شب یَلدا یا شب چلّه یکی از کهن‌ترین جشن های فرهنگی ماست! یلدا اول زمستان و شب آخر پاییز است که درازترین شبهای سال است و در آن شب یا نزدیک بدان آفتاب به برج جدی تحویل می کند یلدا برابر است با شب اول جدی و شب هفتم دی ماه جلالی و شب بیست و یکم دسامبر. واژۀ«یلدا» به معنای«زایش زادروز» و تولد است یلدا و جشنی که در این شب برگزار می شود یک سنت باستانی است، نیاکان ما با این باور که فردای شب یلدا با دمیدن خورشید روزها بلندتر می شوند و تابش نور افزونی می یابد آخر پاییز و اول زمستان را شب زایش مهر یا زایش خورشید می خواندند.
ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه از این جشن با نام «میلاد اکبر» نام برده و منظور از آن را «میلاد خورشید» دانسته‌است واژۀ «شب چله» یا «شب چلۀ کلان» که در فرهنگ عامۀ مردم مترادف با شب یلدا بکار می‌رود از آن روست که چهل روز اول زمستان را «چلۀ بزرگ» و بیست روز بعد از آن را «خرد» نامیده‌اند و در قدیم گاهشمار باستانی در بین کشاورزان تقسیم‌بندی چهل داشته‌است. چلّه دو موقعیت گاهشمار در طول یک سال خورشیدی با کارکردهای فرهنگ عامه، یکی در آغاز تابستان (سرطان) و دیگری در آغاز زمستان (جدی) هریک متشکل از دو بخش بزرگ (چهل روز) و خرد (بیست روز) است. واژهٔ چلّه برگرفته از چهل و مخفف «چهله» و صرفاً نشان‌دهندهٔ گذشت یک دورهٔ زمانی معین (و نه الزاماً چهل روزه) است.
مردم روزگاران دور و گذشته که کشاورزی بنیان زندگی آنان را تشکیل می داد و در طول سال با سپری شدن فصل‌ها و تضادهای طبیعی خوی داشتند بر اثر تجربه و گذشت زمان توانستند کارها و فعالیت‌های خود را با گردش خورشید و تغییر فصول و بلندی و کوتاهی روز و شب و جهت و حرکت و قرار ستارگان تنظیم کنند آنان ملاحظه می کردند که در بعضی ایام و فصول روزها بسیار بلند می شود و در نتیجه در آن روزها از روشنی و نور خورشید بیشتر می توانستند استفاده کنند این اعتقاد پدید آمد که نور و روشنایی و تابش خورشید نماد نیک و موافق بوده و با تاریکی و ظلمت شب در نبرد و کشمکش‌اند آنان دریافتند که کوتاه‌ترین روزها آخرین روز پاییز و شب اول زمستان است و بلافاصله پس از آن روزها به تدریج بلندتر و شب‌ها کوتاه تر می شوند از همین رو آنرا شب زایش خورشید نامیدند.
در جشن شب یلدا، سفرۀ پهن می‌شود که به آن سفرهٔ یلدا یا چله می‌گویند و با گونه‌هایی از خشکبار، انار دانه شده و تربوز تزئین می‌شود انار و تربوز از مهم‌ترین پیش‌نیازهای شب یلدا هستند. همچنین خشکبار مانند هلو و زردآلو و مغزیات شب یلدا نیز هواداران بسیاری دارد.
رنگ سرخ برای نیاکان ما نماد نور خورشید و گرامی بود. رنگ سرخ انار و تربوز و گزینش سیب سرخ و سنجد در سفرهٔ شب یلدا اشاره به همین دارد. در این جشن طی شدن بلندترین شب سال و به دنبال آن بلندتر شدن طول روزها در نیم‌کرهٔ شمالی صورت می گیرد که مصادف با انقلاب زمستانی است. جشن شب یلدا توسط بسیاری ملیتهای ساکن در نیم کرۀ شمالی زمین گرامی داشته می‌شود. این جشن در سال ۱۴۰۱ به عنوان زایش مهر ثبت میراث جهانی شده‌است.
عزیزی غزنوی
تورنتو/کانادا
