي.
که څه هم دا دواړه ورته کارونه کوي، خو بیا هم دوی خورا توپیر سره لري. په ټوله نړۍ کې ډېر خلک هڅه کوي، چې ډېر ژر کوانټم کمپیوټرونه چمتو کړي.
دودیز کمپیوټرونه معلومات د بایټونو په ډول زېرمه کوي، چې کولی شي صفر یا یو وي خو د کار ډول یې داسې دی چې د بایټونو یوه ډېره اوږده لړۍ تولیدوي یا یې زېرمه کوي.
خو کوانټم کمپیوټرونه کیوبېټ (qubits) لري، چې ډېر کارېدونکی دی یعنی ډېر معلومات په ډېرو کمو بایټونو کې زېرمه کوي، چې په پایله کې ډېر زیات معلومات په ډېرې چټکۍ سره ځای په ځای کېږي.
البته د دې کمپیوټرونو په تولید کې د پرمختګ سرعت ورو دی. د کیوبېټ ماهیت د وړاندوینې وړ نه دی او خورا حساس دی، دا په دې معنی چې ډېر وخت به ونیسې ترڅو دا کمپیوټرونه د هر چا د لاسرسي وړ شي.
دا ناشونې ده، چې په راتلونکي کې به عام خلک د ورځنيو کارونو لپاره دغه کمپيوټرونه وکاروي، که څه هم کارپوهان وايي، چې دا ټېکنالوژي به د هر چا ژوند بدل کړي.
"مڼې او نارنج"
ښاغلي نون بي بي سي ته وویل، چې د وېلو فعالیت په داسې کچه کې دی، چې تر نن ورځې پورې "تر ټولو غوره کوانټم پروسیسر" ګرځېدلی.
خو د بریتانیا د سري په پوهنتون کې د کمپیوټر ساینس کارپوه پروفیسور الان ووډوارډ وايي، کوانټم کمپیوټرونه به د عملیاتو په برخه کې په پراخه کچه د اوسني "کلاسیک" کمپیوټرونو څخه غوره کار وکړي خو د هغو ځای نشي نیولی.
نوموړي یوازې د یوې تجربې له مخې د وېلو بریا کې مبالغه کولو په اړه خبرداری ورکړی.
یاد پروفیسور بي بي سي ته وویل، "موږ باید احتیاط وکړو، چې مڼې او نارنج سره پرتله نه کړو."
ګوګل د دې چېپ په ازماېښت کې د یوې مسئلې حل کول یې د کارکړنې د معیار په توګه یاد کړ، چې کوانټم کمپیوټرونو لپاره طرح شوی و خو د دې چپ د پام وړ چټکتیا زیاتېدل د کلاسیکو کمپیوټرونو سره پرتله کې په ټولو برخو کې نه په ډاګه کېږي.
سربېره پر دې هغه وویل، چې وېلو د پرمختګ په ځانګړي ډول د تېروتنو د اصلاح په برخه کې د پام وړ ګڼل کېږي.
په خورا ساده ژبه هرڅومره، چې یو کوانټم کمپیوټر ګټور وي، هغومره ډېر کیوبایټونه لري. کیوبایټ د معلوماتو د محاسبې واحد په کوانتم کې دی.
کمپيورټرد عکس سرچینه،Google
په هر حال د دې ټیکنالوژۍ یوه لویه ستونزه دا ده، چې د تېروتنو ګواښ لري ځکه تر دې دمه، هر څومره چې یو سیستم ډېر کیوبایټ ولري هغومره یې د تېروتنو شونتیا زیاته وي.
خو د ګوګل څېړونکي وايي، چې دوی دا مسئله برعکس کړې او دوی په دې توانېدلي چې دا نوی چپ په داسې ډول طرحه کړي، چې د کیوبایټونو زیاتېدو سره په ټول سیستم کې تېروتنې راکمېږي.
ښاغلی نون په دې باور دی، دا یوه لویه لاسته راوړنه ده چې پر یوې۳۰ کلنې ننګونې برلاسي شول.
نوموړي بي بي سي ته وویل، چې دا د الوتکو د پرمختګ سره پرتله کېدای شي، "الوتکې په یوه ماشین کار کوي خو دویم ماشین یې لا خوندیتوب زیاتوي همداسې درېیم او څلورم. "
پروفیسور ووډوارډ وویل، چې تېروتنه د لا قوي کوانټم کمپیوټر جوړولو پر وړاندې خنډ دی او دا لاسته راوړنه د ټولو هغو کسانو لپاره یوه هڅونه ده چې د کوانټم کمپیوټر جوړولو په لټه کې دي.
خو ګوګل پخپله ویلي، چې د بشپړ فعال او ګټور کوانټم کمپیوټرونو رامنځته کولو لپاره د تېروتنې کچه باید د هغه څه پرتله خورا ټیټه وي، چې وېلو ښودلې.
وېلو په کلیفورنیا کې د ګوګل په نوي تولیدي فابریکه کې جوړ شو.
د نړۍ په ګوټ ګوټ کې هېوادونو د کوانټم کمپیوټرونو په څېړنه او پراختیا پانګونه کړې.
بریتانیا په دا وروستیو کې د کوانټم محاسبو ملي مرکز (NQCC) رامنځ ته کړی دی.
د دې مرکز مشر مایکل کاتبرټ بي بي سي ته وویل، چې د هغو نظریو وړاندې کولو کې چې د تبلیغاتو څرخ ته لمن وهي احتیاط کوي او فکر کوي چې وېلو " د یوه پرمختګ پر ځای باید د عطف یو ټکی وګڼل شي. "
له دې سره هغه تائید کړه، چې دا چېپ "په ښکاره ډول یو ډېر اغیزمن کار و."
هغه وویل، کوانټم کمپیوټرونه به د ډېرو کارونو ترسره کولو کې مرسته وکړي لکه، "لوژستیکي مسئلو کې په الوتکو کې د کارګو توزیع کول یا د مخابراتي سېګنالونو تنظیمول یا په ملي شبکو کې د انرژي ذخیره کول."
دمګړۍ بریتانیا کې د کوانټم برخه کې فعالې موسسې شته چې ۸۰۰ میلیون پونډه بودیجه ورته ځانګړې شوې او ۱۳۰۰ کسان ورته ګومارل شوي دي.
په دې وروستیو کې په بریتانیا کې د اکسفورډ پوهنتون او په جاپان کې د اوساکا پوهنتون څېړونکو یوه مقاله خپره کړې، چې په کیوبایټونو کې خورا ټیټې تېروتنې ښیې.
د هغو د کار ډول د یوه کوانټم کمپیوټر جوړولو لپاره دی چې د حرارت په معمولي کچه کې کار وکړي خو د ګوګل د چېپ کار ډول ټوپیر لري ځکه د ګوګل چېپ باید په ډېره ټېټه درجه کې کار وکړي، ترڅو اغیزمن وي.
میر مسجدی خان کوهستانی یکی از قهرمانان ملی افغانستان هنگام جنگ اول افغان - انگلیس (۱۸۳۹ - ۱۸۴۲ میلادی) است که با یاران همرزمش کمر قوای انگلیس را در مناطق کوهستان شکست. وی در سال ۱۸۴۱ میلادی یکی از مبارزان ملی و یک رهبر برجستهٔ آزادی خواهانِ افغان و مخالف مداخلهٔ انگلیس ها و نصب شاه شجاع به عنوان امیر افغانستان بود. وی تا زمان مرگش (۲۷ نومبر ۱۸۴۱) همچون یک کوه استوار مقابل قوای اشغالگر ایستاد و شمال کابل را از شر تجاوزگران مصئون نگهداشت. هموطنان را قتل نکرد و با اجنبی ها علیه منافع ملی، پروتوکول و یا قراردای نبست.
روحش شاد و بهشت برین مکانش باد
د افغان - انگریز د لومړی جگړی (۱۸۳۹ - ۱۸۴۱) یو ریښتینی ملی اتل، میر مسجدی خان کوهستانی دی چی له خپلو زړورو ملگرو سره یی په کوهستان کښی د پرنگی لشکر ملا ماته کړه. هغه په ۱۸۴۱ میلادی کال کی د افغانستان د نورو ملی مبارزینو او آزادی غوښتونکو په څیر د پرنگی له خوا د افغانستان د امیر په توگه د شاه شجاع د نصبولوسره د مخالفینو یو وتلی ملی مشر وه. میرمسجدی خان د یو لوړ غره په شان د انگریزی ښکیلاکگر ځواک په مخ کی ودریده او د کابل شمال یی دانگریزانو له تاړاکه وساته. څرنگه چی مکناټن و نه توانیده د جگړی په ډگر کی میر مسجدی خان او افغان ځواکونو ته ماته ورکړی نو د انگریزانو مشهور جاسوس موهن لال، میر مسجدی خان په زهرو مسموم کړ او د ۱۸۴۱ کال د نومبر په ۲۷ نیټه یی له نړی سترگی پټی کړی.
