سیر معارف در افغانستان مقدمه : تعریف معارف یا « تعلیم وتربیه»

.

آمار معارف طی ۱۷ سال اخیر
طبق راپور اداره یونوسوف در سال ۲۰۱۱ حدود ۱۴ هزار مکتب در سراسر افغانستان فعال بود که در این مکاتب ۸ میلیون و یکصد هزار شاگرد که ۳۸ در صد شان را دختران تشکیل می‌داد وجود داشت که آنها را ۱۷۵ هزار آموزگار آموزش می‌داد.

 در سال ۲۰۰۱ در سراسر افغانستان ۳۴۰۰ مکتب فعال بود که این مکاتب یک میلیون شاگردتوسط ۲۰ هزار استاد تدریس می‌گردید و حضور دختران در این یک میلیون نفر، نزدیک به صفر بود.      در سال ۲۰۱۳ دارای ۱۶۰۰۰ مکاتب ابتدائی متوسطه و عالی داشت. که این مکاتب ناکافی بوده ضرورت به ۸۰۰۰ مکتب دیگررا داشت.  در سال ۲۰۱۴ وزارت معارف افغانستان گزارش داد که ۸٫۳۵ میلیون شاگرد ثبت نام کرده‌اند که ۶٫۶ میلیون آنها حاضر هستند و ۱٫۵۵ میلیون شان غیرحاضرهستند. یعنی مکاتب شان در اثر بی امنی مسدود گردیده است

در سال ۲۰۱۵ به تعداد ۱۶۴۰۰ در کشور رسما وجود داشت . به گفته وزارت معارف ۹ میلون شاگرد درین مکاتب تدریس می شدند.  در افغانستان دوره ابتدائی ۶ سال بوده  هر صنف در شش روز هفته  روزانه ۳ ساعت تدریس می شود . هر ساعت درسی فعلا ۳۵ دقیقه میباشد.

گفته میتوانیم اکنون در افغانستان ۱۶۴۰۰ مکتب ۸۴ موسسات تحصیلات عالی دولتی و خصوص وجود دارد از جمله بیشترین ولایت که موسسه تعلیمی  زیاد دارد کابل بدخشان ننگرهاربلخ وکندهار است.

طبق را پور سازمانهای بین المللی مانند یونسف  یو اس آی دی  ، و سیا افغانستان یکی از جوانترین جمعیت‌ها را در جهان دارا است و حدود ۴۱ درصد جمعیت این کشور زیر ۱۴ سال و ۶۴ درصد آن زیر ۲۴ سال قرار دارند. افغانستان ۱۳ میلیون کودک و جوانان واجد شرایط به مکتب را دارد. در افغانستان، سواد رابطه محکمی با وضعیت اقتصادی و زندگی شهری دارد. در خانواده‌های ثروتمند ۵۰٪ از زنان بین سنین ۱۵–۲۴ سال با سواد بوده، و در خانواده‌های فقیر ۵٪ خانم‌ها با سواد می‌باشند. گفته میتوانیم اکنون ۳۸ فیصد مردم افغانستان با سواد شده‌است

طبق اظهارات فاروق وردک غرض اعمار ۸۰۰۰ مکتب به ۳ ملیارد دالر ضرورت است.  « خیلی جالب است به اساس تجارب که بنده کریم پوپل  دارم تا زمانیکه ریاست تعمیرات  وزارت تعلیم وتربیه دوباره احیا نشود ۲۰ فیصد این پول درراه معارف بمصرف نخواهد رسید. »

