عطسه زمانی اتفاق می‌افتد که بافت پوششی تنفسی که یک لایه سلولی پوشاننده دیواره داخلی بینی است، تحریک شده و مغز نیز واکنش عطسه‌ کردن را نشان می‌دهد.عطسه  در بین انسان ها و سایر حیوانات وجود دارد.

عوامل عطسه:
عوامل عطسه در اکثر موارد سرماخوردگی ساده،  حساسیت ( آلرژی)‌، محرک‌های فیزیکی، عوامل زیست محیطی، گرمی  هوا و حتی اشعهء آفتاب معرفی شده اند. برعلاوه عطسه برخی از سیستم دفاعی بدن بوده که مانند سرفه سیستم تنفسی را از مواد غیرضروری و اضافی پاک مینماید با تفاوت اینکه سرفه حصه پائین سیستم تنفسی را تمیز نموده و عطسه برخی بالاتر یعنی قسمت روی و اطراف آنرا از گردو خاک و مواد اضافی تصفیه مینماید.
معمولاً عطسه‌ کردن از احساس خارش در پشت بینی آغاز می یابد و سپس نفس حبس شده و در نهایت نیز جریان هوا با شدت و به صورت عطسه کردن خارج می‌شود. در عطسه خروج بزاق ومخاط  نیز صورت ګرفته میتواند و اکثر صورت میګیرد.

ایجاد نظم خاص جسمانی در وقت عطسه:
زمانیکه انسان بنابر به هر عامل ایکه مجبور به عطسه زدن میگردد ، پوشش درونی بینی به مرکز مخصوص که  در مغز قرار دارد ، تدابیر و احضارات خاصی در مورد  سایر ارگانها ایجاد مینماید ، مغز به تعداد از عضلات وظیفه اشتراک واکتیف بودن در عملیه عطسه را صادر می نماید .بنآء تعدادی از عضلات اغاز به گرفتن سهم معین در پروسه عطسه میگردند .این عضلات عبارتند از:
عضلات شکمی، عضلات قفسه سینه، دیافراگم، عضلات کنترل‌کننده طناب‌ های صوتی، عضلات پشت گلو و عضلات پلک .
بنا زمانیکه انسان مجبور به عطسه زدن میشوید ، غیر ممکن است چشم ها ی خویش را بازنگه دارد، نه تنها چشم بلکه  سایر عضلات دخیل در پروسه عطسه بنابر هدایت  محل قومانده که در مغز قرار دارد باید در این عملیه با رویه درستی عمل کنند ، تا ذره تحریک ‌کننده با سرعتی تا 100  الی 150 کیلومتر در ساعت، از بینی شما خارج شود، اصیب نه بیند.

چرا بعضی‌ها پشت‌سرهم عطسه می‌کنند؟

برخی افراد معمولا پشت سرهم و چند بار متوالی در یک نوبت عطسه می‌کنند که به گفته پزشکان این افراد اغلب مبتلا به آلرژی هستند و حتی در فصولی وماهای سال که آلرژی‌ شایع نیست به همین روال عطسه می‌کنند. همچنین عطسه‌های متوالی می‌توانند ناشی از تیک‌ عصبی یا تلاش بدن برای خارج ساختن ذرات گردوغبار باشد.
چرا برخی افراد با صدای بلند عطسه می‌کنند؟
شدت و شکل عطسه کردن در افراد مختلف، متفاوت است که این اختلاف از تفاوت‌ها در خودکنترلی فرد و آناتومی بدن نشات می‌گیرد. نتایج یک مطالعه نشان می‌دهد 45 درصد افراد در مکان‌های خصوصی و عمومی متفاوت از هم عطسه می‌کنند.
مؤمن عطسه را دوست دارد:
از حضرت ابوهریره (رض) روایت شده است که رسول اکرم صلی الله علیه وسلم فرمودند: «إن الله یحب العطاس» (صحیح بخاری کتاب الأدب، باب ما یستحب من العطاس ومایکرة من التثاءب، ٧/۱۲۴-۱۲۵.  ) ( یعنی خداوند متعال «عطسه را دوست دارد» و خداوند می‌فرماید: «وَٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓاْ أَشَدُّ حُبّٗا لِّلَّهِۗ » (سوره البقرة: ۱۶۵). (کسانی که به خدا ایمان آورده‌اند قوی‌تر هستند در رابطه با عشق و محبت با خداوند (از دوستی و محبت مشرکان با معبودانشان).
مؤمن خداوند را دوست دارد و آنچه را که خداوند دوست دارد او نیز دوست می‌دارد و خداوند عطسه را دوست دارد پس مؤمن نیز عطسه را دوست دارد. 

پس عطسه عمل محبوب و پسندیده‌ای به شمار می‌رود چون که از وقوع آن بدن سبک می‌شود و عطسه از سبکی بدن به وجود می‌آید و سبب باز شدن  منافذ تنفسی قسمت بالایی بدن یعنی روی و اطراف آن (سینوزها) می گردد.و در ضمن بیانگر عدم پرخوری هم است و در نهایت موجب نشاط، شادابی و حرکت در عبادت می‌شود.توجه باید کرد که  تعدادی از افراد عطسه خود را بند نموده مانع وقوع آن می شوند که این کار از نگاه طبی مضر بوده و خلل در روال طبعی وجود محسوب می شود.

یادداشت:
قابل یاد اوری است حدیثی را برخی محدثین روایت می نمایند که :«العطاس والنعاس والتثاءب في الصلاة والحیض والقي والرعاف من الشیطان» (باید گفت که این حدیث از جمله احادیثی ضعیفه بوده وسند این حدیث را حافظ ابن حجر در فتح‌الباری، ۱۰/۲۰۸ و همچنین علامه آلبانی در ضعیف الجامع، صفحه  ۵۵۲، شماره ۳۸۶۵ ضعیف قرار داده‌اند.)

عطسه های پی در پی:
تعدادی زیادی از انسانها دیده شده که یکبار به عطسه آغاز کنند، دیگر آنرا  رها نمیکنند، وبطور مسلسل یکی پی دیگر به عطسه زدن، ادامه میدهـد.
آلمانی ها عادت دارند  و اصل اخلاقی و ادب نیز هم است که : در جواب و یا در صورت شنیدن صدای عطسه، در جواب عطسهء اول کسیکه عطسه را میشنود، میگویند: «ګوزیندهیټ » (Gesundheit)  که معنی: «برایت صحت میخواهم » ، میباشد.  در  مقابل جواب عطسه کننده از

آن:«  dankeschön» یعنی شکر میکند.  معمولآ برای سه بار  صحتمندی برای عطسه کننده میخواهند، ولی اگر عطسه یک شخص از سه بار اضافه کردد ، میگوید این علامت مریضی  است. ومیگویند برایت صحت میخواهم وباید در مورد صحت خویش احتیاط وتوجه کنید.
در شرعیت اسلامی  زمانی که شخصی بیشتر از سه مرتبه عطسه بزند، عطسه‌اش جواب داده نمی‌شود، زیرا که این شخص سرما خورده است.

در حدیثی از حضرت ابوهریر (رض ) روایت شده است که می‌گوید: من از رسول الله صلی الله علیه وسلم  شنیدم که فرمود: زمانی که یکی از شما عطسه زد باید همنشین‌اش جواب عطسه او را بدهد و اگر از سه بار بیشتر عطسه زد پس او سرما خورده است و بیشتر از سه عطسه جواب داده نمی‌شود.

مراعات تُـنِ صداپوشانیدن دهـن در وقت عطسه:
برای شخصیکه عطسه میزند، توجه باید کرد که: در وقت عطسه زدن دهن خویش وحتی روی  خویش را با دست ویاهم دستمال بپوشاند تا که لعاب دهن وبینی اش بر روی ویا هم لباس اشخاصی که در جنب اش قرار دارد نریزد.

در این مورد حدیثی داریم که از حضرت ابوهریر(رض) روایت شده :«إن النبي  کان إذا عطس غطی وجهه بیده أو بثوبه بها صوته» ( زمانی که پیامبر اکرم صلی الله علیه وسلم  عطسه می‌زد چهره مبارک، را با دو دست یا با تکه ی می‌پوشانید و به کمک آن (تکه یا دست) صدایش را پایین می‌آورد.

 نباید انسان فراموش کند، که انسان در وقت عطسه زدن کنترول خویش را از دست میدهد. وخدا ناخواسته وضع چنین پیش نیاید که حاضرین ازلعاب دهن وبینی اش متضرر نشوند.

(تفصیل موضوع را میتوان در شرح ابن العربی که بر سنن ترمذی نوشته است، ۱۰/۲۰۵. [۱٩] همچنان  به شرح ابن العربی که بر سنن ترمذی نوشته است، ۱۰/۲۰۶. مراجعه فرماید.)