وروسته انگریزی ځواک یو تاریخی ماته وخوړه چی په پایله کښی یواځی انگریزی ډاکټر برایډن ته اجازه ورکړل ښوه چی ځان نیم ځانه جلال آباد کی انگریزی قواوو ته ورسوی او ددی شرمونکی ماتی خبر وروړی. دا تاریخی ویاړ د ملی مبارزینو لکه میر مسجدی خان، امین الله خان لوگری، وزیر محمد اکبرخان، محمد شاه خان لغمانی، سردار سلطان احمد خان، عبدالله خان اڅکزی، محمد شاه خان غلجایی، سردار شمس الدین خان، نائب نواب محمد زمان خان، محمد شاه خان بابکرخیل او نورو مشرانو د مبارزی او وینو په بیه لاس ته راغلی وه.
دغو ملی مشرانو او مبارزینو نه د کابل د خلکو وینی توی کړی او نه یی د خپل هیواد په ضد پردیو سره پروټوکولونه یا ټړونونه وکړل، او نه یی د خلکو ځمکی غصب او نه یی ملی شتمنی او کاڼونه چور او لوټ کړل.
ارواح دی ښاده او فردوس جنت دی ځای وی.
معلومات بیشتر
میر غلام محمد غبار در کتاب "افغانستان در مسیر تاریخ" در باره وی چنین می نگارد:
"سید میر مسجدی خان مشهور در قلعه خویش در جلگاه بحیث مرکز مجاهدین باقی ماند. در این قلعه جنگی ۵۰ نفر مرد مبارز اقامت داشت. انگلیسها که تشنه خون میر مسجدی خان بودند و چندین هزار کلدار قیمت سر او را گذاشته بودند، بطور ناگهانی و مخفی در۳ اکتوبر سپاهی قوی به این قلعه کشیدند و محاصره کردند. میر مسجدی خان با افراد خود در عقب تیرکش ها و برج های قلعه قرار گرفتند و جنگ آغاز شد. هیچ گُله ئی از این مجاهدین خطا نمیکرد. اما توپخانه دشمن قابل دفاع نبود و توانست که دیواری از قلعه را بشکافد. پس سپاه انگلیس بالای این شکاف بزرگ ریختند. میر مسجدی خان و رفقایش با سیلاوه های ثقیل دهنه شکاف را سد کردند. دیگر آتش توپ و تفنگ از کار فرو ماند وجنگ تن به تن آغاز شد. دستههای دشمن یکی پی دیگری در دهنه شکاف میرسیدند و میجنگیدند. میرمسجدی خان زخم سختی از سر نیزه دشمن برداشته و در دهنه شکاف مثل شیر زخمی و خون چکان شمشیر میزد. سپاه انگلیس که چنین مقاومتی از یک عده چند نفری دید جرئت پیشروی را از دست داد، زیرا ضیق شکاف مجال هجوم دستهجمعی نمی داد. اینست که دسته های مهاجم به عقب کشیدند و میر مسجدی با رفقای خود از قلعه خارج شدند و به استقامت نجراب حرکت کردند. همین دلیری میر مسجدی خان بود که موضوع ترانههای حماسی کوهستان گردید. این ترانهها بعد از بیشتر از صد سال هنوز در زبان مردمان این سرزمین ساری و جاری است. میر مسجدی خان بعد از چند روز که زخمش بسته گردید با یک عده مبارزین از نجراب به گلبهار برگشت و بیرقِ جهاد بر افراشت."
انعکاس شجاعت و دلیری میرمسجدی خان و دیگر مبارزین ملی را در داستان ها و اشعار فلکلوریک و حماسی مردم میتوان به وضوح مشاهده کرد.
محمد غلام غلامی که شاهد رزم حماسی میرمسجدی خان بود، در اثر منظومش به نام "جنگنامه" شهامت و استواری میر مسجدی خان و یارانش را به تفصیل ذکر نموده است. وقتی لشکر چند هزارنفری انگلیس قلعهٔ میرمسجدی خان را به محاصره درآورد، او به پسران و رزم آورانش ندا سر داد:
بگفت آنزمان مسجدی که این سران
دلیران و شیران و جنگآوران
ببایید همه پایداری کنیم
نباید که بیاعتباری کنیم
گریزید ریزید خوی از چین
زشرم آبروی خود اندر زمین
چنین گفت آن مسجدی با سران
که ای کامگاران نام آوران
نباشد کسی در جهان جاودان
چنین است امر خدای جهان
هر آنکو زمادر بزائیده است
به آخر سرش خاک سائیده است
بود آنکه نامی به چنگ آوریم
شگفتی به خلق فرنگ آوریم
بباشید همه در جنگ پایدار
که این نام ماند زما یادگار
وزان بعد میر مسجدی کامگار
ابا نیز محمد شه نامدار
در آنجا که بود شان همیشه قرار
سکونت به نزدیکی چاریکار
بگفتند که جایگه بهر جنگ
نباشد سزاوار خیل فرنگ
نباشیم ز این پس در این جایگاه
که گردد همی کار بر ما تباه
بباشد یکی قلعه از بهر جنگ
بکوشیم چندی به خیل فرنگ
یک قلعه از مسجدی نامدار
همی بود در جلگه خضری کران
پسندیدند آخر همه سرکشان
و از آن بعد آن مردم نامجو
سوی جلگه خضری بکردند رو
همی رفت آن مسجدی نامدار
بهمراه پسر با برادر چهارشنبه
سرودهٔ حماسی و فلکلوریک "بیا بچیم انگور بخو" تا امروز در بین مردم مشهور است:
محمد جان خان، مرد میدان است
ایــوب خـــان، شیر غُـــران است
میـربچــه خان، رس رسان است
آزادی، فــخــــــر افـغـــــان است
راپت کل، لات کـــــــــلان است
بـیــا بچـیــم، انـگـــــــور بخــــــو
مکناتن انگلیس که از تلاش میرمسجدی خان برای اتحاد وسیع مبارزان سخت هراسان بود، رابرت سیل یکی از جنرالان ارشدش را به قیادت تیمورشاه (پسر شاه شجاع) برای سرکوب قیام ملی کوهستان فرستاد.
میرغلام محمد غبار در مورد مبارزات میرمسجدی خان چنین مینویسد:
"مردم کوهستان به رهبری مجاهد مشهور میرمسجدی خان و مردم نجراو بقیادت سلطان محمد خان برخاستند و به این صورت تمام قلعههای این ولایت شکل استحکامات جنگی اختیار نمود."
قیام دلیرانه مردم کوهستان و نجراب که در راس آن میرمسجدی خان غازی، محمد شاه خان غازی و میر درویش خان (برادر میر مسجدی خان) قرار داشتند در ماه نومبر ۱۸۴۰ میلادی به اوج خود رسیده و اثرات آن تا کابل رسید.
انگلیسها که در میدان نبرد نتوانستند میر مسجدی خان را از پا درآورند، طبق معمول به توطئه و خدعه متوصل شده و بواسطهٔ موهن لال (جاسوس مشهور انگلیس که بالاخره توسط افغان ها به قتل رسید) با پرداخت ده هزار روپیه به یکی از خدمتگاران میرمسجدی خان به نام محمدالله، میرمسجدی خان را زهر داده و وی را مسموم نمودند که در اثرآن میر مسجدی خان به تاریخ ۲۷ نومبر۱۸۴۱ جان به جان آفرین تسلیم کرد.
پیکرِ مطهرِ میر مسجدی خان در جوار مزار پدرش، خواجه اسحق صاحب، در قریهٔ ده قاضی، در پروان به خاک سپرده شد.