مصارف شاگردان مکاتب عالی ۱۰۰۰ دالر دریک سال می‌باشد در حالیکه مصارف شاگردان قرا و قصبات ۷۰ دالر در سال میباشد که از طرف دونرهای خارجی و یونسف پرداخته میشود. بین سال ۲۰۱۱–۲۰۱۴ تعداد شاگردان موسسات تحصیلات عالی دوچند گردیده به ۱۵۳۳۱۴رسیده بود که از جمله ۳۰۴۷۶ آن زن بود. تعداد شاگردان موسسات تحصیات عالی شبانه به ۱۶۱۹۸می‌رسد که ۱۲ فیصد کمیت آنرا زنان تشکیل می‌دهد. ۱۲ پوهنتون دولتی افغانستان از طریق اداره تعلیمات عالی بانک جهانی تمویل می‌شود. تا اکنون شاگران و استادان مولد ۹۰۰۰ ژورنال و ۷۰۰۰ کتاب گردیده‌اند. این ۱۲ پوهنتون با استفاده از مواد درسی و تکنالوجی درسی اداره بنام تکنالوجی تحصیلات عالی آسیائی که در کشورتایلند موقیعیت دارد استفاده و کنترول می‌گردد. بر اساس ارقام وزارت معارف. بودیجه مصرفی این وزارت در سال جاری حدود ۵۶۴ میلون دالر در سال میباشد.
وزارت معارف در مجموع ۱۹۰ هزار آموزگار دارد که از این میان ۳۶ در صد آن را معلمین مسلکی تشکیل می‌دهند. در حالی که در سال ۲۰۰۱  از میان ۲۰ هزار معلم معارف، تعداد بسیار قلیلی از آنها معلم مسلکی بودند. کمبود معلم مسلکی به این دلیل بود که در آن سال  درسراسر افغانستان فقط ۴ دارالمعلمین وجود داشت که مجموع فارغان آنها از ۴۰۰ تن تجاوز نمی‌کرد. ولی امروز این وزارتخانه ۴۲ دار المعلمین دارد که شامل تمام ولایات کشور می‌شود. در ضمن ۱۱۱ باب الحاقیه معلمین در ولسوالی‌های دور دست ولایات نیز فعالیت می‌کنند که این دارالمعلمین‌ها سالانه می‌توانند تا ۶۱ هزار نفر فارغ‌التحصیل بدهند.

مکاتب خصوص
حدود ۵۰۰ مکتب خصوصی در افغانستان فعالیت نموده حدود یک صد هزار دانش آموز در این مکاتب درس می‌خوانند.

مکاتب تخنیکی و مسلکی 
در سالهای گذشته، در بخش تعلیمات تخنیکی و مسلکی نیمه عالی، نصاب تعلیمی وجود نداشت، اما وزارت معارف توانسته‌است نصاب این موسسات را نیز تکمیل کند. امروز ۴۶ هزار تن در مکاتب تخنیکی و مسلکی درس می‌خوانند، در حالی که ده سال قبل در این بخش فقط ۱۵۰۰ شاگرد مصروف آموزش بودند. نظر به آمارهای وزارت معارف، ده سال قبل ۳۸ انستیتیوت تعلیمات تخنیکی و مسلکی وجود داشتند، اما حالا ۱۴۵ باب مکتب تخنیکی و مسلکی وجود دارند که ۴۰ باب آن انستیتیوت هستند.

تعلیمات اسلامی
مشکل عمده دیگر افغانستان در گذشته در بخش تعلیمات اسلامی بود. ده سال قبل در سراسر افغانستان ۲۲۲ مدرسه دینی وجود داشت که در این مدارس ۴۲ هزار تن مصروف فراگیری علوم اسلامی بودند و توسط نزدیک به پنجصد عالم تدریس می‌شدند. وزارت معارف می‌گوید بخاطر اینکه کودکان افغانستان در کشورخود شان دروس اسلامی بیاموزند به افزایش مدارس و استادان مسلکی توجه نمود. نصاب تعلیمی در فقه حنفی و جعفری را تهیه نموده است..
به اساس گفته‌های سخنگوی وزارت معارف امروز ۷۷۵ مدرسه دینی رسمی در افغانستان وجود دارد که در این میان ۶۱۴ باب آن مدرسه، ۵۸ باب دارالعلوم و ۱۰۴ باب آن دارالحفاظ است و از میان نزدیک به دو صد هزار طلاب مدارس، ده درصدشان را زنان تشکیل می‌دهند.