همچنان عطسه کننده باید دروقت عطسه، بر تن صدای خویش توجه نماید ، زیرا رهنمود وهدایت اسلامی همین است که :کوشش بعمل اید تا تن صدای ( Glosbe  یا ملودی صدا ) حین عطسه زدن درصورت ممکن خفیف کردد ، واز صدای بلند تا حد ممکن باید جلوگیری بعمل اورده شود .( فتح الباری 622 / 10 )
حتی تعدادی از علمآ که گویا صدای خویش را تخفیف ببخشید به حدیثی «العطسة الشدیدة من الشیطان» استدلال مینمایند ،خدمت این تعداد از علماء باید گفت که : که حدیث از قوت بیشتر برخوردار نبوده وحدیث ضعیف میباشد.
از جانب دیگر باید گفت کسانیکه در وقت عطسه صدای خویش را کشیده و بلند می‌کند مسلماً این عمل باعث بروز برخی از مشاکل جسمی  و اختلالاتی در سر و مجاری تنفسی میگردد.( امام احمد فی العطاس، ۴/۳۰٧، شماره ۵۰۲٩ و امام ترمذی در سنن خود در کتاب ابواب الأدب، باب ماجاء فی خفض الصوت وتخمیر الوجه عند العطاس، ۱۰/۲۰۵ ... و غیره این حدیث را تخریج کرده‌اند).

کج کردن دهـن در وقت عطسه:

همانطوریکه درفوق متذکر شدیم که در وقت عطسه، عضلات شکمی، عضلات قفس سینه، دیافراگم، عضلات کنترل‌کننده طناب‌ های صوتی، عضلات پشت گلو و عضلات پلک چشم در عملیه عطسه از جانب مغز مامور به همکاری ، هشدار واحضارات میگردد، بنا شخصی که عطسه میزند کوشش بعمل ارد که نباید گردن خویش را در وقت عطسه زدن ،به طرف  راست ویا هم چپ کج ویا خم  نماید زیرا تجارب نشان داده است، خدا ناخواسته بنابر بر فشار بزرگ ، نوعی از درد ، خمیدگی ویا هم کجی در جسم انسان بوجود اید ، ودر بسیاری از حالات خطری آن وجود دارد که سر انسانها برای همیش هم کج باقی می ماند.(  امام احمد در «المسند»، ۲/۴۳٩ و امام ابوداود در سنن خود کتاب الأدب باب فی العطاس، ۴/۳۰٧، شماره ۵۰۲٩ و ترمذی در سنن خویش ابواب الأدب باب ما جاء فی خفض الصوت و تخمیر الوجة عند العطاس، ۱/۲۰۵ ... تخریج کرده‌اند و همچنین امام بغوی در شرح السنة، کتاب الاستئذان، باب ترک تشمیت من لم یحمدالله عز وجل، ۱۲/۳۱۴، شماره ۳۳۴۶ و حاکم «المستدرک»، کتاب الأدب، ۴/۲۶۴ و امام ترمذی این حدیث را حسن و صحیح دانسته و امام ابوداود بر آن سکوت کرده است ، وشیخ  آلبانی آن را حسن و صحیح دانسته است و نزد حاکم و ذهبی استاد این حدیث صحیح هستند.)

گفتن «الحمد الله » با صدای بلند:
علمآ در این مورد متفق الری اند که : بر عطسه کننده  مستحب است تا در وقت عطسه آنهم با صدای بلند باید «الحمد لله» بگوید اگر چه در نماز فرض هم باشد.( مراجعه نماید به : شرح ابن العربی که بر سنن ترمذی نوشته شده است، ۱۰/۲۰۶ وهمچنان مراجعه نماید به فتح‌الباری، ۱۰/۶۱۸. ).
که البته برشنویندگان گفتن «الحمد لله هنگام شنیدن عطسۀ شخص دیگر مشروع نیست و احادیث وارد شده در این زمینه ضعیف هستند»(مراجعه فرماید به اذکار للنوی، صفحه ۴۲٧. )

- زمانیکه عطسه زننده «الحمد الله » میگوید ، بهتر است کمی صدای خویش را بلند نماید ، وطوریکه متذکر شدیم فرق نمیکند اگر چه در داخل نماز باشد.
(البته در مذهب احناف جواب دادن عطسه در حین خواندن نماز، باعث فاسد شدن نمازها است و دلیلشان حدیث صحیح مسلم شریف، جلد اول، صفحه ۲۰۳ باب تحریم الکلام فی الصلاة که راوی حدیث حضرت معاویه بن الحکم السمی است و در همین کتاب در بحث «چه کسی مستحق جواب دادن نیست» آمده است.(جهت تفصیل بیشت مراجعه شودبه فتح باب العنایة ازمرحوم ملاعلی قاری)
انواع «حمد » درعطسه:
از پیامبر صلی الله علیه وسلم روش های مختلفی در رابطه به حمد روایت گردیده است ، ولی بهتر است که گاهی که یک روش و گاهی به روش دیگر، تا با این کار از سنت پیامبر صلی الله علیه وسلم  پیروی کرده باشیم.این روایت عبارت است:
اول: عطسه‌زننده باید «الحمد لله» بگوید:
از حضرت ابوهریره (رض)  روایت شده است که پیامبرصلی الله علیه وسلم فرموده اند :«إن الله یحب العطاس ویکره التثاءب فإذا عطس فحمد الله فحق علی کل مسلم سمعه إن یشمته». 

خداوند عطسه را دوست می‌دارد و فاژه کشیدن را ناپسند می‌داند. هر گاه کسی عطسه زد و حمد خدا را «الحمد لله» گفت ، بر مسلمانی که آن را شنید لازم است که جواب عطسه‌اش را بدهد.

( مراجعه شود :به الفوائد المجموعة فی الأحادیث الموضوعة از علامه شوکانی، ۲۲۴ تا ۲۲۲ هکذا مراجعه شود  به کشف الخفا از علامه عجلونی، ۲/۲۵۲، شماره ۵۴٩۶. )

دوم: عطسه‌زننده «الحمد لله رب العالمین» بگوید:

حضرت ابن مسعود(رض) از رسول الله صلی الله علیه وسلم روایت کرده است:«إذا عطس أحدکم فلیقل: الحمد لله رب العالمین ویقال له: یرحمك الله ولیقل یغفر الله لکم».  ( هنگامی که یکی از شما عطسه زد «الحمد لله رب العالمین» بگوید و دیگران یعنی شنوندگان در جواب او «یرحمك الله»بگویند و عطسه‌زننده در پاسخ او «یغفر الله لکم» بگوید.
(امام بخاری در صحیح خود کتاب الأدب باب ما یستحب من العطاس و ما یکره من التثاءب، ٧/۱۲۴-۱۲۵ تخریج کرده است. و امام نسائی در عمل الیوم و اللیلة، صفحه ۲۴۰، شماره ۲۲۴ و علامه ابن السنی در عمل الیوم و اللیلة، باب کیف یرد علی من شمته، صفحه ٩۵، شماره ۲۵٩ تخریج کرده‌اند و علامه آلبانی در صحیح الجامع، ۱/۱٧٩، شماره ۶۸۶ و همچنین ابن السنی ابومحمد السلفی این را صحیح دانسته‌اند در صفحه ٩۵، شماره ۲۶۰.)

خوانندۀ محترم!
تعدادی  از مردم عادت دارند بعد از «الحمد لله رب العالمین»، سوره فاتحه را بصورت کامل قرائت میدارند، باید برای این عده افراد گفت: که این روش در شریعت اسلامی هیچگونه اصل واساس ندارد.
همچنان هستند اشخاصیکه قبل ویا هم بعد از «الحمد الله»،«أشهد أن لا إله إلا الله» می‌گویند در حالی که این کار آنان بدعت و حرام است.

