په نړۍ کې په لومړي ځل ساینسپوهانو ویلي، چې د یوې اسټرالیایۍ ښځې په ماغزو کې ۸ سانتي متره (۳انچه) چینجی ژوندی موندل شوی دی.

"د تار په شان جوړ" دا چینجی تېر کال کینبیرا کې د جراحۍ پر مهال د ناروغې ښځې د ماغزو له مخکنۍ برخې رایستل شوی و.

ښځه له یوه داسې حالت سره مخامخ وه چې ډاکټرانو "غیر عادي نښې لرونکی" حالت بللی و، د هغې د معدې درد، ټوخی،‌ شپه کې د خولې کېدو، هېرېدو او اضطراب حالت په سختېدو و.

څېړونکو خبرداری ورکړی چې دا ډول حالت د ناروغیو او انتاناتو ډېر خطر په ګوته کوي چې له څارویو څخه خلکو ته لېږدي.

د کینبیرا روغتون کې د میکروبي ناروغیو یوه ډاکټر سنجایا سینانایاک وویل: "هر یوه په عملیاتي ځای کې ټکان وخوړ چې جراح په غیر عادي حالت کې ۸ سانتي متره روښانه سور چینجی غوندې یو څه ولیدل."

"ان که تاسو د کرکې له فکټور لیرې شئ، دا نوی عفونت په انسان کې مخکې نه دی ثبت شوی".

Ophidascaris robertsi غونډ چینجی فایتون غیر زهري مارانو غوندې څېره لري چې تر ډېره په اسټرالیا کې موندل کېږي.

ساینسپوهان وايي، ډېر احتمال شته چې دې ښځې ته د اوبو بند ته نژدې- چېرې چې دا اوسېدله- له یو ډول بومي وښو څخه چې د Warrigal greens په نامه یادېږي، دا چینجی ورغلی وي.

د پرازیت‌پوهنې اسټرالیايي متخصص مهراب حسین په Emerging Infectious Diseases مجله کې لیکلي،‌ مشکوک دی چې دې ښځې ته له یاد ډول وښو له ګټې اخیستو وروسته د دغه چینجي هګۍ د هغې وجود ته ننوتلې وي.

ناروغه ښځه د ۲۰۲۱ کال د جنورۍ وروستیو کې روغتون کې بستري شوې وه.‌ د هغې د ماغزو سکن د مغز په مخکنۍ ښۍ خوا کې یو غیر عادي څه وښودل، خو د ۲۰۲۲ تر جون میاشتې (د جراحۍ له پیلېدو پورې) هېچا ته پته نه لګېده چې دا به څه وي.

له جراحۍ وروسته د هغې حالت ورو-ورو په ښه کېدو شو.

ډاکټر سنجایا سینانایاک چې د اسټرالیا ملي طبي پوهنتون مرستیال استاد دی، بي بي سي ته ویلي "دا حالت د خبرداري په معنا دی".

د یاد پوهنتون یوې ډلې ویلي په تېرو ۳۰ کلونو کې ۳۰ ډوله نوي میکروبونه راڅرګند شوي چې دریمه برخه یې پر حیواني ناروغیو پورې تړاو لري، دا هغه ساري ناروغۍ دي چې له حیواناتو نه انسانانو ته لېږدول شوې دي.

"دا یوازې د انسانانو د شمېر له ډېرېدو سره راڅرګندېږي، په تېره کله چې موږ د حیواناتو اوسېدو ته نژدې یو. دا ستونزه موږ تل وینو، هغه که له سارايي اسمان څکالي (نیپا) انسانانو ته رالېږدېدونکی وېروس وي یا له کورنیو خوګانو، یا د سارس او میرس کورونا وېروس په شان چې له اسمان څکالي دویم حیوان او بیا انسان ته لېږدېدلی دی".

"که څه هم اوس کوویډ-۱۹ ورو-ورو په ورکېدو دی، خو د وبا اړوندو ناروغیو پوهان او حکومتونه باید د ساري ناروغیو له ښه څار څخه ځانونه ډاډمن کړي."

کله چې کورونا وبا پر نړۍ راغله،‌ خلک په کورونو کې اېسار شول،‌ ګڼو هېوادونو پولې وتړلې او اقتصادي حالت هم خورا بد شو؛ ډېره ګرانه وه چې څه ډول له دغو او دې ته له ورته حالت سره مقابله وشي‌ او دا هر څه حس نه کړئ.‌

اوس چې وبا پای ته نژدې شوې،‌ د اقتصادي کړاونو تر څنګ انسانان په ژوند له نورو سختو حالاتو سره لاس او ګرایون دي.‌ خو ښه خبره دا ده چې د فشار او خپګان په ډېر سخت حالت کې ځینې ګامونه اخیستلای شئ چې موډ مو ورسره ښه شي.‌

د احساساتو علم ډېر پیچلی دی خو له نیکه مرغه دې برخه کې پراخه څېړه شوې.