جنگ اول افغان – انگلیس (۱۸۳۹ - ۱۸۴۲میلادی) شکست مفتضحی را در تاریخ تارج و غارت های انگلیس رقم زد. در این کارزار با انگلیس ها وعدهٔ داده شد که می توانند قرارگاه خویش را با وسایل و لوازم خویش ترک نموده و به قوای آنها حمله ای صورت نخواهد گرفت ولی انگلیس ها خلاف مفاد فیصله نامه وقت گذری و وقت تلفی می نمودند تا قوای تازه نفس انگلیس که به صوب آنها ارسال شده بود به آنها برسد و مبارزین افغان را از دو طرف مورد حمله قرار داده تار و مار نمایند.
زمانیکه مبارزین ملی به این دسیسه پی بردند به لشکر انگلیس ها یورش برده از لشکر هفده هزار نفری انگلیس تنها برای داکتر برایدن اجازه داده شد تا نیمه جان خود را تا جلال آباد رسانده و خبر شکست لشکریان متجاوز را به قوای انگلیس برساند .
این افتخار تاریخی در اثر خود گذری، جانفشانی و رهبری مدبرانه مبارزین ملی چون میرمسجدی خان و سایر سران جنبش آزادی خواهی مانند امين الله خان لوگری، وزیر محمد اکبر خان، محمدشاه خان لغمانی، سردار سلطان احمدخان، عبدالله خان اچکزی، محمد شاه خان غلجایی، سردار شمس الدين خان، نايب نواب محمد زمان خان، محمدشاه خان بابکرخیل و دیگران به قیمت خون هزاران فرزند صدیق و وطندوست بدست آمده است.
این سران ملی نه جوی های خون را در کابل جاری ساختند و نه با هیچ اجنبی پروتوکولی علیه مردم خویش امضا نمودند و نه قراردادی خلاف منافع ملی بستند.
نه زمین های مردم را غصب و نه معادن وطن را تاراج نمودند بلکه این جانفشانی شان در راه خدا و آزادی وطن بود و در مقابل از هموطنان خود مزد و اجری تقاضا ننمودند.
برماست که از این ابر مردان تاریخ بیاموزیم و کارنامه های آنان را سرمشق قرار دهیم.
روح میر مسجدی خان و تمام ابرمردان تاریخ افغانستان که دستان شان به خون هموطنان رنگین نبوده و با دشمن میهن هیچ سازش و قراردادی ننموده بودند، شاد و بهشت مکان باد.
کوپی از فایل وزین محترم دکتور اوریا.
ناصر اوریا * ۲۴ جنوری ۲۰۱۸ - تکزاس
نوموړی د۱۳۳۴لیږد لمریز کال دمرغومی په ۱۱ (۱۹۵۵ م کال دجنوري لومړۍ»
نیټه دکونړونوو لایت دنرنګ دولسوالۍ دلمټک په کلي کې زیږیدلی دی. دپلار نوم
يی محمد سیفور ؤ. دپلار له اړخه دمزدورخان او دمور له اړخه دکیجانخان چې
دواړه ورونه او دمحمدافضل خان زامن او دمحمد اکرم خا ن دزوي محمد عمر خان
لمسي وو لمسی دی
.
وروسته له دې چې دنرنګ دلیسې له دولسم ټولګي څخه په بري ووت دپولیسو
اکادمی ، او دسیاسي او ټولنیزو علوموپه انستیتیوت کې يي لوړې او مسلکي زده
کړې کړي او دملګرو ملتونو دسازمان دUNDCP دڅانګې په بیلو بیلو کورسونو ،
نړیوالو سیمنارونو او ورکشاپونو کې يی ګډون کړی دی. دهلمند ولایت دکجکي
دبریښنا دبند دساتونکي ټولي دبلوک مشراو دهمدغه ټولي دکفیل هلمند ولایت دامنیه
قومندانۍ دمخدره توکو دمدیریت دغړي دهمدغه مدیریت دمرستیال اومدیر
دنیمروز ولایت دڅارندوې قوماندان دننګرهارولایت دڅارندوې دسیاسی چاروآمر
دکورنیو چارو وزارت دجنايی جرمونود کشف رئیس داړتونونو (زندانونو)او
څارځایونو(نظارت خونو) دساتنی رئیس دنیشه ايي توکو او قاچاقي مالونو دکشف
کنترول اومخنیوي ادارې د رئیس په توګه يي بیلې بیلې ټولنیزي دندې پر مخ بیولي
او اوس په ناروې کې سياسي کډوال دی. هلته هم دهیواد اوهیوادوالو دپاره شعر
وايي شعر لیکي او یواځې دوطن په نوم دهیلو او آرمانونو ډک ژوندتیروي
دنوموړی چاپي اثار عبار ت دي له
۱ هیلي هاندونه او آرمانونه
۲ هیلي آرمانونه اومنزلونه
۳ پرهرونه تصویـــــرونه
۴ دزمانې غږ دخلکو غږ
۵ یــــــــــــــــــــــــــــُون
۶ بدلون
۷ زنـــــــــــدانــي نــاره
۸ ســــــــــــره کـــوڅــه
۹ شـــــــړیـــدلــې لــمـن او مــرئــیـان
۱۰ زبیرګې
او همداډول ځانګړي شعرونه مسلکي او ټولنیزي مقالې یی دهیواد په بیلو بیلو
رسنیو او انټرنیټ په مټ چاپ او خپاره شوي او دادی (زبـــیـرګـــــــې) چې
دنوموړي دژوند یادوُنه ناخوالې او په هیواد داوږدو تپل شوو جګړو د غمیزي
انځورونه تاریخي ویاړنې ، ټولینیزي نیمګړتیاوې په راتلونکي دنوموړي ټینګ باور
دهیواد او هیوادوالو سره ژوره مینه ،ملي یووالی، سیاسي بیداري،دبشپړې
خپلواکۍاو ترقۍ په لورهڅوونکي هیلي انځوروي له مارګالی اوجیلمه تر آمو اوله
بولان اوتاترې نه تر پامیر او بدخشانه پورې دګران هیواد افغانستان د خپلواکۍ او
ځمکنۍ بشپړتیا په هیله وړاندې کوي
دا کومه هېښنده خبره نه ده چې، د پوهې او فرهنگ بلې ځوانې درنې سټې ډاکتر محب اله زغم ولې زموږ د پوهنځي پښتو څانگې له استاد پوهاند دکتور احمد شاه سره په دغه لنډنوم (زغم) کې را روسته شريک شوی؛ځکه له تېرې نژدې نيمې پېړۍ، ټيک د حفيظ الله امين له خوا د(اخ دگ) گوند له ادرسه د يوې خپلسرې ((پټ تړونې پرمايښتی)) کودتا راهيسې ارامۍ او هوسايۍ له افغان ټاټوبي نوره کډه کړې ده؛
چوپه خوله ولس لا څه چې پخپله د گوندي مشرتابه او ډېري ليکو په گډون بې زغمه بل کوم بلونچ (بديل) چاته نه دی پاتې شوی. هرگوره، له جوليز پلوه د(غم و زغم) ورتوالی مانيز تړاو هم پر زړه راوروي ، په نورو ټکو، دا غم دی چې زغم ته مو اړباسي، که نه، د ستر خوشال خبره، يابه ککرۍ خورو يابه کامرانېږو!
داچې زموږ ارواښاد استاد لا هغه مهال(زغم) راخپل کړی وو چې ټاټوبي مو د روسته پاتې او بدمرغو هېوادو د نوملړ په سر سر کې ټيکاو نه درلود.
کله مو چې پر ۱۳۶۱ لمريز کال د څانگې د وتلي زدياند يا زدکړيال په توگه په کادرکې ومانه او له ماسره درسي مرستيال شو، د پلار له مړينې سره يې د کورنيو ستونزو او ورسره ورسره د ځوانې کونډې مور د دې سترې مېړانې کيسه راته کړې وه :
[ يوخوا ورته د کور اور پاملونه ترغاړې وه او بلخوا د ټوټه ځمکې کرکيله، او دايې هم پر ما او کشرانو نه لورېده، د زدکړې پرځای مو راباندې خپل مټ يو څه سپک کاندې. هسې خو په پوله پټي کې مو له پلار سره تر اوبخور، لو ولور... پوره همکاره او بلده وه، خو يېوه يې، نه زده وه او نه يې ورته اړتيا درلوده. سره له دې يې دغه درانه کارته هم ملا وتړله او بې لارښونې يې زده کړه او له توغه يې ووتلای شوه].