کامل می‌خوانند این کار آن‌ها بی‌اساس بوده و در شریعت برای آن اصل و دلیلی وجود ندارد و بسیاری از مردم از حد تجاوز کرده‌اند و قبل یا بعد از «الحمد لله»، «أشهد أن لا إله إلا الله» می‌گویند در حالی که این کار آنان بدعت و حرام است.( مراجعه شود  به فتح‌الباری، ۱۰/۶۱۶.  )

وهمچنان گفتن «الحمد لله» ..الحمد لله جلا له» مشروعیت ندارد و احادیث وارد شده در این زمینه ضعیف هستند. (این حدیث را امام حافظ‌ ابن حجر در فتح‌الباری، ۱۰/۶۱۶ ضعیف قرار داده‌اند و همچنین ابومحمد السلفی محقق عمل الیوم واللیلة وابن السنی صفحه ٩۵، شماره ۲۶۰ این حدیث را ضعیف قرار داده‌اند. )
سوم: عطسه زننده  «الحمد لله علی کل حال» بگوید:
در این مورد حدیثی داریم که از حضرت علی کرم الله وجهه روایت است که پیامبر اسلام فرموده است :«إذا عطس أحدکم فلیقل: «الحمد لله علی کل حال ولیقل له من عنده: یرحمك الله ویرد علیهم یهدیکم الله ویصلح بالکم». (هنگامی که یکی از شما عطسه زد باید «الحمد لله علی کل حال» بگوید و اطرافیانش در جواب، «یرحمك الله» بگویند و خود عطسه‌ زننده در پاسخ اطرافیانش «یهدیکم الله ویصلح بالکم» بگوید. (یعنی خداوند شما را هدایت کند و حال شما را بهبود سازد).
(این حدیث را امام احمد در «المسند»، ۱/۱۲۰-۱۲۲ و دارمی در سنن خویش از ابی‌ایوب در کتاب الاستئذان باب إذا عطس الرجل ما یقول، ۲/۲۸۳ و امام ترمذی در سنن خویش ابواب الأدب باب کیف تشمت العاطس، ۱۰/۲۰۰-۲۰۱ و حاکم نیز در کتاب الأدب، ۴/۶۴ تخریج کرده‌اند. و این حدیث را علامه آلبانی در صحیح سنن ترمذی صحیح دانسته‌اند، ۲/۳۵۴، شماره ۲۲۰۲ و النبا در شرح که بر مسند أحمد، ۱٧/۳۲۱ نوشته‌اند حسن داشته‌اند. )

چهارم: یا اینکه عطسه‌زننده بگوید:
«الحمد لله حمدا کثیراً طیباً مبارکاً فیه مبارکهً علیه، کما یحب ربنا ویرضي» (از حضرت رفاعه ‌بن رافع روایت شده است که می‌گوید: من پشت سر رسول خدا ج نماز خواندم و عطسه زدم و قتیبه که کنار من ایستاده بود چیزی نگفت و من «الحمد لله حمداً کثیراً مبارکه فیه مبارکاً علیه کما یحب ربنا ویرضی» گفتم و هنگامی که رسول صلی الله علیه وسلم نماز را به پایان رسانید فرمود: گوینده چه کسی بود. عرض کردم: من یا رسول الله  صلی الله علیه وسلم. رسول خدا  صلی الله علیه وسلم فرمودند:«لقد رأیت بضعه وثلاثین ملکا یبتدرنه أیهم یکتبها أول». «من سی و اندی فرشته را دیدم که به سوی آن می‌شتافتند و هر کدام تلاش می‌کرد که آن را پیش او همه بنویسد».

( این حدیث را امام ابوداود در سنن خویش در کتاب الصلاة، باب ما یسفتح به الصلاة من الدعاء، ۱/۲۰۵، شماره ٧٧۳ و ترمذی در أبواب الصلاة، باب ما جاء فی الرجل یعطس فی الصلاة، ۲/۱٩۳-۱٩۴ و بیهقی در کتاب الصلاة، باب القول عند رفع الرأس من الرکوع و إذا استوی قائما، ۲/٩۵ و ذکر أن الصلاة فی هی المغرب، و حاکم در «المستدرک» کتاب معرفة الصحابة و همچنین حافظ ابن حجر در الفتح آن را تخریج کرده و طبرانی تخریج کرده همین حدیث را و گفته سند آن اشکالی ندارد، ۱۰/۶۱٩ و همه آن را تخریج کرده‌اند و در صحیح سنن ابی‌داود علامه آلبانی آن را صحیح قرار داده‌اند، ۱/۱۴٧، شماره ٧۰۰. )

یادداشت ضروری:
هدایت ورهنمود شریعت دین مقدس اسلام همین است که :عطسه‌زننده از ذکر، تسبیحی که در احادیث وارد نشده ، باید جدآ جلوگیری کند ،زیرا بهترین روش در ذکر وتسبیحات همانا روش محمد صلی الله علیه وسلم است.
حضرت مجاهد می‌فرماید:
یکی از پسران حضرت عبدالله بن عمر(رض)، ابوبکر و یا عمر، عطسه زد و گفت: آب، حضرت عبدالله بن عمر(رض) برایش  گفت: آب چیست؟ گفت: آب اسم شیطانی است از شیاطین است که بین عطسه و حمد قرار دارد  . (امام بخاری در کتاب الأدب المفرد، باب لایقل آب، ۲/۳٩۰ این حدیث را تخریج کرده است و اسناد این حدیث را حافظ ابن حجر در فتح‌الباری صحیح دانسته‌اند. 
 حضرت سالم‌بن عبید (رض)می فرماید :من همراه یک گروهی در سفر بودم، یکی عطسه زد و گفت: «السلام علیکم»حضرت سالم‌بن عبید در جوابش گفت: «علیک وعلی أمک» سلام بر تو و بر مادرت، مرد ناراحت شد (که من به او سلام دادم و او اسم مادرم را گرفت) حضرت سالم گفت: من چیزی نگفتم مگر آنچه را که از رسول الله صلی الله علیه وسلم  شنیده بودم روزی مردی نزد رسول الله صلی الله علیه وسلم عطسه زد و گفت: «سلام علیکم» و رسول الله صلی الله علیه وسلم  فرمود: «علیك وعلی أمك» رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود: هر گاه یکی از شما عطسه زد «الحمد لله رب العالمین» بگوید و شنوندۀ حمد «یرحمك الله» بگوید و عطسه‌زننده در پاسخ شنونده «یغفر الله لنا ولکم»بگوید.
( این حدیث را امام ابوداود در کتاب الأدب، باب ما جاء فی تشمیت العطاس، ۴/۳۰٧، شماره ۵۰۳٧ تخریج کرده است و امام نسائی در عمل الیوم واللیلة ما یقول العطاس إذا شمت، صفحه ۲۴۱، شماره ۲۲۵ و ترمذی در سنن خود در أبواب الأدب باب ما جاء کیف تشمت العاطس، ۱۰/۱٩٩-۲۰۰ و حاکم در مستدرک، کتاب الأدب، ۴/۲۶٧ تخریج کرده‌اند و این حدیثی است که امام ابوداود بر آن سکوت کرده است، ۴/۳۰٧ و علامه آلبانی در مشکات، ۳/۱۳۴۱ سند آن را صحیح دانسته است.)

جواب شخص عطسه کننده:

هر گاه شخصی عطسه کننده به صدای بلند « الحمد لله » گفت ، برشخص شنونده واجب است، که جواب عطسه کننده را با «یرحمك الله»  بدهد.
در این مورد حدیثی داریم که از حضرت ابوهریر(رض) روایت است که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند:«ان الله یحب العطاس ویکره التثاءب فإذا عطس فحمد الله فحق علی کل مسلم سمعه إن یشتمه».
تخریج این حدیث جلوتر بیان شد و این حدیث دال بر این است که پاسخ عطسه‌زننده بر هر کسی که الحمدالله گفتن او را شنیده واجب است و آن کسانی که می‌گویند پاسخ دادن عطسه فرض کفایه یا سنت است هیچ دلیلی نزد آن‌ها وجود ندارد و در جواب آن‌ها فرمود‌ رسول اکرم صلی الله علیه وسلم پیش می‌شود که می ‌فرمایند: «فحق علی کل مسلم سمعة أن یشتمه»

«عطسه محبوب و مورد پسند خداوند متعال است و فاژه  مکروه و مذموم است زمانی که یکی از شما عطسه زد باید «الحمد لله» بگوید و هر کسی صدای عطسه زدن و الحمد لله گفتن او را شنید بر او واجب است که جواب عطسه و الحمدالله گفتن او را بدهد».

همچنان از حضرت انس (رض) روایت شده است که دو شخص نزد رسول اکرم صلی الله علیه وسلم  عطسه زدند ، رسول الله صلی الله علیه وسلم جواب عطسه یکی را داد و جواب دیگری را نداد. آن شخص که پیامبر صلی الله علیه وسلم  جواب عطسه‌اش را نداده بود (به عنوان گلایه) گفت: فلانی عطسه زد و شما جواب عطسه‌اش را دادید و من عطسه زدم و شما جواب عطسه مرا ندادید. رسول الله صلی الله علیه وسلم  فرمود: او «الحمد لله» گفت و من جواب عطسه‌اش را دادم ولی تو «الحمد لله» نگفتی.(این حدیث را امام بخاری/ در صحیح خود در کتاب الأدب، باب لایشمت العاطس إذا لم یحمد الله، ٧/۱۲۵ و امام مسلم در صحیح خود در کتاب الزهد، باب تشمیت العاطس و کراهة التثاءب، ۸/۲۲۵ تخریج کرده‌اند.)