بي‌ بي‌ سي‌ فیوچر د دې برخې له لسګونو کارپوهانو او اروا پوهانو سره خبرې کړې دي او د سختو حالاتو د کابو کولو لپاره یې ورځنۍ او عملي‌ مالومات له موږ سره شریک کړي‌ دي. ځینې مهم یې دلته راوړل شوي‌ چې ښایي‌ ځینې یې درته حیرانونکې وي.‌

۱ پر بل څه ځان بوخت کړئ
دا اسانه ده چې پر هغه موضوع بیا بیا فکر وکړئ او پرې تېر شئ چې فشار درته پیدا کوي. ‌

دا‌ ښايي‌ کورونا وبا وي،‌ اقتصادي‌ کړاو وي، یا اقلیمي‌ بدلون وي او یا هم بل څه وي.

افغان ماشومان

خو که د هغې پېښې په اړه تازه یې سټریس یا فشار درته پیدا کړی وي،‌ فکر ونه کړئ او ځان تر په بل څه بوخت کړئ؛ همدا مو د وینې فشار عادي‌ حالت ته بولو کې مرسته کوي او یو ډول د ارامۍ احساس درکوي.‌‌‌

۲ ‌ذکر کول،‌ خو ممکن له هر چا سره مرسته ونه کړي‌
په سختو حالاتو کې ذکر کول او یا هم ځان ته ځیر کېدل ښايي ځینو خلکو سره مرسته وکړي. خو ښايي‌ د هر چا درد دارو نه کړي.‌

ځینې خلک که ځانونه څنډې ته کوي او خاموش پاتېږي،‌ ښايي‌ بیرته پر هغو پېښو فکر ته بیا بیا اړ باسل شي چې خپګان او یا هم فشار یې ترې پیدا کړی دی.

کله چې هڅه کوئ فکر مو له هر څه پاک کړئ،‌ ډېره ګرانه ده چې پر خواشینونکو پېښو فکر ونه کړئ‌.‌

ممکن همدا د دې ثبوت وي‌ چې د ګوښیتوب ګټې په دغه ډول حالاتو کې ډېر د پام وړ نه وي. نو ستونزونو حالاتو کې وي، ښايي‌ پام په بله اړول یا په نورو کارونو کې ځان بوختول یو څه د ارامتیا سبب شي.‌

۳ حالت ته له بل اړخه فکر وکړئ

موږ چې خپل احساسات څه ډول ښکاروو، تر ډېره دې پورې اړه لري چې په تړاو یې څه ډول فکر لرو.

د خپل ۲۰۱۷ کال کتاب "هپي یا خوشاله" په اړه د خبرو پر وخت ډارېن بروان د یوه ټنېس لوبغاړي مثال ورکوي.

وايي، که د لوبې میدان ته په دې فکر ورشي چې باید دا لوبه وګټم، که یې تمه دا وي چې یوازې بریا هر څه دي، نو کله چې دی لوبه بایلي نو ځان ورته د یوه نابریالي او ناکام کس په څېر ښکاري.

هغه کسان چې ژوند کې هر څه عالي او بهترین غواړي ډېر کله په دغه احساساتي جال کې ځان ایساروي او ډېر کله یې بیا حالاتو ته د شرم، غوصې او ناکامۍ په احساس غبرګون ښيي. دوی تر نورو ډېر ښايي له نهیلۍ سره مخ شي.

هغه لوبغاړی چې د لوبې له پیل وړاندې دا فکر ولري چې زه به نن تر خپلې وسې ښه لوبه کوم نو کله چې بیا دوی لوبه بایلي، نو ډېر اغېز پرې نه کوي ځکه پوهېږي چې خپل تر وسې خواري یې کړې.

د نابریالیتوب او ناکامۍ له احساساتو سره د دواړو لوبغاړو غبرګون جلا دی او دې پورې اړه لري چې دوی لوبې ته له څه ډول فکر او تمې سره ننوتي.

ارزي چې موږ د خپل ورځني ژوند په اړه هم ورته فکر وکړو او وګورو چې څنګه دغه ډول یو فکر خپل ورځني ژوند کې عملي کولی شو.

ایا هره ورځ داسې تېرولی شو چې موږ د فشار حالت سره تر خپلې وسې مبارزه وکړو پر ځای د دې چې په داسې احساساتو او فکرونو ځان خپه کړو چې کنترول یې زموږ په وس کې نه دی‌.

دلته کنترول مهم دی. د خپګان حالت ډېر کله زموږ له کنتروله بهر وي او موږ چې کله د داسې یو څه کنترولولو هڅه وکړو چې نه یې شو کنترولولی نو ورسره خپلې اندېښنې او خپګان زیاتوو.

د دې پر ځای انرژي او وخت په هغه څه لګول چې موږ یې کنترولولی شو زموږ خپګان او اندېښنه راکمولی شي.

۴ مثبت فکر او خوښي ډېره جدي مه نیسئ

تل د مثبتو احساساتو لټه ښايي ښې پایلې درته ونه لري. هر وخت او تل د خوښي په لټه اوسېدل کېدلی شي په اصل کې تاسو خپه کړي.

یوه خبره خو دا ده چې موږ څومره په خپلې خوشالۍ پسې ګرځو، هغومره مو د شاوخوا خلکو خوښۍ ته پام نه کېږي او دا کېدلی شي موږ د ګوښي والي او یوازېتوب په احساس اخته کړي.