د ده خپله لمړنۍ ځانگړې ربړه ستونزه داوه چې مېرمن يې له هماغه واده راهيسې سمه سهي روغه نه وه او دی ورسره هم رنځېده. زما مېرمنې (د الماني
څانگې استادې) چې د ختځ برلين پوهنتون دوبنيو سېمينارونو ته تلله، دارو درمل يې ورته راوړل؛ ان په پردېسۍ کې يې چې له اکسفورډه دا پخپله يا زه پر چوټۍ راتللو، هغه ټاکلي درمل مو ورته راوړل.
څو کاله وړاندې چې زه په يوه لس ورځني پانه کې له خپلې برنامې سره سم پوهنځي او بيا څانگې ته د پښتو پښويې وييپوهنې او ليکلارې له بيا غځېدلو چاپ شوو کتابونو سره لکچرته ورغلم، د لاسروغبړ په ترڅ کې يې پوه شوم چې تش لاسونه نه، بلکې درست ځان يې وچ هډوکي گرځېدلی دی. راروسته خبرشوم چې د پوهنتون له خوا هند ته د درملنې لپاره استول شوی، نو له رغېدا يې يو څه ډاډه شوم...
دا چې اکربکر يې تربې درمله ناروغۍ (نري رنځه) رسېدلې وو، مټې يې د رسنيو له لارې د مړينې له گوزارش سره يوځای خبر شوم. خدای شته، موږ(مېرمن و مېړه) دواړه يې د وير پر ټغر کېنولو!
د پوهاند دکتور احمد شاه زغم اروادې ښاده وي
ويرژلې کورنۍ ، شاگردانو او نورو خواخوږو ته يې اجرو زغم غواړو!
پوهاند زيار او پوهندويه سکينه زيار
اکسفورډ، انگليستان
# # #
يادښت: موږ سم له لاسه د هغه اروښاد پرياد پر همدې لنډه کوټلې ليکنه بس راوړو، مينوال کولای شي، د خبريال له خوا له پښتوڅخه دا لاندې پارسي ژباړه هم ترکتنې تېره کاندې:
پوهاند دکتور احمد شاه زغم،
استاد پوهنځی زبان و ادبیات پوهنتون کابل که به بیماری سرطان مبتلا شده بود دیروز یکشنبه در سن ۶۶ سالگی دار فانی را وداع گفت و امروز به خاک سپرده شد.
دوکتور اجمل ښکلی ، رئیس دیپارتمنت پشتو در پوهنځی زبان و ادبیات پوهنتون کابل مرگ دکتور احمد شاه زغم را ضایعه بزرگ دانسته ، افزود:
"در زمینۀ ادبیات عرفانی و در زمینۀ نویسندگی آثار زیادی از او منتشر شده است، ایشان در مقطع فوق لیسانس استاد مهمی بودند، دیپارتمنت ما به دلیل فوت ایشان ناقص شد، خداوند بهشت را نصیبش کند. "
پوهاند زغم در ولسوالی پغمان ولایت کابل به دنیا آمد و در سال ۱۳۶۱ از دیپارتمنت پشتوی پوهنځی زبان و ادبیات پوهنتون کابل فارغ شد و به عنوان استاد در این دیپارتمنت آغاز به کار کرد.
احمد شاه زغم ۴۰ سال در دیپارتمنت پشتوی پوهنځی زبان و ادبیات پوهنتون کابل، تدریس کرد.
محبوب شاه محبوب، استاد سابق پوهنتون کابل و نویسنده می گوید که احمد شاه زغم علاوه بر ادبیات و تصوف، در نظریههای زبان شناسی معاصر نیز استاد بود.
آقای محبوب به رادیو آزادی گفت که استاد زغم در زمینههای مختلف تدریس میکرد و مینوشت:
"دوکتور احمد شاه زغم، استاد پوهنتون زبان و ادبیات کابل، یکی از با تجربه ترین استادان بود. روان شاد پوهاند صاحب نه تنها در تصوف و عرفان آگاه بود، بلکه در نظریۀ ادبیات و نظریههای بینالمللی ادبیات نیز صاحب نظر بود. استاد زغم در شعر عرفانی و اندیشۀ عرفانی زبان پشتو تحقیق کرده بود."
تألیف معاصر، ادبیات عرفانی و تصوفی پشتو، ادبیات فلکوری پشتو، بخش زیبایی شعر، چهاربیتی( لنډۍ!) پشتو، مروری بر شعر پشتوی افغانستان در دهۀ ۱۹۶ و آیا رحمان بابا شاعری صوفی و عرفانی بود؟ آثاری اند که از استاد زغم چاپ شده است.
دانشجویان دیپارتمنت ادبیات پشتوی پوهنتون کابل و شاگردان استاد احمد شاه زغم میگویند ، با وجود اینکه در چند سال اخیر از مرض صعبالعلاج سرطان رنج میبرد، اما با کمال عشق و اشتیاق به موقع به تدریس ادامه داد.
شاه محمد بشیر و شفیعالله نعیمی، دو تن از دانشجویان دورۀ دوکتورای دیپارتمنت پشتوی پوهنځی ادبیات پوهنتون کابل گفتند:
"استاد ما نه تنها برای ما، بلکه برای زبان و ادبیات پشتو نیز ضایعۀ بزرگی است. استاد شاگردان زیادی از جمله من را سالها در پوهنتون کابل تربیت کرد.
با اینکه از بیماری رنج میبرد، اما همچنان عاشق کارش بود و به دانشجویان درس میداد."
"او در دورۀ لسانس و ماستری من استاد بود، رویۀ استاد با شاگردانش بسیار خوب بود، کمبود او تا مدتها در پوهنتون کابل محسوس خواهد بود. او در سال های آخر عمر از بیماری سختی رنج می برد، اما با وجود همۀ این دردها و مشکلات همیشه در صنف درسی حاضر می شد."
همچنان نویسندگان و همکاران و شاگردان داکتر احمدشاه زغم در رسانههای اجتماعی در سوگ او نوشتند و مرگ وی را ضایعۀ بزرگ برای ادبیات پشتو خواندند.
میرعبدالواحد سادات
در ادامه گرامیداشت از پدران معنوی ما ، امروز به بهانه شصتمین سالروز خاموشی شمع زندگانی یکی از تاجداران سلطان قلوب مردم دانا ، از شادروان براتعلی تاچ ، تبجیل میداریم که همچنان یکی از :
پدران حقوق مدرن و معاصر أفغانستان و بانی حقوق تجارت در کشور ما می باشد .
مبرهن است که بدون شناخت از مبارزه تاریخی علم و جهل و عدم آشنایی با تاریخ جدل سنت و مدرنیته که بعد از شمس النهار مطرح میگردد و بویژه نهضت های مشروطه خواهی اول ، دوم ، سوم و جنبش دیموکراتیک کشور ک با دهه مشروطیت تداوم میآبد . نسل جوان أفغانستان هیچگاهی نمیتواند ، از مفاهیم جاودان آزادی ، ترقی و عدالت پاسداری نماید و بخاطر تحدید قدرت استبدادی مدافع حاکمیت قانون باشد .
زنده یاد براتعلی تاچ متولد دره زیبای ترکمن و سرخ پارسا ( سال 1910 م ) است ، که در نهضت امانی شامل مدرسه "صداقت " شهر کابل گردید و در أواخر این دوره ترقی و تعالی أفغانستان در جمع یکصد تن دانش آموزان از طرف شاه امان اله برای کسب تحصیلات عالی به کشور ترکیه اعزام گردید . تاچ جوان و پر استعداد در رشته حقوق و علوم سیاسی به سطح عالی تحصیل نمود و بنابر علاقمندی شخصی به تحقیقات در بخش اقتصاد همت گماشت و مدتی در بانک شهر استانبول تجربه کاری کسب نمود .
در بازگشت بوطن ، تاچ فقید در ردیف نسل اول استادان فاکولته حقوق و با تحصیلات عالی در حقوق مدرن و معاصر ، ( زنده یاد قدیر تره کی ، روانشاد ابراهیم عالمشاهی و اکبر پامیر فقید )، جای استادان ترکی را احرازنمودند . همین بزرگان علم حقوق و استادان ورجاوند و دانشمند ما ، راه اختلاط نظام نظام حقوقی اسلام و حقوق مدرن را که أساس آن در اولین قانون اساسی و ایجاد قوانین در کشور پیریزی گردیده بود ، تداوم دادند . تاچ فقید درین راستا ، مقررات حقوقی ساختن تجارت و کواپراتیف ها را مطرح و اولین اصولنامه محاکمات تجارتی را تسوید نمود . این استاد بلند مرتبت و مبتکر حقوق ، افزون بر کار در موسسات دولتی ، توجه زیاد به راه و ایجاد زمینه های توسعه اقتصادی محلات مبذول و بخاطر دستیآبی به این اهداف " شرکت تجارتی هزاره جات " را اساسگذاری نمود .