یادداشت:
برای کودکان واطفال کلمات مخصوصی برای عطسه وجود ندارد و حکم عطسۀ اطفال  خردسال دقیقاً همانند بزرگ سالها و مناسب نیست که در جواب  عطسه اطفال  کلمات و جملاتی از قبیل «أصلحك الذي أعطسك»«خدایی که تو را به عطسه درآورد تو را صالح کند» یا «عشت» یعنی همیشه زنده باشی گفته شود اگر گفتن چنین کلمات و الفاظی درست می‌بود مسلماً از پیامبر صلی الله علیه وسلم  و صحابه کرام رضوان‌الله ثابت می‌شد.

جواب عطسۀ غیر مسلمان ( کافـر):

اگر شخصی کافر  عطسه زد وبا آنهم  «الحمد لله» گفت باید در جوابش باید بگویم  «یهدیکم الله ویصلح بالکم» گفته شودویا خیر ؟ . در مورد حکم شرعی آن حدیثی داریم  از حضرت ابوموسی اشعری (رض) که می فرماید در یکی از روز ها یکنفر یهودی نزد رسول الله صلی الله علیه وسلم عطسه می‌زدند و امید داشتند که رسول اکرم  صلی الله علیه وسلم در جواب عطسه آن‌ها «یرحکم الله» بگوید ولی رسول الله صلی الله علیه وسلم  «یهدیکم الله ویصلح بالکم» می‌گفت و جایز نیست که در حق آن‌ها دعای خیر شود. طبق فرمودۀ خداوند متعال که می‌فرمایند: «مَا كَانَ لِلنَّبِيِّ وَٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓاْ أَن يَسۡتَغۡفِرُواْ لِلۡمُشۡرِكِينَ وَلَوۡ كَانُوٓاْ أُوْلِي قُرۡبَىٰ مِنۢ بَعۡدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمۡ أَنَّهُمۡ أَصۡحَٰبُ ٱلۡجَحِيمِ  »(سوره التوبة: 113 )

(برای پیامبر صلی الله علیه وسلم   و آن کسانی که ایمان آورده‌اند مناسب نیست که برای مشرکین و خویشاوندان مشرک خود را از خداوند طلب آمرزش کنند بعد از آنکه آنان اهل دوزخ شناخته شدند).

(برای   معلومات مزید مراجعه شود : امام احمد در مسند، ۴/۴۰۰ و امام بخاری در ادب الفمرد باب إذا عطس الیهودی، ۲/۳٩۲، شماره ٩۴۰ و امام ابوداود در سنن خویش در کتاب الأدب باب کیف یشمت الذی، ۴/۳۰۸-۳۰٩، شماره ۵۰۳۸ و امام نسائی در عمل الیوم اللیلة فیما یقول لأهل الکتاب إذا تعاطروا، ۲۴۳-۲۴۴ و امام ترمذی در سنن خویش أبواب الأدب باب ما جاء کیف تشمیت العاطس، ۱۰/۱٩۸-۱٩٩ و ابن السنی در عمل الیوم واللیلة باب کیف تشمیت أهل الکتاب، صفحه ٩۶، شماره ۲۶۲ و حاکم در المستدرک در کتاب الأدب، ۴/۲۶۸ تخریج کرده‌اند و امام ابوداود در سنن خود در رابطه با این حدیث سکوت اختیار کرده است و امام ترمذی حسن صحیح قرار داده‌اند و علامه آلبانی در صحیح سنن ترمذی، ۲/۳۵۴، شماره ۲۲۰۱ صحیح قرار داده‌اند.)

فواید جواب عطسه کننده:

درجواب دادن به شخص عطسه فواید متعددی نهفته است که ذکر همه آن ضرورت به یک تحلیلی مستقلی دارد ولی من در اینجا   فقط به دونقطه اشاره خواهم نمود :

اول : اولین فایده جواب دادن به عطسه برادر مسلمان ، همانا  ایجاد صفا و صمیمیت و جو مملو از محبت و مودت بین دو مسلمان برادر وترویج فرهنگ سنت رسول الله صلی الله علیه وسلم است .

دوم : تأدیب عطسه‌زننده با شکستن غرور و تکبر و واداشتن او بر تواضع و فروتنی.

زیرا یادآوری رحمت‌ الهی توجه به گناهی می‌شود که اکثر مکلفان از آن پاک نیستند.

داستان زیبا وآموزنده:

امام أبوداؤود رحمت الله علیه که یکی از علمای  مشهورقرن سوم هجری ( متولد سال 202هجری وفات 275 هجری ) وصاحب یکی از معتبر ترین کتاب حدیث بنام ( سنن) می باشد که بنام سنن ابوداود شهرت دارد ، روزی در یک کشتی سوار وعازم مسافرت بود.

که ناگهان صدای عطسه‌ای را از ساحل دریا شنید که بر آن «الحمد لله» گفته شد، میگویند امام أبوداود یک کشتی خورد به  یک درهم به کرایه کرفت  و پیش عطسه‌ کننده  رفت و جواب عطسه‌اش را داد ودوباره  برگشت. هنگامی که از این کار او سؤال شد گفت: شاید او مستجاب‌الدعوة باشد و هنگامی که خوابید شنید که یک هاتفي می‌گفت:«یا أهل السفینة إن أبا داود اشتری الجنة من الله بدرهم».(ای اهل کشتی ابوداود بهشت را در مقابل  یک درهم از خداوند خرید.)) حافظ ابن حجر در فتح‌الباری اسناد این حدیث را جید و خوب دانسته و ابن عبدالبر، ۱۰/۶۲۶ نیز آن را تخریج کرده است.).

عطسه‌زننده در پاسخ جواب‌دهنده چه بگوید؟

هنگامی که شخصی عطسه می‌زند و «الحمد لله»  می‌گوید و حاضرین در جلسه و شنوندگان عطسه جواب «الحمد لله» او را با « یرحمك الله » دادند بهتر آن است که عطسه‌زننده با یکی از دعاهای مذکوره ذیل پاسخ جواب‌دهندگان را بدهد.
این  روش ها درسنت رسول الله صلی الله علیه وسلم تذکر یافته که که برای شنونده امکان چند جواب در سنت رسول الله پیشبین گردیده ، میتواند هریک از از جواب را ارائه کند ، ولی بهتر آنست که در هربار جواب ها متعدد باشد تا بر فحوای  سایر احادیث عمل  صورت گیرد:
اول: بهتر است که عطسه‌زننده پاسخ، جواب‌دهندگان را با « یهدیکم الله ویصلح بالکم» بدهد.

چون که حضرت علی کرم الله وجهه از پیامبر صلی الله علیه وسلم چنین روایت فرموده است :«إذا عطس أحدکم فلیقل: الحمد لله علی کل حال ولیقل له من عنده: یرحمك الله ویرد علیهم: یهدیکم الله ویصلح بالکم».

دوم: یا اینکه عطسه ‌زننده در پاسخ جواب‌دهندگان «یغفر الله لنا ولکم» بگوید.در مورد حدیثی داریم که: از حضرت سالم‌بن عبید روایت شده است که می‌گوید: من همراه یک گروهی در سفر بودم، یکی عطسه زد و گفت: «السلام علیکم» و حضرت سالم‌بن عبید در جوابش گفت: «علیك وعلی أمك»  سلام بر تو و بر مادرت و مرد ناراحت شد (من به او سلام دادم و او اسم مادرم را گرفت) حضرت سالم گفت: من چیزی نگفتم به جز آنچه که از رسول الله صلی الله علیه وسلم  شنیدم روزی مردی نزد رسول الله صلی الله علیه وسلم  عطسه زد و «السلام علیکم»گفت. رسول اکرم صلی الله علیه وسلم در جوابش فرمود «علیك وعلی أمك»  رسول الله صلی الله علیه وسلم گفت: هر گاه یکی از شما عطسه زد «الحمد لله رب العالمین» بگوید و شنونده آن «یرحمك الله» بگوید و عطسه‌زننده در پاسخ، جواب‌دهنده«یغفر الله لنا ولکم»  بگوید.

سوم: یا اینکه «یغفر الله لکم» بگوید.در مورد حدیثی داریم که :از حضرت ابن مسعود (رض) روایت شده است که پیامبر صلی الله علیه وسلم فرمود:«إذا عطس أحدکم فلیقل: الحمد لله رب العالمین ویقال له: یرحمك الله ولیقل: یغفر الله لکم». هنگامی که یکی از شما عطسه زد «الحمد لله رب العالمین» بگوید و آن کسانی که عطسه‌اش را شنیده‌اند «یرحمك الله» بگویند و عطسه‌زننده در جواب پاسخ‌دهنده «یغفر الله لکم» بگوید.