که تاسو داسې یو فکر ولرئ چې نه زه باید حتمآ خوشاله واوسم نو که چېرته تاسو بریالي نه شئ نو کېدلی شي د ځان په اړه بد احساس وکړئ.

موږ هره ورځ هغو کوچنیو څیزونو ته ډېر پام کولی شو چې خپل ذهن د مثبت فکر لوري ته بوځو.

۵ کوچینو څیزونو ته ډېر پام
دا به هوښیاري وي چې موږ په دې کم وخت ولګوو چې ځان خوشاله کړو او ډېر وخت هغو کوچنیو څیزونو ته ورکړو چې اصلا موږ خوشالوي.

ساندي مېن چې د بریتانیا په لنکاشایر پوهنتون کې استاده ده په خپل کتاب "لسو دقیقو کې خوښي" کې وايي، د ورځنیو یادښتونو د ساتلو پلوۍ ده.

اغلې من وايي یو اسانه لار یې دا ده چې هره ورځ له ځانه سره شپږ پوښتنې ځواب کړو چې کېدای شي تر لسو دقیقو زیات وخت ونه نیسي.

دا کېدالی شي موږ سره مرسته وکړي چې خپل ورځني ژوند کې لا نوره خوښي پیدا کړو.

۱: څه ډول تجربو، که هر څومره کوچنۍ یا لویه وي، خوښي درکړې؟

۲: څه ډول غبرګون یا ستاینه دې ترلاسه کړې؟

۳: د ښه بخت شېبې کومې وې؟

۴: کومې لاسته راوړنې دې لرلې، که هر څومره کوچنۍ هم وي؟

۵: څه شي د قناعت احساس درکړ؟

۶: پر نورو مهرباني دې په کومه بڼه ښوولې؟

د دغه ډول کوچنیو یادښتونو ساتل دوه ګټې لري.

لومړی خو دا چې موږ یې کله لیکو نو دا مو دې ته هڅوي چې هغو کوچنیو څیزونو ته یو ځل بیا پام وکړو چې خوشالي یې راکړې.

دویم دا چې موږ سره مرسته کوي چې هغه یادښتونه د ارشیف په بڼه وساتو چې په تېر کې زموږ د خوشالۍ لامل شوي.

۶ پاک چاپېریال

د کور راټولول او پاک کاري ډېرې ګټې لري. څېړنو ښوولې چې کور کې ګډوډي موږ دې ته نه پرېږدي چې یو کار په سمه توګه سر ته ورسوو.

نو که تاسو له کوره کار کوئ نو کور کې پاک چاپېریال تاسو سره په ورځنۍ دنده کې مرسته کوي.

د خوب خونه که ګډه وډه وي نو د شپې مو پر خوب بد اغېز کوي، او که پخلنځی مو ګډ وډ وي نو دا مو دې ته هڅوي چې غیر صحي خواړه وخورئ.

که چېرته پوهېږئ چې په ورځني ډول کور کې له بهره وخت ډېر تېروئ نو دا به ګټور وي چې د کور صفايي او پاک چاپېریال ته یې پام وشي.

۷ د ټولنیزو رسنیو کارونه کې انډول ومومئ
تر ډېره ښايي د ټولنیزو رسنیو په اړه داسې فکر وشي چې له بدو او خپه کوونکو خبرونو ډکې دي خو د ډېرو خلکو لپاره بیا همدغه ټولنیزې رسنۍ یوازینۍ لاره ده چې خپلو خپلوانو سره اړیکه ټینګه کړي.

پر دې محدودیت لګول چې هره ورځ څومره وخت موبایل وکاروئ او یا د خوب خونه کې د موبایل نه کارول درسره دا مرسته کولی شي چې د ټولنیزو رسنیو د منفي او مثبتو اغېزو تر منځ انډول وساتئ.

۸ له خپلې سیمې بهر لاړ شئ

که ښار کې اوسېږئ نو یوه لار دا ده چې یو کم وخت لپاره یې پرېږدئ او بل ځای ته ولاړ شئ.

ښاري خلک د کلیو پرتله د خپګان له احساساتو ډېر کړېږي. دې سره هم مهاله، لمر او تازه هوا ستاسو په طبیعت ښه اغېز لرلی شي.

جالبه خبره دا ده چې د څېړنو له مخې زرغون ځای پر طبیعت دومره ښه اغېز نه لري څومره یې چې شین یا اسماني رنګ لري. نو کوم بڼ ته د تلو پر ځآی ښايي سیند غاړې ته تګ ستاسو د طبیعت لپاره لا بهتره وي.

نو که راتلونکي کې مو داسې احساس کاوه چې ګواکې د نړۍ ټول بار ستاسو پر اوږو دی نو هڅه وکړئ چې له دغو لارښوونو ځینې هغه پلي کړئ. دا په یاد لرئ چې احساسات او طبیعت به مو هاغسې وي چې څه ډول یې موږ په اړه فکر کوو.

یوې تازه څیړنې ښودلې چې د چرسو څکول د انسان د دماغ پر مهمو فعالیتونو لکه فکر کولو، د ستونزو حل کولو، پریکړو کولو او پلان نیولو باندې ښايي منفي اغیزه وکړي.