تاچ نو جوان که با چهره منفور استبداد آشنا بود ، در دوره مدرسه و حال و هوای مسلط نهضت امانی متوجه تغیرات عظیم ماحول خود میگردد و در زمان تحصیل و کشور در حال انکشاف و شگوفایی ترکیه ، براه نجات أفغانستان از عقب ماندگی دهشتبار قرون ، از طریق دیموکراسی ، حاکمیت مردم ، وحدت واقعی ملی و برقراری عدالت باورمند میگردد .
این شخصیت سترگ ملی و علمی أفغانستان برای تحقق آرمان ترقی و تجدد ، در أحوال تغیرات بزرگ جهانی که زمامداران وقت مجبور به اعلام دیموکراسی وآزادی ( از بالا و دربار ) گردیدند . ترقیخواهان با راه اندازی تشکل های سیاسی و اشتراک در دوره هفتم پارلمان ، در میدان سیاست فعالانه حضور یافتند . درین أحوال شور انگیز ، تاچ فقید در جمع از همفکران آزادیخواه ( زنده یاد فرهنگ ، شادروان فتح محمد خان فرقه مشر ، زنده یاد محمد آصف آهنگ ، فقید نور الحق هیرمند ، زنده یاد عبدالحی عزیز و ... برهبری شخصیت کبیر ملی و مترقی شادروان غبار ، حزب وطن را ایجاد نمودند .
متاسفانه دستگاه حاکمه سلطنت تحمل حضور گسترده مردم را در میدان سیاست و اشتراک بهترین نمایندگان منتخب شانرا در پارلمان تحمل نتوانستند و با شیوه اسلاف راه سرکوب و استبداد را تکرار نمودند .
بدینترتیب جنبش مشروطیت سوم و دوره هفتم شورا که خوب درخشید ، توسط خود صدراعظم وقت که علاقمند لقب « پدر دیموکراسی » بود و البته با فشار اعضای قدرتمند شورای سلطنت سرکوب و منادیان و آزادیخواهان راهی زندان گردیدند .
مشروطه خواهان که بجز دیموکراسی ، حاکمیت قانون ، ترقی و عدالت هدف نداشتند ، مجبور گردیدند که بدون حکم قانون و فیصله محکمه برای سالیان متوالی پای در زنجیر ، رنج زندان را متحمل و خانواده های شان از حقوق کار و تحصیل محروم گردند .
درین جمع این شور و شر پسندان ، تاچ فقید بعد از دهسال حبس رها گردید و متاسفانه فقط دوسال بعد بطور مرموزی وفات یافت .
خوشبختانه دو فرزند برومند این آزادیخواه سترگ ، محترم استاد شاه نور تاچ و محترم همایون تاچ حیات داشته و با تحصیلات عالی به فعالیت های فرهنگی خویش ادامه می دهند ، جناب همایون تاچ از مبارزان سابقه دار و روشنگر متعهد ، میراث دار معنویت بزرگ پدر و بحیث یک فرهنگی فرهیخته ، افزون بر سایر فعالیت های سیاسی و اجتماعی ، مسولیت مجله وزین محبت را که در شهر لندن نشر میگردد ، عهده دار می باشد .
روان حقوقدان بلند مرتبت و آزادیخواه بزرگ تاچ فقید شاد ، یادش گرامی و همیشه
با حرمت
یاداشت :
دوستانیکه میخواهند ، در مورد تاچ فقید بیشتر معلومات کسب نمایند ، به ماخذ آتی مراجعه خواهند فرمود ، که در آماده ساختن این یاداشت ،فیض برده شده است:
- غبار - افغانستان در مسیر تاریخ - جلد دوم ( صفحات ۲۴۴ - ۲۵۴)
- پوهنیار - سید مسعود - ظهور مشروطیت و قربانیان استبداد در افغانستان ( صفحه ۱۶۷ )
- کبیری - امان اله - عقابان خونین و راز های اندوهگین ( صفحه ۳۱۴ )
- دانشنامه آریانا - مهدیزاده کابلی
ولي الله ملکزی
له نن څخه څلور شپیته کاله وړاندې، یعنی د ۱۹۵۸م کال د اګست په ۱۷ تاریخ د همیشه بهار ننګرهار د چپرهار ولسوالۍ د دولتزيو په کلي کې یو ګلالې ماشوم وزیږید. ارواښاد پلار یې، استاد محمد طالب ورباندې د لطیف خالق د لطف په پار د عبداللطیف نوم کیښود. هیڅوک نه پوهیدل چې د حاجي ملا جان لمسى، د عبدالسميع کړوسى او د مومند آخوند زاده همدا کودى به یوه ورځ د دغې عالمې کورنۍ د ویاړونو لامل ګرځي او خپلې ژبې او ټولنې ته به د لسګونو کتابونو او سلګونو څیړنیزو مقالو سوغاتونه وړاندې کوي. نيکونه او مشران یې چې د اسلامي علومو نومیالي پوهان وو، پخپلې سيمې او ولس کې د ډیر درناوي او ارادت څخه برخمند وو. پلار یې د افغانستان د عدلي محاکمو په بيلا بیلو برخو کې د پنځو لسیزو لپاره دنده درلودله چې په پوره امانت، مسلکیتوب او ديندارۍ سره یې سرته رسولې ده. همدارنګه ارواښاد يوه موده د کابل په عربي دارالعلوم کې د تجويد او عربي ژبې استاد هم وو.
لومړنۍ او ثانوي زده کړې:
ښاغلی یاد د څلورو کلونو وو چې پلار یې ورته د قران کريم زده کړه پيل کړه. سربېره پردې چې د پښتو ژبې د کتابونو سره آشنا شو، د رحمان بابا ديوان به تل د دوئ په کور کې د تبرک په توګه ساتل کېده. د کوچنيوالي راهیسې، د علم او مطالعې سره یې مينه درلودله او د پښتو او پارسي ژبې د شاعرانو او ليکوالانو کتابونه او شعري ديوانونه به یې لوستل؛ البته تاريخي موضوعاتو ته یې ځانګړې تلوسه او شوق درلود. څرنګه چې پلار یې د افغانستان په ګڼ شمیر ولايتونو کې رسمي دنده اجراء کوله، نو خپلې لومړنۍ زده کړې یې په لاندینيو ښونځيو او ليسو کې سرته رسولې دي.
١- د هرات ولايت د سيفي هروي په لومړني ښوونځي کې.
٢- د ننګرهار ولايت د خوږياڼيو ولسوالۍ د ملکيار هوتک ليسه کې.
٣- د ننګرهار ولايت د سره رود د ميا فقيرالله جلال آبادي ليسه کې.
٤- د جلال آباد ښار د حضرت مياعمر څمکني ښوونځي کې.۵
۵- د کابل د رحمان بابا په ليسه کې.۶
۶- د لغمان ولايت د روښان په ليسه کې.
لوړې زده کړې:
دې تکړه لیکوال او تاریخپوه خپلې لوړې زده کړې د هندوستان په لاندینيو پوهنتونونو کې بشپړې کړې دي:
١- لیسانس (BA) یې په ټولنیزو علومو کې د هند د پنجاب پوهنتون د چنديګړ د ګورنمنټ کالج څخه اخيستې دی.
٢- ماستري (MA) یې په تاريخ کې د ډهلي پوهنتون د ډاکټر ذاکر حسين د کالج څخه اخيستې ده.
٣- بله ماستري یې په فلسفې کې (MPhil) د هندوستان د ډهلي پوهنتون څخه اخيستې ده.
۴- ډکټورا (PHD) یې د تاريخ په څانګه کې د ډهلي د پوهنتون څخه ترلاسه کړې او د ډکټورا تيزس (علمي لیکنه) یې د شير شاه سوري د ريفورمونو او اصلاحاتو په اړه ده.