چهارم : یا اینکه در جواب آن‌ها «یرحمنا الله وإیاکم ویغفرالله لنا ولکم» بگوید.

در مورد حدیثی داریم از حضرت نافع از حضرت ابن عمر(رض) روایت کرده‌اند: «هنگامی که شخصی عطسه می‌زند و برای او «یرحمك الله» گفته شود و خود عطسه‌زننده در پاسخ به جواب او «یرحمنا الله وإیاکم ویغفر الله لنا ولکم» بگوید». ( این حدیث را :امام مالک در موطأ در کتاب الاستئذان، باب التشمیت فی العطاس، ص ۵٩۸، شماره ۵ تخریج کرده‌اند و در الآثر از این حدیث سکوت شده و حافظ در الفتح، ۱۰/۶۲۴ اسناد آن را صحیح دانسته‌اند )

پنجم : یا اینکه در جواب آن‌ها «عافانا الله وإیاکم من النار، یرحکم الله» گفته شود.در مورد حدیثی داریم از :حضرت ابن جمره (رض) که می‌فرمایند من از حضرت ابن عباس (رض) شنیدم که می‌گفت: «إذا شمت یقول: عافانا الله وإیاکم من النار، یرحمکم الله».( این حدیث را :امام بخاری این حدیث را در الأدب المفرد، باب کیف تشمت من سمع العطسة، ۲/۳۸۶، شماره ٩۲٩ تخریج کرده‌اند و حافظ ابن حجر در فتح‌الباری، ۱۰/۶۲۴ اسناد آن را صحیح دانسته‌اند  ) هنگامی که عطسه شخصی جواب داده شد، عطسه‌زننده در جوابش «عافانا الله وإیاکم من النار، یرحمکم الله» بگوید.

ششم : یا اینکه «یرحمنا الله وإیاکم» بگوید.در مورد حدیثی داریم  از : حضرت ابن مسعود (رض) روایت شده که فرمودند: «یرحمنا الله وایاکم» بگوید .( این حدیث را حافظ ابن حجر در فتح الباری گفته این حدیث را طبری از ابن مسعود روایت کرده و ابن ابی‌شیبه از ابن عمر تخریج کرده‌اند.

چه کسی مستحق جواب دادن نیست؟

هر شخصی که عطسه زد و «الحمد لله» گفت جواب دادن وی با «یرحمك الله» واجب است به جز

شش نفر که عطسه آن‌ها جواب داده نمی‌شود که عبارتند از:

اول :کسیکه  عطسه زد و «الحمد لله» نگفت عطسه‌اش باید بی جواب باقی بماند ، طوریکه دلیل شرعی آن در فوق گذشت.

دوم: زمانی که شخصی بیشتر از سه مرتبه عطسه زد، عطسه‌اش جواب داده نمی‌شود، زیرا که این شخص سرما خورده است.طوریکه در حدیثی که :از حضرت ابوهریر (رض)روایت شده است که می‌گوید: من از رسول صلی الله علیه وسلم شنیدم که فرمود: زمانی که یکی از شما عطسه زد باید همنشین‌اش جواب عطسه او را بدهد و اگر از سه بار بیشتر عطسه زد پس او سرما خورده است و بیشتر از سه عطسه پاسخ داده نمی‌شود.

همچنان سلمه‌بن اکوع از رسول الله صلی الله علیه وسلم  شنید که مردی نزد پیامبر اکرم صلی الله علیه وسلم  عطسه زد دیگری زد و رسول الله صلی الله علیه وسلم  فرمودند: مرد سرما خورده است.
اگرچه برخی از علماء بدین عقیده اند که : اگر شخصی بیشتر از سه بار عطسه زد باز هم جواب داده می‌شود آن دسته از علما که قایل به جواز جواب  دادن عطسه بعد از سه بار هستند نزد آن‌ها دلیل قابل اعتمادی وجود ندارد و حدیث استدلالی شان «یشمت العاطس ثلاثا فإن زاد فإن شئت فشمته وإن شئت فکف» از جمله احادیثی ضعیفه میباشد .(طوریکه همین حدیث را امام ترمذی و علامه آلبانی ضعیف قرار دانسته در ضعیف جامع، صفحه  ٩۳۳، شماره ۶۴۲٩  قید نموده است .)
وانگهی این حدیث دستور به جواب دادن عطسه کسی که بیشتر از سه عطسه زده است را نمی‌دهد و همین طور هم گفتن «شفاك الله و عافاك» مشروع نیست و از رسول الله صلی الله علیه وسلم  ثابت نیست.

سوم : کسی که از جواب دادن عطسه بدش می‌آید و دوست ندارد کسی جواب عطسه‌اش را بدهد و اگر احساس خوف بشود که اگر ما جواب عطسه‌اش را بدهیم به ما ضرری برساند خداوند متعال می‌ فرمایند: «مَن كَفَرَ بِٱللَّهِ مِنۢ بَعۡدِ إِيمَٰنِهِۦٓ إِلَّا مَنۡ أُكۡرِهَ وَقَلۡبُهُۥ مُطۡمَئِنُّۢ بِٱلۡإِيمَٰنِ وَلَٰكِن مَّن شَرَحَ بِٱلۡكُفۡرِ صَدۡرٗا فَعَلَيۡهِمۡ غَضَبٞ مِّنَ ٱللَّهِ وَلَهُمۡ عَذَابٌ عَظِيمٞ » (سوره النحل: ۱۰۶).(کسی که کافر شد بعد از ایمان آوردنش و نه اینکه از روی اجبار کافر شود بلکه با اختیار و رغبت دلش آکنده به کفر گشت پس برای آن‌ها خشم و غضب خداوند و عذاب جهنم است).

و اگر هیچ نوع خطری از جانب آن شخص او را تهدید نمی‌کرد و احتمال خوف و ضرر نبود به خاطر اتباع از سنت جواب عطسه‌اش را بدهد تا این عمل او مخالفتی با شخص متکبر، بر اقدام متکبرانه‌اش در جهت شکستن غرورش باشد، از این رو که لفظ «تشمیت» (پاسخ‌ عطسه) دعای رحمت است و این نوع دعا شایسته شخص مسلمان است فرقی نمی‌کند که چه کسی باشد.(تفصیل موضوع را میتوان در : فتح‌الباری، ۱۰/۶۲۲. مطالعه فرماید.).

چهام: هنگامی که شخصی عطسه زد و «الحمد لله» گفت و امام در حال خواندن خطبه بود در این صورت به عطسه‌اش پاسخ داده نمی‌شود چون که سکوت در حین قرائت خطبه «واجب» است.

حضرت ابوهریره (رض) از رسول الله صلی الله علیه وسلم روایت کرده راست که فرمودند:«إذا قلت لصاحبک انصت یوم الجمعة والإمام یخطب فقد لغوت».(بخاری، کتاب الصلاة، باب تحریم الکلام فی الصلاة و نسخ ماکان من أباحته، ۲/٧۰-٧۱.).

(ترجمه :هر گاه در روز جمعه که امام خطبه می‌خواند و تو به دوست و کناری‌ات گفتی ساکت باش دچار لغو (کار نادرست) شده‌ای.

به جز در صورتی که خطیب لحظه‌ای درنگ کند تا جواب عطسه‌اش داده شود مانعی وجود ندارد و همچنین که در حین خواندن نماز فرض یا نفل عطسه زد و الحمد لله گفت عطسه جواب داده نمی‌شود چون که از حضرت معاویه بن حکم السلمی روایت شده است: روزی من همراه رسول الله صلی الله علیه وسلم  نماز می‌خواندم که مردی عطسه زد و من «یرحمك‌ الله» گفتم و اطرافیان شروع کردن به اشاره کردن و چشم غره دادن و من گفتم: مادرانتان به عزایتان بنشینند چرا، این طور نگاه می‌کنید و بعد شروع به زدن دست‌هایشان بر ران‌هایشان کردند، وقتی  دیم که مرا امر به سکوت می‌کنند من هم ساکت شدم هنگامی که رسول الله صلی الله علیه وسلم  نماز خواندند (پدر و مادرم فدایشان باد من معلم و آموزگاری را بهتر از ایشان ندیدم نه قبل از او نه بعد از او، قسم به خدا نه بر سرم فریاد کشید و مرا نزد و توبیخ هم نکرد) فرمود: این نماز است و در حین خواندن آن شایسته و مناسب نیست که در آن از حرف‌های مردم گفته شود چرا که نماز نام تسبیح و تکبیر و خواندن قرآن است.