د دې څیړنې د موندنو له مخې، چرس (ماروانا) د خوب د اختلالاتو لامل هم کیږي، په ځانګړې توګه په هغو خلکو کې چې دا ماده په دوامدار ډول کاروي.

له دې وړاندې نورو څیړنو ښودلې وه چې د چرسو او دې ته ورته نورو نشه يي توکو استعمال کولی شي د دماغ ادراکي فعالیتونه ګډوډ کړي.

خو وروستۍ څیړنې په ډیر وضاحت سره ویلي چې د چرسو نشه کولی شي د ستونزو د حل کولو د توان او احساساتو کنترول کولو په شمول د انسان پر مهمو دماغي فعالیتونو باندې منفي اغېزه وکړي.

کارپوهان وايي چې د چرسو استعمال اکثره تنکي زلمیان ډیر اغیزمنوي، ځکه چې د دوی دماغ د ودې په حال کې دی. طبي موندنو ښودلې چې د چرسو او بنګو تولیدات د ځوانانو د زده کړې پر توان هم منفي اغیزه کولای شي.

دې څیړنې، چې ۴۳زره کسانو پکې برخه اخیستې، د انسان د دماغ پر ادراکي توان باندې د بنګو په تولیداتو کې د موجود کیمیاوي عنصر تیتراهایدرو کانابینول (Tetrahydrocannabinol) منفي اغیزې ثابتې کړي دي.

ځینې څیړنې ښيي چې د چرسو او بنګو د تولیداتو د نشې له پرېښودو وروسته یې منفي اغیزې له منځه ځي. خو څیړنې وايي چې دا پدې پورې اړه لري چې یو کس څومره مواد او د څومره وخت دپاره استعمال کړي دي. په بل عبارت، د چرسو د استعمال موده چې څومره اوږده او مکرره وي، په هماغه اندازه به یې د استعمال له بندولو وروسته منفي اغیزې پر ځای پاتې وي.

برسېره په دې، یو شمیر نورو څیړنو ښودلې چې انسانان چې هر څومره په ټیټ عمر کې په چرسو روږدي شي، په هغه اندازه به په زاړه عمر کې کمزوری ادراکي فعالیت ولري.

ساینسپوهان وړاندیز کوي چې د چرسو د اغیزو په اړه د څیړنو سره په یو وخت کې لازمه ده چې ځوانان د چرسو او د بنګو د نورو تولیداتو له روغتیایی خطرونو څخه خبر کړل شي تر څو له کارولو څخه یې ډډه وکړي.

ساینس پوهانو د سپرم، هګۍ او القاح پرته د انسان جنین په څیر جوړښتونه رامینځته کړي او تمه لري دا به د میندوارۍ پیچلتیاوې روښانه کړي او له هغو ښځو سره به مرسته وکړي چې د ماشوم په زېږولو کې مشکل لري.

خو د مصنوعي جنین په اړه څېړنو تازه اخلاقي اندیښنې هم راپورته کړي دي.

د دې کال په پیل کې، د نړۍ یو شمېر لابراتوارونو په مصنوعي ډول د انسان جنین ته ورته جوړښتونو د تیارولو په لړ کې د خپلو پرمختګونو راپورونه په رسمي ډول د چاپ او بیاکتنې وړاندې خپاره کړل.

خو د یوې ډلې ساینس پوهانو دا ډول څېړنه تازه د "نیچر" په ژورنال کې خپره شوې ده. په دغه ژورنال کې ټولې څېړنې له بیاکتنې وروسته خپریږي.

دا څېړنه ښيي چې ساینس پوهانو په مصنوعي ډول د انسان د حیاتي (سټیم) حجرو د نښلولو په نتیجه کې د انسان د جنین ابتدايي مرحلې ته ورته داسې جوړښتونه تیار کړي چې خپل ځان پخپله تنظیموي.

ځینو ساینس پوهانو دا پرمختګ مهم بللی چې کولی شي د میندوارۍ د خطرناکو لومړیو مرحلو په اړه د رازونو په افشا کولو کې مرسته وکړي.

په لابراتوار کې د جوړو شويو انساني جنین ماډلونو ددې کار دپاره د روښانه اخلاقي قواعدو د اړتیا په اړه هم بحثونه پارولي دي.

د اسرائیل په ویزمن انسټیټیوټ کې د فلسطیني ساینس پوه جیکب هانا په مشرۍ د څیړونکو ډلې د جنین سټیم حجرو ځواک کارولی، کوم چې کولی شي په هر ډول حجرو بدلې شي.

د زیاتره هېوادونو قوانین ساینس پوهانو ته اجازه ورکوي چې تر ۱۴ ورځني جنین پورې ماډلونه جوړ کړي. له ۱۴ ورځو وروسته په جنین کې د دماغ په څېر د انسان د بدن حیاتي غړي وده کوي.

په لابراتوار کې جوړ شوي د انسان جنین ته ورته جوړښتونه
په اسرائیل کې څیړونکي وايي د دوی کار د نورو څېړونکو سره توپیر لري ځکه چې د دوی له خوا په جوړو شویو ماډلونو کې حجرې د جینیکي ترمیم پر ځای په کیمیاوي ډول تیارې شوي، "پلاسینټا، د ژیړو کڅوړه او امینوټیک غار" لري او ریښتیني انساني جنین ته ډېر ورته والی لري.