دندې:
١- په ۱۳۵۸ لمریز کال کې د افغانستان د علومو اکاډمۍ د پښتو څيړنو د نړيوال مرکز د ريسرچ د څانګې غړیتوب وو؛ په دغه موده کې یې ډير پښتو کتابونه ليکلي، ژباړلي او ايډيټ کړي دي. ۲- د يوې لنډې مودې لپاره، د هند د جواهر لال نهرو پوهنتون کې د پښتو په ډيپارټمنټ کې د پښتو ژبې تدريس او استاذي.
د ژبو سره اشنايې:
١- پښتو یې مورنۍ ژبه ده چې ډيرې ليکنې یې پرې کړي او دغه لړۍ اوس هم روانه ده.
٢- په دري/ فارسي ژبې په بشپړ ډول پوهيږي او ليکنې هم پرې کوي.
٣- په اردو ژبې روانې خبرې کوي، لولي یې او ليکنې هم ورباندې کوي.
٤ – انګريزي؛ ټول لوړ تحصیلات یې په همدې ژبه کې کړي، پوره برلاسې او حاکم دی. همداراز په هندي، عربي او روسي ژبو دومره پوهيږي چې خپلې ستونزې ورباندې حل کولای شي.
په پښتو ژبې کې چاپ شوي کتابونه او مقالې:
١- پښتنې قبيلې: دا کتاب د لرو او برو پښتنو د قبيلو او د دوئ د نسب شجره یوه پراخه څيړنه ده. په لومړي ځل کابل کې د اريانا مطبعې له خوا په ۱۳۷۹ لمریز کال کې چاپ شو، بیا کويټې او ورپسې پيښور کې د دانش خپرندوئ ټولنې خپور کړ. څه موده وروسته یې په دې هر اړخیز تحقیقي کتاب بیا کتنه وکړه او ډيرې برخې يې د کتابتون سایټ په فيسبوک، خيبر ډاټ اورگ سايټ، د بينوا ویبپاڼې او د ويکيپيډيا له خوا آنلاین شوې.
٢- خوشحال خان خټک: دا په اصل کې د ارواښاد، دوست محمد خان کامل مومند له خوا په اردو ژبې ليکل شوى وو، بیا ده پښتو ته وژباړه. په کابل کې د اريانا مطبعې او پيښور کې د دانش خپرندوئ ټولنې له خوا په ٢٠٠٦م کال کې چاپ شوى دی.
٣- داودي تاريخ: نوموړی کتاب په هند کې د لودي او سوري او د بنګال د سيمې د کرلاڼي پښتنو واکمنانو تاريخ دى کوم چې له انګريزي څخه یې پښتو ته ژباړلى دی؛ اريانا او بیا دانش خپرندويئ ټولنې په ٢٠٠٧ زيږديز کال کې چاپ کړ.
٤- حيات افغاني: دا کتاب ١۵۰ کاله وړاندې د انګريزانو د وخت پښتون مؤرخ، محمد حيات خان چې د بنو په سيمه کې د دوئ له خوا ډپټي کمشنر وو، له شهید فرهاد ظریفي سره په ګډه د پښتنو تاریخ په اردو ژبې ليکلی دی. ډاکټر یاد هغه له اردو ژبې نه پښتو ته ژباړلى، اريانا او دانش خپرندويه ټولنې په ٢٠٠٧ زيږديز کال کې چاپ کړیدى.
٥- په هند کې پښتني رياستونه او نوابان: که څه هم د دې څيړنې يوه برخه په هندوستان کې د افغانستان د سفارت په اووه نيزې «ميزان» کې چاپ شویده؛ خو اوس غواړي چې هغه د يو جلا کتاب په توګه چاپ کړي.
ډاکټر لطیف یاد په هندوستان کې د ۱۷ کتابتونونو خطي نسخې چې په عربي او فارسي ژبو لیکل شوې وې؛ فهرستونه یې ترتیب او تنظیم کړي او ټول يې په ډهلي کې د « نور مايکرو فلم مرکز » له خوا چاپ شوي دي. نومونه یې په دې ډول دي: په ډهلي کې د انجمن ترقي اردو کتابتون، د ډهلي دهرديال کتابتون، د هند د جامعه مليه پوهنتون د ډاکټر ذاکر حسين کتابتون، د عليګړ پوهنتون د مولانا ازاد کتابتون. د ډهلي د پوهنتون کتابتون، د ډهلي د جامعه همدرد پوهنتون کتابتون، د حکيم سيد ظل الرحمن کتابتون، د ګجرات د درګاه عاليه چشتيه - احمد آباد کتابتون، د هند د ګجرات د درګاه عاليه مهدويه - پالنپور کتابتون.
د ډهلي د ايوان غالب کتابتون، د عليګړ د مزمل الله خان کتابتون، د لکهنو د ناصريه کتابتون، د حضرت پير محمد شاه د درګاه کتابتون، د راجا محمود اباد کتابتون، د هند د پنجاب ايالت د پټيالې ښار عمومي ارشيف، د ډهلي د مظهر جان جانان کتابتون او د ګجرات د احمد آباد ښار د درګاه پير محمد شاه کتابتون د فارسي او عربي خطي نسخو فهرستونه. د پاسنیو سترو ادبي او علمي خدمتونو ترڅنګ، د دې ښاغلي څیړونکي گڼ شمير پښتو او دري مقالې د افغانستان د انيس او هیواد په ورځپاڼو، د زيرې په اووه نيزې، د ژوندون، کابل، جرګې او الفت په مجلو او د هندوستان د قومي آواز په ورځپاڼې، ټونک، قند پارسي مجلې او د ډهلي پوهنتون د فارسي ډيپارټمنت په تحقيقاتي فارسي مجلې کې چاپ شويدي.
نا چاپه کتابونه:
١- حيات حافظ رحمت خان: په هند کې د پښتون نواب، حافظ الملک نواب خان بړيڅ د ژوند او کارنامو په اړوند په اردو ژبه ليکل شوى او ده پښتو ته ژباړلى دى .
٢- شير شاه او د هغه عصر: دا کتاب، کالک آرنجن کننګو ليکلى، ده له اردو نه پښتو ته اړولى چیرته چې د شير شاه سوري اړوند ګټور معلومات په کې راغونډ شويدي .
٣- افسانه شاهان يا تاريخ افغاني: ليکوال يې د مغولي واکمن جهانګير د وخت مؤرخ، محمد کبير دى. د هند د لودي، سوري او د بنګال د کرلاڼي پښتنو په اړوند ګټور معلومات په کې دي. د کتاب اصلي نسخه د لندن په برټش موزيم کې خوندي ده، خو ده د مايکرو فيلم له مخې ژباړلې ده.
٤- تاريخ شاهي يا تاريخ سلاطين افاغنه: ليکوال يې پښتون مؤرخ، احمد ياد ګار نومیږي چې د لودي او سوري پښتنو اړوند په زړه پورې معلومات یې را ټول کړي او پښتو ته یې ژباړلي. همدا کتاب اوس بل چا پښتو ته ژباړلی او د افغانستان د علومو اکاډمۍ له خوا چاپ شوی دی.
٥- شرح احوال و اثار تاريخي علامه عبدالحى حبيبي په دري/ فارسي ژبه.
٦- هندواېزم (هندومت) یو تحقيقي اثر دى چې همدا اوس يې ٦٥ برخې د کابل نات په سايټ کې خپرې شوي او دا لړۍ روانه ده .
٧- د هند د ستر اسلامي شخصیت علامه مولانا علي ميا د کتاب، المرتضى د دوو څپرکو ژباړه.
٨- د ملا نصرالدين ټوکې ټکالې: ده په خپل فيسبوک پاڼې خپرې کړیدي، خو په کتابي بڼې لاچاپ شوى نه دي.
٩- سکهان او د دوئ مذهبي لارښوونکي: دا د سکهانو د لسو ګوروګانو (مذهبي لارښوونکو) تاريخ دى چې له ګورو نانک نه پيل شوى او د ګورو ګوبند سينگ پر حالاتو پاى ته رسيدلى دى.
۱۰- پښتو ویي: د پښتو لغاتونو لړۍ ده، اتیا برخې لري او د فیسبوک په پاڼې کې خپرې شویدي.
۱۱- د هند بیلا بیلو ایالتونو ته یونلیکونه / سفر نامې.