پنجم : کسی که عطسه زد و شخص دیگر در حالتی بود که در آن حال ذکر خدا و تسبیح برایش ممنوع است مانند توالت و غیره ... همچنان که «الحمد لله» گفتن در این صورت درست نیست جواب حمد را دادن نیز درست نیست چون که از ذکر در این حالت و صورت نهی شده است.(پایان )

فاژه چیست (Yawn )؟
فاژه کشیدن  (خمیازه) که در انګلیسی آنرا ( یآن) میګویند عبارت از حالت است که فاژه کننده با باز کردن دهن وتنفس عمیق شکل غیر ارادی را میگیرد.  فاژه معمولاً از نشانه های خواب است اما در نشست های سیاسی عدم علاقمندی به بحث و افادۀ  خسته شدن از بحث وعلامت بی میلی به بحث  میباشد.  این حالت در اکثر حیوانات به شمول انسان دیده میشود.

فاژه  ( خمیازه) کشیدن معمولآ در اثر سنگینی بدن و انباشتن آن (از غذا و نوشیدنی) و طلب سُستی و میل به کسالت ایجاد می‌شود. آنچه که برای رفع فاژه مشخص شده است، این است که شخص غذا،  نوشیدن وکار زیاد را کمتر کند.
دین مقدس اسلام در مورد فاژه آداب خاصی را برای پیروان خویش هدایت فرموده است، واهم این هدایات اینست که در وقت فاژه مستحب است که دهن را بازنکند، زیر بازکردن دهان بنابر حدیث پیامبر صلی الله علیه وسلم از اعمال شیطان است: « فاژه ‌کشیدن از شیطان است، پس هرگاه یکی از شما فاژه  کشید، دهانش را ببندد، چون بازکردن دهان از اعمال شیطان است و اگر یکی از شما بگوید: هاه(دهانش را باز بکند) شیطان را خندانیده است». بخاری (3289).‏
- اگر در وقت فاژه انسان نتواند دهن خویش را ببندد، پس با لباسش یا دستش آن را بپوشاند. چون پیامبر صلی الله علیه وسلم فرموده است: «وقتی یکی از شما در نماز فاژه کشید، دستش را روی دهانش قرار بدهد، چون شیطان همراه فاژه داخل  بدن او می‌شود». مسلم (2995).
 البته این امر یعنی گذاشتن دست بر دهان فقط مخصوص وقت نماز نیست بلکه در هر حالتی اگر فرد نتوانست جلو  فاژه ی خود را بگیرد، دست خود را بر دهانش قرار دهد.

از نگاه طبی هم هنگام فاژه کشیدن حد اکثر هوا و اکسیجن داخل سیستم تنفسی میگردد بناء دهن باید بسته باشد تا از طریق مجرای بینی داخل گردیده تا هم مرطوب گردد و هم گرد و خاک ایکه شامل هوا میباشد از طریق بینی تصفیه گردد.

و به تجربه هم دیده شده است که بعضی اوقات بازکردن دهن هنگام فاژه کشیدن سبب بیجا شدن استخوان علاشه نیز میگردد.
برخی را عقیده برآن است که گویا در شرع اسلام برمنع فاژه در وقت نماز حدیثی وجود دارد خدمت این تعداد از افراد باید گفت که : در منع فاژه دروقت نماز حدیثی وارد نشده ،بلکه در مورد فاژه در وقت نماز احادیثی وارد گردیده است.
ولی یک نقطه را نباید فراموش کرد که :شرع اسلامی قاری قرآن عظیم الشان را از کشیدن فاژه منع فرموده است .
حافظ ابن حجر رحمه الله از بعضی از علما نقل کرده است که: از جمله خصوصیات  پیامبر صلی الله علیه وسلم این بود که هرگز فاژه  نمی‌کشید، چون فاژه ‌کشیدن و بازکردن دهان از اعمال شیطان است.

- بسیاری از مردم به اشتباه هنگام فاژه ‌کشیدن «أعوذ بالله من الشیطان الرجیم» می‌گویند. در حالی که این عمل توسط پیامبر صلی الله علیه وسلم انجام نشده و مشروع نیست.

- شیطان وارد بدن کسی که فاژه  می‌کشد، می‌شود، «وقتی یکی از شما فاژه کشید، پس تا جایی که می‌تواند، دهانش را ببندد. چون شیطان وارد دهانش می‌شود.( امام احمد، صحیح الجامع (426).)

- به هنگام فاژه  صدای خود را بلند نکند. «هرگاه یکی از شما فاژه ه کشید تا جایی که می‌تواند، دهانش را باز نکند و هاه‌هاه نگوید. چون به این کار شیطان را می‌خنداند».( سنن ترمذی (2747).)

- زمانیکه  شخصی می‌خواهد فاژه  بکشد، لازم است تا آنجا که در توانش است آن را فروبرد و از وقوع آن جلوگیری کند و دهانش را کنترل نموده و آن را بسته نگه دارد تا فاژه  کشیده نشود.در این مورد حدیثی داریم از حضرت ابو هریره (رض) که رسول الله صلی  علیه وسلم  فرموده است :

«التَّثَاؤُبُ مِنَ الشَّيْطَانِ فَإِذَا تَثَاءَبَ أَحَدُكُمْ فَلْيَكْظِمْ مَا اسْتَطَاعَ».( امام مسلم/ در صحیح خود در کتاب زهد، باب تشمیت العاطی و کراهة التثاوب، ۸/۲۲۵-۲۲۶ تخریج کرده است. 

«فاژه از طرف شیطان است، زمانی که یکی از شما فاژه کشید اگر توانایی داشت از وقوع و آنجام آن جلوگیری کند». و اگر توانایی جلوگیری و کنترل آن را نداشت پس دهانش را ببندد و دستش را بر دهانش نگه داشته و دهانش را با دستش بپوشاند زیرا که از حضرت ابی‌سعیدس روایت شده که رسول اکرم  صلی الله علیه وسلم فرمودند:«إِذَا تَثَاوَبَ أَحَدُكُمْ فِى الصَّلاَةِ فَلْيَكْظِمْ مَا اسْتَطَاعَ فَإِنَّ الشَّيْطَانَ يَدْخُلُ». (مراجعه فرماید  به فضل‌الله الصمد، شرح الأدب المفرد، ۲/۳٧۶.) (هنگامی که یکی از شما فاژه  کشید دهانش را با دستش بگیرد چون که شیطان داخل دهانش می‌ شود).

خوانندۀ محترم!
علماء می فرمایند: بهتر است که دهانش را با دست چپش محکم بگیرد چون از دست چپ در موارد غیر صیحی  و مکروه کار گرفته می‌شود (مانند استنجاء و غیره ...).

عدم رعایت دساتیر شرعی در وقت فاژه:

شخصیکه اگر در رابطه با فاژه ( خمیازه)  به هدایت و توصیه‌های رسول الله صلی الله علیه وسلم  توجه نکنند دچار مشکل شده و مسلماً با موارد زشت و ناپسند و در نهایت با گناه مواجه خواهد شد که این موارد عبارتند از:

- از اجر و پاداش کارهای نیکی که با انجام و رعایت کردن این سنت به دست می‌آید، محروم می ‌گردد.

- چهره فاژه‌کننده به خاطر باز شدن دهان و نگرفتش با دست، زشت و بدریخت می‌شود.

- گاهی مواقع در حین فاژه ، رگ‌های عصب و شاهرگ‌ها منحل شده و فک می‌افتد یا اینکه ضعیف و شل می‌شود.

و در نهایت، فاژه ه باعث رضامندی و خشنودی شیطان شده و سبب دخول آن از مجرای دهان شده و به خاطر اطاعت از او و نافرمانی خداوند متعال شیطان به هدف خود می‌رسد.
(مراجعه فرماید به  شرح ابن العربی بر سنن ترمذی، ۱۰/۱٩۸. ).

رسول اکرم صلی الله علیه وسلم  می‌فرماید:«إذا تثاءب أحدکم فلیرده ما استطاع فإن أحدکم إذا تثاءب ضحک منه الشیطان».  هنگامی که یکی از شما فاژه  کشید اگر توانایی داشت آن را دفع کند زیرا هنگامی که یکی از شما فاژه  می‌کشد شیطان می‌خندد.

 و در جایی دیگر ی  می‌فرمایند: «إِذَا تَثَاوَبَ أَحَدُكُمْ فِى الصَّلاَةِ فَلْيَكْظِمْ مَا اسْتَطَاعَ فَإِنَّ الشَّيْطَانَ يَدْخُلُ». «زمانی که یکی از شما خمیازه کشید دستش را جلوی دهانش بگیرد زیرا که شیطان داخل دهان او می‌شود».