د برتانیې د فرانسس کریک انسټیټیوټ څېړونکي جیمز بریسکو وویل، دا ورته والی کولی شي په انسانانو کې د سقط جنین او د میندوارۍ د نورو ستونزو په حل کولو کې مرسته وکړي.

یو شمېر ساینس پوهانو چې د انساني جنین د ماډلونو په جوړولو کې برخه نلري، ټینګار کړی چې دا ماډلونه باید د انسان جنین ونه ګڼل شي.

د موډلونو په جوړولو کې د بریالیتوب کچه هم ټیټه ده، ځکه چې د سټیم حجرو په سمه توګه تنظیم هر ځل شونی ندی.

خو د انګلستان د ریډینګ پوهنتون د بیولوژي څانګې کارپوه ډاریس ویډرا وايي، بیا هم، "په تېر کال کې د شویو ورته مطالعاتو برعکس، د جنین تازه جوړ شوي ماډلونه ټول هغه حجرات لري چې د انساني جنین په مقدماتي مرحله کې په جنین کې موندل کیږي."

وروستۍ څیړنه ښيي چې "د انسان د جنین ماډلونه خورا پیچلي شوي او د اصلي جنین د جوړېدو د پروسې سره یې ورته والی نور هم زیات شوی دی."

ډاریس ویډرا وايي، دا پرمختګ ښيي چې "د پخوا په پرتله اوس یو قوي تنظیمي چوکاټ ته اړتیا ده."

د بریتانیې د کیمبرج پوهنتون، د حیاتي حجراتو په اساس د انسان د جنین ماډلونو جوړولو دپاره په دغه هېواد کې د کاري چوکاټ رامینځته کولو په هدف پروژه پیل کړې ده.

د برتانیا قانون په لابراتوار کې تر ۱۴ ورځو زیات د انسان جنین جوړول منع کوي خو دا قانون پر وروستیو څېړنو باندې ځکه نه پلی کیږي چې په دغو څېړنو کې حجرات په مصنوعي ډول جوړ شوي دي.

بیا هم، زیاتره څیړونکو په رضاکارانه ډول د خپلو څېړنو دپاره د ۱۴ ورځو حد ټاکلی دی.

د اسرائیل د ویزمن انسټیټیوټ څیړنې هم خپل ماډلونه د ۱۴ ورځو څخه زیات ندي رامینځته کړي او وايي، د انسان یا حيوان رحم ته د دغو ماډلونو د لیږدولو پلان نلري.

د مصنوعي ځیرکتیا (AI) په کارولو سره ساینس پوهانو یو نوی انټي بیوټیک کشف کړی، چې کولی شي تر ټولو پیاوړی وژونکی میکروب له منځه یوسي.

مصنوعي ځیرکتیا له ډېرو بالقوې کیمیاوي موادو او په لابراتوار کې په کراتو کراتو ازمایلو پرته دا هر څه شوني کړل او یوازې د ګوتو په شمېر ازمايښت کې یې پایلې معلومې شوې.

د ازمايښتونو دې پایلو کې یو قوي انټي بیوټیک تولید شو، چې آبوسین نوم یې پرې کېښود خو له دې مخکې، چې عام خلک آبوسین ته لاسرسی پیدا کړي اړینه ده، لا زیات ازمایښتونه پرې ترسره شي.

په کاناډا او د امریکا متحده ایالاتو کې څېړونکي وايي، مصنوعي ځیرکتیا دا ځواک لري، چې په پراخه کچه د نويو درملو کشف ګړندی کړي.

دا یوه تر ټولو تازه بېلګه ده چې ښيي، څنګه مصنوعي ځیرکتیا کولی شي روغتیايي علم (طبي علم ) کې انقلاب رامنځ ته کړي.

د ځواکومنو میکروبونو مخه ډپ کول

انټي بیوټیکونه باکتریاوې له منځه وړي.

له لسیزو راهیسې د نویو درملو نشتوالی د دې لامل شوی، چې د باکتریاو درملنه ستونزمنه شي، ځکه داسې باکتریاوې شته، چې د اوسنیو درملو پر وړاندې مقاومت کوي.

اټکل کېږي، چې هر کال له یو میلیون څخه ډېر خلک د هغو انتاناتو (عفونتونو) له امله مري، چې د درملنې په درشل کې د انټي بیوټیکو پر وړاندې مقاومت کوي.

د همدې څېړنې پر مهال څېړونکو خپل ټول پام په هغه یوه باکتریا ور ټول کړ، چې تر ټولو زیات سرخوږی یې جوړ کړی و.

دا کړوونکې باکتریا اسینتوباکتر بوماني (Acinetobacter baumannii) نومېږي، چې زخمونه میکروبي کوي او د سینه بغل لامل کېږي.

کېدای شي تاسو په دې اړه ډېر څه نه وي اورېدلي، خو دا یو له هغو دریو لویو میکروبونو څخه ده، چې د روغتیا نړیوال سازمان یې یو سخت ګواښ شمېري.

یاده باکتریا دا وړتیا لري، چې د انټي بیوټیکونو اغېز له سره لرې کړي.