۱۲- کشمیر، د درانیانو د امپراتورۍ په وخت کې. په عین حال کې د ډاکټر یاد په فیسبوک او ویبپاڼه کې خپرې شوې مقالې او څیړنې چې شمیر یې سوونو ته رسیږي.
پر کتابونو سریزې او تفریظونه:
په ډیرو تحقیقي کتابونو او شعري ټولګو باندې سریزې او تقریظونه لیکلي چې د ځینو نومونه په لاندې ډول دي:
۱- (زموږ د هیواد سیمې او څیرې) ښاغلي داد محمد راسا لیکلی دی.
۲- (د ملیار ګلونه) د هیواد د پیژندل شوي شاعر، ښاغلي عبدالحفیظ ملیار شعري ټولګه.
۳- (د بریالي ژوند ۲۶۹ رازونه) د ښاغلي محمد عزیز پردیس لیکنه.
۴- (د پښتنو د شجرو تاریخي ریښه) د ښاغلي زمري محقق تالیف.
۵- (خپل اتلان وپیژنئ!) د کوزې پښتونخوا د لیکوال او څيړونکي، ښاغلي ډاکټر ایاز ایسپزي/ یوسفزي کتاب.
۶- (د مارشال شاه ولي خان یادښتونه) د ښاغلي داود افغان پښتو ژباړه.
۷- (غږیدلې پاڼې) د ښاغلي ساجد احمدزي د غزلونو ټولګه.
۸- (رڼا د قلم) د کوزې پښتونخوا د شاعر او لیکوال، ښاغلي سېماب وزیر کتاب.
۹- (د نړیوالو اړیکو اصول) د ښاغلو عبدالمقیم علیزي او محراب الدین واکمن په ګډه لیکلی کتاب.
۱۰- (د افغان واکمنانو کرونولوژیک تاریخ) د ښاغلي داود افغان تالیف.
۱۱- (صولت شیر شاهي) د شهید فرهاد ظریفي ژباړل شوی کتاب.
۱۲- (اکبر سیال، شاعري او شخصیت) د کوزې پښتونخوا د لیکوال او شاعر، ښاغلي علي اکبر سیال کتاب.
۱۳- (ژوند زده کړه) د ښاغلي حبیب الله حبیب منګل اثر.
۱۴- (د سیاسي افکارو تاریخ) د ښاغلي اسدالله الفت لیکنه.
۱۵- (د ډيورنډ د تپل شوې او کرغیړنې کرښې په هکله) د ښاغلي متقاعد تورن جنرال، دولت وزیري کتاب.
۱۶- (تصوف، روحانیت او کږلیجونه) د ښاغلي ولي الله ملکزي کتاب.
۱۷- د هند د ګجرات د بروډا پوهنتون د مهاراجا سياجي د کالج د عربي او فارسي ژبو استاد ښاغلي ډاکتر وجيه الدين کتاب چې غزليات نا شناخته جلال اسير اصفهاني نوميږي، ايډيټ کړیدي.
بهرنيو هيوادونو ته سفرونه:
ډاکټر لطیف یاد ګڼ شمیر هيوادونو ته د علمي څیړنو، لرغونو آثارو د لیدلو او تفریح لپاره سفرونه کړي چې په هغو کې هندوستان، پاکستان، ازبکستان، تاجکستان، تايلينډ، روسيه، هنګري، پولينډ او سينګاپور شامل دي.
په علمي غونډو او سمينارونو کې ګډون: د افغانستان او هندوستان په لاندینيو سمينارونو او علمي کنفرانسونو کې یې ګډون کړى؛ هلته یې تحقیقي مقالې وړاندې کړی او په مباحثو کې یې خپل نظر څرګند او شریک کړیدی.
١ په کابل کې د خوشحال خان خټک نړيوال سمينار.
٢- په کابل کې د زرغونې ياد سمينار.
٣- په کابل کې د راحت زاخيلي سمينار.
٤- په کابل کې د باچا خان د لومړي تلين نړيوال سمينار.
٥- په کابل کې د شير شاه سوري نړيوال سمينار.
٦- په هند کې د شير شاه سوري نړيوال سمينار.
٧- د هند د راجستهان په ټونک کې د فارسي/عربي خطي نسخو سمينار.
٨- د هند د پنجاب په پټياله کې د پنجابي مؤرخينو سمينار.
٩- د لويديزې استراليا د پوهنتون په هغه سمينار کې گډون چې د افغانستان په اړه جوړ شوى وو.
د یادونې ده چې ښاغلی ډاکټر لطیف یاد د ٢٠٠٢ زيږديز کال راهيسې د لويديزې آستراليا ایالت مرکز، د پرت په ښار کې د خپلې کورنۍ سره اوسیږي. د کډوالۍ په چاپیریال کې څیړنیز فعالیت کوي، د نوي کول د تعلیمي بهیر او کلتوري پوهاوي په برخې کې منډې ترړې وهي او له وطن څخه د تازه راغلو هیواد والو سره د مرستو لپاره هلې ځلې کوي.
ژوند یې له خوندونو، قلم یې له رنګونو او ذهن یې له رنګینو خیالونو ډک
میرغلاممحمد غبار فرزند میرزا میر محبوب خان در سال ۱۲۷۶ خورشیدی (۱۸۹۸ میلادی) در شهر کابل زاده شد. مطالعاتش خصوصی و بیشتر در رشتههای تاریخ، ادب، فلسفه، اجتماعیات و امثال آن بودهاست. دوران جوانیاش مصادف با زمانی بود که در افغانستان مقدمات یک تحول اجتماعی آهسته آهسته پدیدار میشد. سالهای پرآشوب اوجگیری جنبش استقلالخواهی و مشروطیت، احراز استقلال و نهضت امانی. در کابل روزنامه منتشر، کتابخانههای شخصی موجود و حلقههای مرئی و غیرمرئی روشنفکری متشکل میگردید. متعاقباً در افغانستان یک انقلاب جهندهای پدیدار و در نتیجه افغانستان در جنگ سوم افغان انگلیس پیروز گردید. این حادثهها موجب فضای مساعدی برای ایجاد جنبشهای اجتماعی نسل جوان افغانستان در دورهٔ گذاری دهساله گردید.
در طی این حوادث غبار به مشاغل زیر اشتغال داشت:
دورهٔ امانی
مدیریت جریدهٔ هفتهوار «ستارهٔ افغان»: از زمستان ۱۲۹۸ تا تابستان ۱۲۹۹ (۱۹۱۹–۱۹۲۰)
(این نشریه در دو صفحه با مضمونهای انتقادی و اصلاحی در مطبعهٔ سنگی جبل السراج و باز در چاریکار (ولایت پروان) چاپ و نشر میشد)
ریاست یکی از شعب وزارت امنیهٔ عمومیه: ۱۲۹۹–۱۳۰۰ (۱۹۲۰–۱۹۲۱)
عضویت هیئت تنظیمیهٔ ولایت هرات: ۱۳۰۰
معاونیت تصدی شرکت امانیه و نمایندگی تجارتی در نمایشگاه مسکو: ۱۳۰۳ (۱۹۲۴)
کاتب وزارت مختاری افغانستان در پاریس: ۱۳۰۵ (۱۹۲۶)
مدیریت گمرکات ولایت قطغن و بدخشان: ۱۳۰۶ (۱۹۲۷)
وکالت انتخابی شهریان کابل در لویه جرگهٔ پغمان: ۱۳۰۷ (۱۹۲۸)
در دورهٔ نادرشاه
سرکاتب وزارت مختاری افغانستان در برلین: ۱۳۰۹ (۱۹۳۰) غبار از این وظیفه استعفا کرده و به افغانستان برمیگردد و در مبارزه بر ضد استبداد نادرشاه مستقیماً دخیل میشود.