صدایی را که شخص در حین فاژه کشیدن از خود در‌می‌آورد یک اخلاق و عادت زشت و بدی است، چون که از انجام این عمل و صدا شیطان خوشحال شده و می‌خندد. و همچنان یک احساس و فضای خسته کننده نیز در محیط مذکور حکمفرما می گردد.
 رسول اکرم صلی الله علیه وسلم  می‌فرمایند:«وإما التثاءب فإنما هو من الشیطان فلیرده ما استطاع فإذا قال: ها، ضحک من الشیطان». (فاژه از طرف شیطان است اگر توانایی و استطاعت داشت جلوی آن را بگیرد و هنگامی که شخص با فاژه  صدای «ها» را از خودش درمی‌آورد شیطان خوشحال و خشنود می‌شود).(در رابطه با خمیازه شدید حدیثی روایت شده که «التثاءب الشدید والعطسة الشدیدة من الشیطان»، ضعیف است و علامه آلبانی آن را ضعیف قرار داده است و همچنین ابن السنی در صفحه  ٩٧، شماره ۲۶۴ در محقق عمل الیوم واللیلة ضعیف قرار داده است. و همین قول رسول الله صلی الله علیه وسلم   «فلیکظم ما استطاع» کفایت می‌کند و کافی است.)
«هنگام فاژه  کشیده «تعوذ» گفتن: 

در هنگام فاژه کشیدن گفتن «أعوذ بالله من الشیطان الرجیم» مشروعیت ندارد».

خیلی از مردم، هنگام فاژه  کشیدن «أعوذ بالله من الشیطان الرجیم» می‌گویند و آن را یک عمل مستحب می‌پندارند و اگر این عمل مشروع می‌بود حتماً موارد زیادی در رابطه با آن از پیامبر صلی الله علیه وسلم و اصحابش نقل می‌شد حتی در رابطه با این موضوع حدیث ضعیفی هم موجود ندارد و هیچ جای تردید نیست که هر آن عملی که بر آن دلیل شرعی وجود نداشته باشد آن عمل بدعت محسوب می‌شود و هر بدعتی مردود به صاحبش باز گردانده خواهد شد.
چنان‌چه از حضرت عایشه (رض)روایت شده که آن حضرت صلی الله علیه وسلم  فرمودند: «من عمل عملاً لیس علیه امرنا فهو رد»   «هر کس که عملی را انجام دهد که آن عمل از دین ما نیست و مورد تأیید دین ما نیست آن مردود است».(امام مسلم/ در صحیح خود این حدیث را در کتاب الاقضیة، باب نقض الأحکام الباطلة و رد محدثات الامور، ۵/۱۳۲ تخریج کرده است.)

پیامبران فاژه نمی‌کشیدند!

حافظ ابن حجر/ در فتح‌الباری می‌نویسد: از خصایص و ویژگی‌های نبوی موردی است که ابن شبیه و بخاری در کتاب تاریخ خود از روایت مرسل (مرسل از انواع حدیث ضعیف است ) «یزیدبن أصم» نقل کرده‌اند که: «ما تثاءب النبي  قط» یعنی پیامبر اکرم صلی الله علیه وسلم هیچ وقت فاژه  نکشدید و امام خطابی نیز از طریق «مسلمه بن عبدالملک بن مروان» تخریج کرده‌اند که گفته: «ما تثاءب نبي قط» و مسلمه بسیاری از صحابه کرام را دریافته و ملاقات کرده است و راوی ثقه و راستگویی است و حدیث «أن التثاءب من الشیطان» تأییدی است بر اینکه پیامبران صلواة الله علیهم، هیچـ‌گاه فاژه  نکشیده‌اند. (مراجعه شود به  فتح‌الباری، ۱۰/۶۲۸ومراجعه شود:به فضل‌الله الصمد، شرح ادب المفرد، ۲/۳٩۴)

جلوگیری از فاژه کشیدن:
برای اینکه از فاژه های زیاد نجات یابیم ، اطبا ء پیشنهاد می نمایند که از طریق  بینی خود نفس بکشید و هوارا از دهانتان خارج کنید. بنابراین، هنگامی که احساس فاژه  دارید، چندین نفس عمیق کشیده و می توانید قبل از شروع آن را متوقف کنید.

بهتر است از طریق بینی خود، هوا را داخل داده و از دهان خارج کنید. این کار اجازه می دهد اکسیژن را وارد کرده و هوا را به دیافراگم خود منتقل کنید .
نوشیدن اب سرد :
اطبا ء میگویند خنک شدن بدن می تواند در از بین بردن فاژه موثر باشد. وحتی خوردن غذاهای سرد نیز برای جلوگیری از فاژه  زیاد موثر است. سبک زندگی سالم را دنبال کنید زیرا به طور کلی، سالم بودن می تواند احساس خستگی را کاهش دهد.

آروغ چیست (Burping)؟
آروق (عروق ) زدن (برپنگ) عبارت ازخارج کردن  گازات معدوی است که با بوی غیر خوش ایند از دهن خارج میگردد. این گازات ممکن است توسط مواد غذایی هضم نشده که در روده تولید شده و یا ممکن است مانند بلع هوا در حال صحبت کردن موجب آروق گردد.
المانها (  Rülpsen ) گفته واز کسیکه آروق درپیشروی مردم بزند ، به دید تحقیر دیده واز شنیدن آواز آروق نفرت جدی دارند ، بخصوص از آنعده آروق که بوی سیرداشته باشد ، حتی مواردی دیده شده که از سلام وعلیک به همچو اشخاص خود داری میکنند واگر احیانا از شخصی آروق  به  خطآ خارج شود در جمع کل (Entschuldigung) (معذرت جهری ) میخواهد .از تکرار آن خود  داری میکند.

آروق زدن در موارد مانند عادت بسیار خوب و اظهار خوشی و رضایت در کلچر تمدن منګولیا آن مناطق است. در نشست های دیپلوماتیک اګر مهمان رسمي بعد از صرف غذا آروق نه کشد بر مهما ندار خوش نه خورده و اما زمانیکه بعد از صرف غذا مهمان اروغ بکشد، موجب مسرت و خوشی صاحب خانه میشود.
همچنان در کشور چین و تایوان، آروق زدن بیانگر لذت بردن از غذاست و میزبان این صدا را نوعی تعریف ازهنر آشپزی خود تلقی می‌کند.
قابل یاد دهانی است که : آروق زدن بعد صرف طعام در کشور های چون ترکیه، هند و عربستان سعودی بمثابه تعریف غذا محسوب میشود .
در کشور ما افغانستان آروق زدن  بخصوص بعد از صرف طعام از جمله عیوب شمردیده نمیشود ، و حتی برخی از مردم با شنیدن آروق ، به آروق کننده اصطلاح «نوش جان» را نیز استعمال می نمایند  یعنی که غذا مزدار صرف نموده اید ،ویا اینکه غذا بسیار خوش مزه بود . ولی هستند تعدادی از انسانها که آروق زدن بخصوص هنگام صرف طعام اظهار نفرت میکنند و آنرا بد هم می بینند.
عوامل آروق:
اطباء بدین عقیده اند که آروق زدن عمل است که بدن میخواهد خودرا از گازات که ممکن منبع خارجی داشته باشد خلاص نماید این گازات ، در حال صحبت کردن ، خنده کردن ، جویدن نان ویا اثر شترس ها داخل معده میگردد که بعدآ بشکل آروق از بدن خارج میشود.
اساس ترین علت آروق:
اساسی ترین علت  آروق زدن را اطبا ءمریضی ریفلاکس معده به مری یا(GERD ) معرفی داشته است . هنگامی که عضله انتهایی مری به خوبی بسته نمی شود، محتویات معده از جمله اسید می تواند به مری راه یافته و منجر به آروق شود .
چگونه میتوان از آروق نجات یافت؟
اولین: راه که اطباء در نجات آروق پیشنهاد می نمایند ،  همانا نوشیدن معایات است  : طوریکه متذکر شدیم اولین، ساده ترین و مطمئن ترین راه برای جلوگیری از آروق زدن ، نوشیدن مایعات، ترجیحا آب است. اگر آروق زدن عاملش سوء هاضمه باشد ، چای وسایر مایعات  که برای هاضمه مفید باشد برای جلوگیری از آروق فایده میرساند.
دومین: رهنمود صرف کردن انواع غذا در اوقات مختلفه است. این بدین معنی است که بسیاری از اوقات  ممکن است با صرفنظر از یک وعده غذایی ، در سیستم هاضمه معده  گاز ایجاد شود . خوردن غذاهای چرب، پس از یک دوره گرسنگی می تواند باعث بوجود امدن گاز شود . علاوه بر این، مطمئن شوید غذا را خوب می جوید و با عجله غذا نمی خورید .
سومین: راه تقلیل آروق  نشستن ارام ومطمین در وقت صرف طعام است: برخی مطالعات نشان داده اند که نشستن باعث می شود که گازات اسانتر از معده خارج شود و یکی از روشهای سریع مقابله با آروق زدن مکرر ، همین است.
چهارمین: راه تقلیل آروق ترمیم دندان های  ساختگی است :همانطور که گفته شد ، دندان مصنوعی نامناسب می تواند باعث بلع هوا شود. همچنین ، قطره بینی نیز می تواند باعث شود مقداری هوا وارد سیستم معدوی گردد.
پنجمین: را تقلیل آروق همانا تداوی رفلکس معده است :اگر  رفلکس اسید معده ، علت آروق زدن بیش از حد باشد ، بهتر است در خوردن برخی مواد غذایی زیاده روی صورت نگیرد  . برخی مواد غذایی مانند مرکبات، غذاهای ادویه دار، و نوشیدنی گازدار می توانند اسیدیته معده را افزایش دهند ، بهتر است از آنها پرهیز شود.
ششمین: راه تقلیل آروق همانا : تبدیل برخی از داروها است . مانند آنتی بیوتیک می تواند با بر هم زدن تعادل روده ، باعث نفخ شوند. بنابراین، اگر آروق با مصرف داروی خاصی بیشتر می شود ، با طبیب معالج  خود در مورد صحبت بعمل ارید .
هفتمین: عامل که در تقلیل آروق موثر می باشد همانا تداوی ومعالجه امراض روانی است .اگر انسان تحت شترس جدی قرار داشته باشد ، باید انرا دقیق مدیریت کند. صحبت با یک مشاور و روانشناس ، در مورد مشکلات شما می تواند به کنترل استرس کمک کند .