تاریخچه روش تدریس در افغانستان
قبل از ظهور اسلام در آريانا  با ستان و خراسان تعليم و تربيه توسط آئين (ويدي) و سپس در مدنيت اوستائي صورت ميگرفت، بر علاوه مراكز آئين زرتشتي و امثال آن وجود داشت و منطق ارسطو، فلسفه، علم نجوم، طب يونان نيز تدريس ميشد.اوج فرا گرفتن علم در زمان سامانیان برمی گردد  در آن زمان بزرکترین کتابخانه منطقه در بلخ وجود داشت که بنام کتابخانه نوبهار بلخ یاد می گردد. پس از اینکه اسلام در کشور ما بر قرار شد فرا گرفتن قران اولین علت است که مسلمانان را مجبور ساخت تا بخوانند و بیاموزند. بدین وسیله اولین مدرسه در مدینه مکرمه افتتاح گردید که معلم آن محمد پیامبر اسلام بود. دومین مدرسه در مکه  بدنبال آن  در بغداد و شام بود که مسلمانان قران و نوشتن را می آموختند. یکتعداد اطفال و جوانان کشورهای فتح شده  توسط اعراب به کشورهای عربی برده شده در آنجا تعلیمات اسلامی شده دوباره بوطن شان اعزام می گردیدند. پس از اینکه فتوحات اسلام در آسیای میانه رسید. در آن زمان درین کشوربه رسم دین بودائی  و زردشتی کتابهای های زیادی چاپ می شد که از کاغذ و پوست حیوانات بود. مشهورترین کتابخانه آنزمان کتابخانه همانا نوبهار بلخ بود که توسط برمکیان اداره میشد . حتی پس از اینکه بلخ توسط مسلمانان فتح شد آنها این کتابخانه را به آتش نکشیدند.الی حمله یعقوب لیث این کتابخانه محفوظ بود. سلجوقیان اولین کسان است که خدمات بی پایان نه تنها در نشر دین اسلام بلکه در  تشکیل مدارس مساجد مکاتب نظامیه ونشر کتاب خدمات نمودند. دانشمند سلجوقی خواجه نظام الملک وزیر، اولین کسی است که از سرمایه خود نظامیه را در قرن چهارم هجری بنا نمود. در نظامیه علاوه بر قرآن مضامین طب نجوم الجبر فلسفه دارو سازی تدریس می گردید. به همین ترتیب در اکثر کشورهای اسلامی نظامیه ها تاسیس گردید. به شاگردان کتابهای داده میشد که بعضی در مدت دوسال بعضی در مدت شش سال به تکمیل می رسانیدند . این دوره را دوره ابتدائی یا مکتب می نامیدند. در افغانستان شیوه تدریس نیز مانند عرب بود که تقریبا تا امروز کماکم به همان شیوه ادامه دارد. شاگردان خورد سن در مساجد به آموختن قرآن و نوشتن می پرداختند. مدرسه ها معمولا در شهر ها در کنار مسجد جامع ساخته میشد که معمولا جوانان و بزرگ سالان در آن تدریس میشد. در مساجد شاگردان مکلف به خواندن قرآن نوشتن خط خواندن کتاب حافظ شیرازی ، بوستان گلستان بودند. کسانی که بوستان را ختم می نمود شخص با سواد میبودند.
تاریخ تعلیم وتربیت نیمه مدرن درافغانستان به دوره دوم حاکمیت امیرشیرعلی در سال۱۸۷۵ برمیگردد. امیرشیرعلیخان دراین سال، مکتب نیمه عصری رادر کابل ایجادنمود که ازدو مکتب ملکی ونظامی تشکیل یافته بود. برخی ازنویسندگان، اقدام امیرشیرعلی درتاسیس نخستین مکتب مدرن را ناشی ازنظریات وپیشنهادات سیدجمال الدین تلقی کرده‌است . مکتب ملکی، مخصوص خوانین و سرداران کشوردر پایتخت بود که دربالاحصارتاسیس گردیده بود که درآن، فرزندان خانواده‌های امیر و خوانین دربار مضامین حقوق، اداره، سیاست، علوم دینی وتاریخ را فرا می‌گرفتند. اما مکتب نظامی که در شیرپور کابل تأسیس شده بود، تعلیمات نظری قرائت، تحریر، علوم دینی، تاریخ وتعلیمات نظامی آموزش داده می‌شد که به صورت لیلیه به سرمیبردند ومصارف شان رادولت تأمین می‌کرد. هردومکتب توسط عبدالقادرمسئول نشریه شمس النهار اداره می‌شد که درحقیقت، اولین وزیرافتخاری معارف افغانستان به شمارمیرود. اما تدریس ریاضی، کیمیا، جغرافیاومهندسی به عهده آموزگاران خارجی بود. این دومکتب توسط حوادث بعدی که سلطنت امیررا ازبین برد وافغانستان موردهجوم نیروی انگلستان واقع شد، ازمیان رفت.