همدارنګه دا په روغتونونو کې او د عمرخوړلو کسانو په ساتنځایونو کې ستونزې جوړوي، ځکه دا کړوونکې باکتریا پر غولي (د ځمکې پر مخ) او روغتیايي توکو باندې ژوند وي.

د مک ماسټر له پوهنتونه ډاکټر جوناتن سټوکس دا میکروب د ټولو لومړی نمبر دښمن بللی دی، ځکه چې نژدې هر ډول انتي بیوټیک پر وړاندې مقاومت کول د دې باکتریا لپاره یو معمول کار دی.

مصنوعي ځیرکتیا

د نوي انټي بیوټیک موندلو لپاره څېړونکو لومړی باید مصنوعي ځیرکتیا ته روزنه ورکړې وای.

دوی زرګونه ډوله هغه درمل، چې ښه په کره توګه یې کیمیاوي جوړښت معلوم وو په پام کې ونیول.

بیا یې همدا درمل په اسینتوباکتر بوماني ( Acinetobacter baumannii ) باکتریا باندې وکارول، چې معلومه کړي کوم درمل یې اغېز کموي یا یې له منځه وړي.

دا معلومات بیا مصنوعي ځیرکتیا ته ور ولېږدول شول، چې د درملو په کیمیاوي ځانګړتیاو پوه شي.

دوی غوښتل مصنوعي ځیرکتیا ته دا ورمعلومه شي، چې کوم درمل کولی شي په کړاو رامنځته کوونکو لویو باکتریاو باندې برید وکړي.

همدا وه، چې مصنوعي ځیرکتیا د ۶۶۸۰ کیمیاوي جوړښتونو لړلیک وړاندې کړ خو د دوی د اغېزو په اړه آشنايي موجوده نه وه.

د نېچر کیمیکل بیولوژي ( Nature Chemical Biology) په ژورنال کې خپور شوی رپوټ ښيي، چې مصنوعي ځیرکتیا شاوخوا یونیم ساعت وخت ونیو، چې وروستۍ پایلې په ډاګه کړي.

څېړونکو په لابراتوارونو کې ۲۴۰ یاد جوړښتونه وازمويل، دوی بالقوه نهه انتي بوټیکونه پیدا کړل، چې یو له دوی څخه پیاوړی انتي بوټیک آبوسین دی.

لابراتواري څیړنو ښودلې، چې دا انټي بیوټیک کولی شي په موږکانو کې د زخمونو درملنه وکړي او په ناروغانو کې د اسینتوباکتر بوماني ( Acinetobacter baumannii ) باکتریا له منځه یوسي.

خو ډاکټر جوناتن سټوکس ته دا یوازې د کار پیل ښکاري.

بل ګام په لابراتوار کې په بشپړ ډول د یاد درمل جوړول دي او بیا یې هر اړخیز ازمايښت دی.

نوموړی په دې باور دی، چې د مصنوعي ځیرکتیا لخوا موندل شوی انټي بیوټیک به تر ۲۰۳۰ کاله پورې په نسخو کې ناروغانو ته تجویز شي.

په زړه پورې خبره دا ده، چې یاد کشف شوي انټي بیوټیک د باکتریا په نورو ډولونو هېڅ اغېز نه درلود او یوازې اسینتوباکتر بوماني "Acintobacter bomanii" باکتریا یې له پښو وغورځوله.

ډېر شمېر انټي بیوټیکونه له یوه مخه په باکتریاو بریدونه کوي او کمزورې کوي يي یا یې له منځه وړي خو آبوسین یوازې خپل دښمن پسې ګرځي.

څېړونکي په دې باور دي، چې د آبوسین ځیرکتیا او دقت کولی شي د درملو مقاومت لوړ کړي او جانبي عوارض یې راکم کړي.

سپینه خبره خو دا ده، چې مصنوعي ځیرکتیا کولی شي په میلیونونه بالقوه جوړښتونه وازمويي.

دا هغه څه دي، چې د انسان په لاس یې ترسره کول ناشوني دي.

ډاکټر سټوکس وايي:"مصنوعي ځیرکتیا به لګښتونه راکم کړي او موږ ته به دا اجازه راکړي چې د انټي بیوټیکونو نوي ډولونه کشف کړو په ځانګړي ډول هغه انتي بیوټیکونه چې موږ ورته سخته اړتیا لرو."

د مصنوعي ځیرکتیا ټکنالوژي نړۍ کې په چټکۍ د ودې او د معاصر ژوندانه بېلابېلو برخو کې د پراخو بدلونونو رامنځته کولو په حال کې ده.

خو له دغه پرمختګ سره ځینې اندېښنې هم ملې دي.

متخصصان وېرېږي چې د مصنوعي ذکاوت ټکنالوژي به د خطرناکو اهدافو لپاره وکارول شي.

بله لویه اندېښنه دا ده چې د دې ټکنالوژۍ له عامېدو سره به ګڼ خلک دندې او بوختیاوې له لاسه ورکړي.

د مصنوعي ځیرکتیا ټکنالوژي څه ده او څنګه کار کوي؟

مصنوعي ځیرکتیا کمپیوټر ته دا وړتیا وربښي چې انسانانو ته ورته فکر وکړي او غبرګون وښيي.