برخی ازأطباء درمورد تداوی ومعالجه آروق  پیشنهاد نوشیدن شیروشربت وچای نعناع رانموده اند.
نباید فراموش کرد که : آروق زدن، ناخوشایند است، اما اغلب می توانید آن را با تغییر عادات غذایی و شیوه زندگی تداوی ومعالجه نمود ،  اگر دچار نفخ و آروق زدن بیش از حد هستید و پس اقدامات اولیه و تغییرعادات غذایی و زندگی ، تداوی نشدعاقلانه ترین کار مراجعه به داکترمعالج ومتخصص  است .
رهنمود اسلامی در مورد آروق:
طوریکه متذکر شدیم آروق صدایی است که در نتیجه سیری ایجاد می‌شود، و همراه آن بویی از معده شخص بیرون می‌آید.
 پیامبر صلی الله علیه وسلم، پس از اینکه عبدالله ابن عمر نزد او آروق کرد، به او فرمود: «آروقت را از ما دور کن، چون کسی که در این دنیا بیشتر سیر باشد در آخرت بیشتر و طولانی‌تر گرسنه خواهد بود».(حدیث حسن - ترمذی و ابن ماجه و آلبانی در السلسله الصحیحه (1/343)
در اینجا دلیلی وجود ندارد که ما به کسی که آروق می‌زند، چه بگوییم. بنابرین ابن‌مفلح می‌گوید: «چیزی در مورد جواب آروق ‌زدن وجود ندارد، ولی ابن عقیل و دیگران می‌گویند هرگاه آروق زدن الحمدلله گفت، مستحب است که جواب وی را بدهد. در حالی که این چیزی است که رایج شده است. (واساس شرعی ندارد).( الآداب الشرعیه (1/2، 404/329).)

آداب تف‌انداختن:

تف، همان آب دهان است که هنگام بیرون‌آمدن از دهان تف گفته می‌شود.
حَدَّثَنَا إِسْحَاقُ بْنُ نَصْرٍ، قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ الرَّزَّاقِ، عَنْ مَعْمَرٍ، عَنْ هَمَّامٍ، سَمِعَ أَبَا هُرَيْرَةَ، عَنِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم قَالَ ‏ « إِذَا قَامَ أَحَدُكُمْ إِلَى الصَّلاَةِ فَلاَ يَبْصُقْ أَمَامَهُ، فَإِنَّمَا يُنَاجِي اللَّهَ مَا دَامَ فِي مُصَلاَّهُ، وَلاَ عَنْ يَمِينِهِ، فَإِنَّ عَنْ يَمِينِهِ مَلَكًا، وَلْيَبْصُقْ عَنْ يَسَارِهِ أَوْ تَحْتَ قَدَمِهِ، فَيَدْفِنُهَا ‏»‏‏.‏ (صحیح بخاری جلد ۱ کتاب ۸ حدیث ۴۰۸)

حَدَّثَنَا آدَمُ، قَالَ حَدَّثَنَا شُعْبَةُ، قَالَ حَدَّثَنَا قَتَادَةُ، قَالَ سَمِعْتُ أَنَسَ بْنَ مَالِكٍ، قَالَ قَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وسلم ‏ «‏ الْبُزَاقُ فِي الْمَسْجِدِ خَطِيئَةٌ، وَكَفَّارَتُهَا دَفْنُهَا ‏»‏‏.‏(صحیح بخاری جلد ۱ کتاب ۸ حدیث ۴۰۷)

با استناد به احادیث فوق الذکر تف کردن بسوی کسی عمل خلاف ادب است و خود تف ناپاک است چون اگر پاک میبود رسول الله صلی الله علیه وسلم امر دفن او را نمی داد. وَمَا يَنطِقُ عَنِ الْهَوَى (النجم ۳)

باید به طرف چپ خود تف بیاندازد. چون پیامبر صلی الله علیه وسلم فرموده است: «آیا یکی از شما راضی می‌شود که در صورت او تف بیاندازد؟ هرگاه یکی از شما (برای نماز خواندن) در جهت قبله ایستاد رو به خدای خود ایستاده است و فرشته در طرف راست اوست، پس در طرف راست خود تف نیاندازد. و در جهت قبله نیز تف نیاندازد. یا به طرف چپ تف بیاندازد، یا زیر پاهای خود بیاندازد. و اگر نتوانست تف را نگه دارد، این کار را بکند. یعنی در لباس خودش بیاندازد.( صحیح الجامع (2661)).

مأخذ ها و منابع مهم:
-  آداب عطسه و خمیازه  تأليف: اسماعیل الرمیح مترجم:گلناز رخشانی مقدم

- کتاب حدیث شریف، صحاح سته، مشکوه المصابیح

- قاموس های فارسي عربی، عربی انګلیسی والمانی

- فتح‌الباری    

- فضل‌الله الصمد، شرح ادب المفرد.
- الفوائد المجموعة فی الأحادیث الموضوعة از علامه شوکانی.
- کشف الخفا از علامه عجلونی

فهرست مطالب مندرج :

- عطسه چیست؟

- عوامل عطسه  
- ایجاد نظم خاص جسمانی در وقت عطسه
- چرا بعضی‌ها پشت‌سرهم عطسه می‌کنند؟

- چرا برخی افراد با صدای بلند عطسه می‌کنند؟
- مؤمن عطسه را دوست دارد
- عطسه های پی در پی
- مراعات تُـنِ صدا وبستن دهـن در وقت عطسه

- کج کردن دهـن در وقت عطسه

- گفتن «الحمد الله » با صدای بلند
- انواع «حمد » درعطسه
- جواب شخص عطسه کننده

- جواب عطسۀ غیر مسلمان ( کافـر)

- فواید جواب عطسه کننده

- داستان زیبا وآموزنده

- عطسه‌زننده در پاسخ جواب‌دهنده چه بگوید؟

- چه کسی مستحق جواب دادن نیست؟

- فاژه چیست (Yawn )؟
- عدم رعایت دساتیر شرعی در وقت فاژه

- «هنگام فاژه  کشیده «تعوذ» گفتن  

- پیامبران فاژه نمی‌کشیدند!

- جلوگیری از فاژه کشیدن

- آروغ زدن چیست (Burping)؟

- عوامل آروق
- اساس ترین علت آروق
- چگونه میتوان از آروق نجات یافت؟
- رهنمود اسلامی در مورد آروق

- آداب تف‌انداختن

عـطسه وآداب آن
تتبع ونگارش :امین الدین «  سعـیـدی- سعید افغانی »

مدیر مرکز مطالعات ستراتــیــژیکی افغان

ومسؤل مرکزفرهنگی د حق لاره- جرمنی
مهتمم : دکتور صلاح الدین «سعیدی – سعید افغانی »
مصحح: فضل احمد
ادرس   :دا بریښنالیک پته د چټیاتو تر وړاندې ساتل کیږي. تاسې د جاوا سکریپټ فعالولو ته اړتیا لرئ څو یې وګورئ.