عضویت انجمن ادبی کابل: ۱۳۱۰–۱۳۱۱ (۱۹۳۱–۱۹۳۲)
زندانی سیاسی: ۱۳۱۲–۱۳۱۴ (۱۹۳۳–۱۹۳۵)
(به سبب تروری که در سفارتخانهٔ دولت انگلیس در کابل از طرف یک افغان بنام محمد عظیم خان به عمل آمد و سه نفر از مربوطان آن سفارت کشته شدند)
تبعید سیاسی در ولایت فراه و قندهار از جهت حادثهٔ مذکور: ۱۳۱۴–۱۳۲۱ (۱۹۳۵–۱۹۴۲)
عضویت انجمن تاریخ در کابل: ۱۳۲۲–۱۳۲۷ (۱۹۴۳–۱۹۴۷)
نمایندهٔ انتخابی شهریان کابل در دورهٔ هفتم شورای ملی: ۱۳۲۸–۱۳۳۰ (۱۹۴۹–۱۹۵۱)
بنیانگذار و منشی حزب وطن و بنیانگذار و صاحب امتیاز جریدهٔ وطن ارگان حزب: ۱۳۲۹–۱۳۳۰ (۱۹۵۱–۱۹۵۲)
(جریدهٔ وطن که در چهار صفحه با روش انتقادی در مطبعهٔ ملی چاپ میشد در سال ۱۳۳۰ (۱۹۵۱) از طرف حکومت توقیف و حزب وطن در سال ۱۳۳۱ (۱۹۵۲) از طرف حکومت ممنوع شناخته شده و پسانتر در سال ۱۳۳۵ (۱۹۵۶) انحلال آن رسماً از سوی حکومت اعلام گردید)
محبوس سیاسی: ۱۳۳۱–۱۳۳۵ (۱۹۵۲–۱۹۵۶)
۱۳۳۵–۱۳۵۶ (۱۹۵۶–۱۹۷۸): مدت بیست سال دیگر غبار، روزنامهنگار، نویسنده و مورخ، در اثر مراقبت و فشار خانوادهٔ حکمران مجبور شده بود که در منزل خویش مشغول فعالیتهای سیاسی، مطالعه یا تألیف باشد. غبار در همین دوره کتاب افغانستان در مسیر تاریخ را نوشت. در طول این مدت، دولت به هر وسیله که میشد از نشر جریده، مقاله یا کتاب از طرف غبار ممانعت میکرد. حکومت در همین دوره جلد اول افغانستان در مسیر تاریخ را توقیف نمود؛ و همچنین از انتخاب شدن غبار در شورا در دورهٔ دوم «دموارسی دولتی» جلوگیری کرد.
درگذشت
میر غلام محمد غبار در سال ۱۳۵۶ خورشیدی که برای معالجهٔ مریضی معده به برلین غربی رفته بود وفات نمود. وی را در شهدای صالحین در شهر کابل دفن نمودند.
درگذشت: ۱۶ بهمن (دلو) ۱۳۵۶ (۵ فوریهٔ ۱۹۷۸)[۲]
آثار غبار
۱. جلد اول «افغانستان در مسیر تاریخ» ۱۳۴۶، مطبعهٔ عمومی کابل که از طرف دولت توقیف گردید.
۲. جلد دوم «افغانستان در مسیر تاریخ»: در سال ۱۹۷۳ در کابل تحریر گردید که سالهای پر ماجرای ربع دوم سدهٔ بیستم را در بر میگیرد. به خاطر استبداد نظام وقت چاپ کتاب در آن زمان ممکن نمیگردد و در سال ۱۹۹۹ در آمریکا به چاپ میرسد.
۳. افغانستان و نگاهی به تاریخ آن، (۱۳۱۰)-(۱۹۳۱) مجلهٔ کابل
۴. افغانستان در هندوستان، (۱۳۱۱)-(۱۹۳۲) مجلهٔ کابل
۵. تاریخ مختصر افغانستان، (۱۳۱۱)-(۱۹۳۲) سالنامهٔ کابل
۶. تاریخ احمد شاه بابا (۱۳۲۲)-(۱۹۴۳) (کتاب)
۷. کتاب خراسان (۱۳۳۶)-(۱۹۴۷)
۸. امرای محلی افغانستان (۱۳۲۱–۱۳۲۲) مجلهٔ آریانا شمارههای سالهای (۱۳۲۱–۱۳۲۲)-(۱۹۳۳–۱۹۳۴)
۹. تاریخ ظهور اسلام و نفوذ عرب در افغانستان نشر ریاست مطبوعات (۱۳۲۶)-(۱۹۴۷)
۱۰. تاریخ قرون اولی، وزارت معارف (۱۳۲۶)-(۱۹۴۷)
۱۱. افغانستان به یک نظر-ریاست مستقل مطبوعات (۱۳۲۶)-(۱۹۴۷)
۱۲. ادبیات دورهٔ محمدزایی-ریاست مستقل مطبوعات (۱۳۳۱)-(۱۹۵۲)
۱۳. تاریخ احزاب سیاسی افغانستان در قرن بیست، (قلمی)
۱۴. تاریخ ادبیات افغانستان، از آغاز دورهٔ تاریخی تا قرن بیستم
۱۵. خاطرات زندگی غبار[۳]
پینوشتها
«سیامین سال درگذشت غلام محمد غبار مورخ افغان». بیبیسی فارسی. ۱۶ بهمن ۱۳۸۶.
در جای دیگر تاریخ وفات او ۲۲ دلو ۱۳۵۶ خورشیدی ذکر شدهاست. او به سن ۸۲ سالگی چشم از جهان پوشید. ««با بیهقی روزگار میر غلام محمد غبار»». بایگانیشده از اصلی در ۱۹ آوریل ۲۰۰۸. دریافتشده در ۱۶ ژوئن ۲۰۰۸. نوشتهٔ عبدالصابر جنبش. مجلهٔ جامعهٔ مدنی، سال پنجم شمارهٔ ۱۲
««غبار علامه بود»». بایگانیشده از اصلی در ۲۶ آوریل ۲۰۱۶. دریافتشده در ۵ ژوئن ۲۰۲۰. نوشتهٔ عبدالصابر جنبش. نشریهٔ ارمغان ملی
مالي
خبرتیاوې او اعلانونه
بنام خداوند حق و عدالت
هم مسلکان عزیزو دوستان و علاقمندان گرانقدر،
شورای رهبری انجمن حقوقدانان افغان در اروپا با کمال افتخار ، اجلاس نوبتی خویش را بروز شنبه دهم دسامبر سال جاری که روز جهانی حقوق بشر نیز میباشد، در کشور شاهی هالند تدویر مینماید.
به تاسی از روال و تجربه نیک سال های گذشته، دربرنامه امسال سوال چگونگی برقراری حاکمیت قانون مرتبط به فراخوان انجمن و پیام گردهمایی کوپن هاگن در رابطه به نیاز مبرم افغانستان در جدل تاریخی مشروعه و مشروطه ( انفاذ قانون اساسی و استمرار قوانین ) و راه اندازی نهضت سراسری وسیع بخاطر آن با ارایه مقالات علمی - مسلکی مورد مباحثه قرار میگیرد
دریغا میبرد أمواج ایام
بزرگان را زما آرام آرام
شورای رهبرى انجمن حقوقدانان افغان در اروپا در حالیکه به مناسبت وفات المناک استاد بلند مرتبت جناب پوهاند دوکتور محمد قاسم فاضلى ، شخصيت بزرگ علمى - حقوقى بين المللى ، و از خادمان صادق و سابقه دارافغانستان سوگوار می باشد ، مراتب عمیق تاثر ، تسلیت و غمشریکی خود را به خانواده گرامی مرحومی ومنجمله به استاد اسبق فاکولته حقوق و علوم سیاسی پوهنتون کابل جناب استاد اسد فاضلی ، مخترمه عالیه جان «لامه له » و محترمه ناهید جان فاضلی تقدیم و برایشان در تحمل این غم بزرگ شکیبایی آرزو میبرد .
انجمن حقوقدانان افغان در اروپا
به سلسله نشرات انجمن حقوقدانان افغان در اروپا در این هفته کتاب جدید تحت عنوان « بحث قانون اساسی و حاکمیت قانون( جدل تاریخی مشروعه و مشروطه ، مقابله با بحران حقوقی و فقدان مشروعیت ) به شکل دیجیتال نشر و در خدمت علاقمندان قرار گرفته است .
په ژوندونې یې چې موږ ونکړو قدر
پس له مرگ به یې بیا څه ژاړو په قبر
درنو هېوادوالو ! :
برحسب پلان قبلى قرار بود تا بتاريخ يازدهم دسامبر سال جاری كنفرانس علمی سالانه انجمن حقوقدانان افغان در اروپا و همچنان جلسه نوبتى انجمن در كشور شاهى هالند تدوير يآبد .
اما با کمال تاًسف ، بنابر گسترش مجدد وايروس كرونا ، مجال جمع شدن حضورى همسلكان و دوستان گرامى از كشور هاى مختلف ممكن نميباشد .