د دې ټکنالوژۍ پر مټ کمپیوټرونو ته دا ورښوول کېږي چې تکرارېدونکې بېلګې تشخیص کړي، ستونزې حل کړي، وړاندوینه وکړای شي او ان له خپلو تېروتنو زدکړه وکړي.

مصنوعي ځیرکتیا پر پراخې ډېټا سربېره پر الګوریتمونو متکي ده.

الګوریتم د قوانینو نوملړ دی چې حتما باید په ترتیب کې سم رعایت شي چې وکړای شي ورسپارل شوی کار یا ځانګړی امر پر ځای کړي.

همدا ټکنالوژي ده چې سپاټیفای، یوټیوب او بي‌بي‌سي ای پلیر کې هغه پروګرامونه چې ښايي ستاسې د خوښې وړ وي، وړاندیز کړي.

له فېسبوک او ټویټر سره هم مرسته کوي چې هر کارن ته یې متناسب مالومات مخ ته راولي.

مصنوعي ځیرکتیا همدا راز د امازن په څېر مجازي پلورونکو سره د پېرېدونکو د عادتونو په شننه او تحلیل کې مرسته کوي، چې وکړای شي د هغوی د پېرېدنو وړاندوینه وکړي.‌

امازون له همدې ټکنالوژۍ پر خپله پاڼه د پېرېدونکو د جعلي تبصرو او مشورو پېژندلو کې هم کار اخلي.

چټ جي‌بي‌ټي په 'مای اې‌ای' او 'سنپ‌چټ' کې څه رول لوبوي؟

چټ جي‌بي‌ټي او ما‌ی‌‌اې‌ای په سنپ‌چټ کې دوه پروګرامونه او کاریالونه دي‌ چې پر مصنوعي ځیرکتیا سمبال دي او په دې وروستیو میاشتو کې یې ګڼ مینوال موندلي دي.

دا د هغه څه چې د مصنوعي هوښ مولد بلل کېږي، بېلګې دي.

دا وړ مصنوعي ځیرکتیا په خورا زیاته اندازه ډېټا کې نمونې او جوړښتونه پلټي او د هغو په مرسته داسې نوې او ځانګړې محتوا تولیدوي چې که کله ورسره مخامخ شئ نو کټ مټ داسې ښکاري چې د انسان په لاس جوړه شوې ده.

نور کمپیوټري پروګرامونه هم چې چټ‌بوټ یې بولي، په مصنوعي ځیرکتیا سنبال دي، او کولی شي له انسان سره د لیکلو پیغامونو له لارې خبرې وکړي.

دغه کاریال یا اپلیکېشنونه پوښتنې ځوابولی، داستانونه ویلی او کمپیوټري کودونه لیکلی شي.

خو دغه دواړه پروګرامونه وخت ناوخت د کاروونکو پوښتنو ته سم ځواب نه وايي.

د مصنوعي ځیرکتیا ټکنالوژي ولې خطرناکه ګڼل کېږي؟

په داسې حال کې چې د مصنوعي‌ ځیرکتیا کنټرول لپاره ډېر کم قوانین موجود دي، څانګیزپوهان خبردرای ورکوي چې د دې ټکنالوژۍ چټکه وده ښايي خطرناکې پایلې ولري.

ځینو ان دا وړاندیز هم کړی چې په دې برخه کې نورې څېړنې باید ودرول شي.

تېره می میاشت کې جېفري هېنټون چې د مصنوعي ځیرکتیا یو بنسټګر او د دې ټکنالوژۍ پلار بلل کېږي،‌ له ګوګل شرکته استعفا وکړه.

هغه خبرداری ورکړ چې چټ‌بوټونه به ژر له انسانانو ډېر ځیرک او هوښیار شي.

تر دې لنډه موده وروسته په امریکا کې د مصنوعي ځیرکتیا د امنیت مرکز یوه بیانیه خپره کړه چې د ټکنالوژۍ د ډګر سلګونو څانګیزپوهانو تایید کړې وه.

دوی خپله بیانیه کې ویلي و چې مصنوعي ځیرکتیا د جعلي اطلاعاتو تولید کې کارېدای او په دې توګه ټولنې له خطر سره مخامخولی شي.

د دوی په اند تر ټولو بده سناریو به دا وي چې ماشینونه او کمپیوټرونه دومره ځیرک شي چې د ټولو چارو کنټرول پخپله لاس کې واخلي، او دا کار به د بشریت د محوه کېدو لامل وګرځي.‌

له دې سره د اروپايي‌ ټولنې د ټکنالوژۍ برخې مدیرې ماګارت وستاګر بي بي سي ته ویلي د مصنوعي ځيرکتیا وړتیاوې تبعیض ته په لمن وهلو او اړخ نیولو کې ډېر اندېښمنوونکې دي.

اغلې وستاګر په ځانګړي ډول هغو پرېکړو او تصمیمونو کې د مصنوعي ځیرکتیا ټاکونکي رول ته اندېښمنه ده، چې کولی شي د خلکو د ژوندانه څرنګوالی او شرایط اغېزمن کړي.‌

هغه همدا راز وايي دا خطر هم جدي دی چې د مصنوعي‌ځیرکتیا ټکنالوژي ټاکنو کې د اغېزو لپاره وکارول شي.‌

خو د ټکنالوژۍ برخې بل متخصص مارتا لین فاکس بیا وايي‌ چې د مصنوعی‌ ځیرکتیا له اړخه احتمالي خطرونه باید ونه پړسول شي یا بې شانه ستر ونه ښودل شي.

هغه په دې تړاو د منطقي او عقلاني بحثونو غوښتنه کوي.

دمګړۍ د مصنوعي ځیرکتیا لپاره کوم قوانین موجود دي؟

ماګارت وستاګر - د اروپايي‌ ټولنې د ټکنالوژۍ برخې مدیره

د نړۍ لروبر دولتونه پر دې کار کوي چې د مصنوعي ځیرکتیا د کارېدو څرنګوالي ته لارې چارې ومومي.‌

په دې لړ کې اروپايي پارلمان تازه یوه قانوني اډانه جوړه او تصویب کړې.

په دې اډانه کې به د مصنوعي ځيرکتیا د کارېدو تنظیم لپاره مشخص او سخت قوانین رامنځته شي، چې شرکتونه یې باید رعایت کړي.‌

مارګارت وستاګر وايي دا دیوال به د هغو سترو خطرونو مخه ونیسي، چې ښايي د مصنوعي ځیرکتیا له اړخه رامنځته شي.

ټاکلې دغه قوانین له ۲۰۲۵ کال عملي شي. په دې توګه به د مصنوعي ځیرکتیا اړوند اپلېکېشنونه د هغو خطرونو له مخې چې کاروونکو ته یې ښاي پېښ کړي، ډلبندي شي.

د بېلګې په توګه هغه ویډیويي ګېمونه به چې مصنوعي ذکاوت پکې کارېږي، پر داسې فلترونو سنبال شي چې سپم برېښنالیکونه تشخیص کړي او د خطر مخه ونیسي.

تر ټولو خطرناک پروګرامونه هغه دي چې د خلکو د باور او اعتبار امتیاز اټکلولی او په دې کې تاثیر لري، چې ایا د کورونو او نورو شیانو لپاره پور اخیستی شي که څنګه.

دا وړ پروګرامونه به سختو قوانینو سره مخامخ وي.‌

دغه قوانین بریتانیا کې نه پلي کېږي.‌ ټاکلې بریتانیا په مارچ میاشت کې د مصنوعي ځیرکتیا ټکنالوژۍ اړوند خپل پروګرام او لیدلوری اعلان کړي.‌

دغه هېواد کې د مصنوعي ځیرکتیا د مقرراتو تنظیم لپاره د یوه ځانګړي اروګان د رامنځته کېدو طرحه رد شوې، او هوکړه پر دې شوې چې اوسني موجود اورګانونه به ټول دغه ټکنالوژي څاري.

خو مېرمن وستاګر وايي د مصنوعي ځيرکتیا څار او قانوني کېدل باید نړیواله چاره وي او دا چې په دې تړاو باید د دولتونو ترمنځ همفکري او همکاري منځ ته راشي.

امریکا کې هم قانون جوړونکو دې ته اندېښنه ښودلې چې ایا اوسني قوانین به دا ټکنالوژۍ کنټرول کړی شي که څنګه.‌

بلخوا چین بیا پتیېلې چې له کمپنیو وغواړي هر ځای چې د مصنوعي ځیرکتیا الګوریتمونه کاروي، خپل کاروونکي پرې خبر کړي.‌

د مصنوعي ځيرکتیا له کبله کومې دندې ډېرې خطر کې دي؟

د مصنوعي‌ځیرکتیا ټکنالوژي دا وړتیا لري چې درسته نړۍ کې کار، بوختیا او دندې لوړو ژورو سره مخامخ کړي.

دې دا پوښتنه پیدا کړې چې د دې ټکنالوژۍ عامېدو سره کومې دندې له منځه تللی شي.‌

د ګلډمن ساکس په نوم د پانګونې بانک خپل وروستي راپور کې ویلي چې مصنوعي ځیرکتیا ښايي د نړۍ لروبر تر ۳۰۰ میلیونو پورې د بشپړ وخت دندې له منځه یوسي، ځکه ډیر کارونه به په اتوماتیک ډول ترسره کېږي.

دا په اروپا او امریکا کې پر کار د ټولو بوختو کسانو څلورمه برخه جوړوي.

په دوی کې دفتري، حقوقي، معماري او مدیریتي دندې له لا ډېر خطر سره مخ دي.

خو په رپوټ کې د مصنوعي ځیرکتیا له کبله کاروباریانو ته د ګټې یادونه هم شوې او ویل شوي چې له دې ټکنالوژۍ سره به نړۍ کې سړي سر عواید ۷ سلنه لوړ شي.

د طب او علومې ځېنې برخې ان سر له اوسه د مصنوعي ځیرکتیا له ګټو برخمنې شوې دي.

ډاکتران دا ټکنالوژي د تیونو سرطان د تشخیص لپاره کاروي او څېړونکي ترې د نویو انتي‌بیوتیکو په تولید او جوړولو کې ګټه اخلي.