اولین مکتب به شیوه امروزی 
در سال ۱۲۸۲ شمسی، در زمان حکومت امیر حبیب الله خان، نخستین مکتب ابتدایی به سبک جدید، به نام حبیبیه، در کابل تاسیس شد. در آغاز تاسیس این مکتب، تمام معلمان و مسولان اداری آن از کشور هند بودند. که بزودی از یکتعداد مولیان و شاعران استفاده شده در کنار چند مکتب دیگر در مرکز بنا شد. 
در همین سال بود که اولین شورای معارف که وظیفه آن بررسی مواد درسی، وضع مالی، حفظ نظم و مسایل اداری مکتب ها بود، در کابل تاسیس شد.
در سال ۱۲۹۱، اولین دارالمعلمین افغانستان در کابل به وجود آمد و شماری از کسانی که سواد را به شکل سنتی آن در مساجد آموخته بودند، در دارالمعلمین پذیرفته شدند.
دو سال بعد از تاسیس نخستین دارالمعلمین افغانستان، برای اولین بار ۶۵ نفر از این مرکز آموزش معلم، فارغ التحصیل شدند.

توسعه مکتب ها
با آغاز زمامداری امان الله خان و با توجه به اینکه او نسبت به مکاتب جدید و آموزش های مدرن، توجه خاص ای داشت، مکتب ها در کابل و ولایات توسعه پیدا کرد. ازمهمترین گام هایی که در این راه بر داشته شد، تاسیس وزارت معارف در افغانستان بود. دولت توانست با تشکیل این وزارتخانه، نظارت بیشتری بر امور مکتب ها داشته باشد. در همین زمان بود که اولین قانون اساسی افغانستان به تصویب رسید. با تصویب این قانون، آموزش و پرورش، برای همه کودکان و نوجوانان افغانستان، اجباری شد.
در همین سالها، انجمنی برای تالیف و ترجمه کتاب های درسی، و بررسی وضعیت مکتب ها و آموزگاران در کابل تاسیس شد.در کمتر از چند سال، مکتب های ابتدایی پسرانه و دخترانه در کابل و ولایات گسترش یافت و تعداد زیادی دانش آموز از این آموزشگاه ها فارغ التحصیل شدند. همچنین شماری دانش آموز، برای تحصیل به کشورهای خارجی، از جمله ترکیه، آلمان و فرانسه اعزام شدند.

تاسیس مکاتب عصری و اعزام  دانشجویان افغان غرض تحصیل بخارج
در دوره امان الله خان، شماری دانش آموز، برای تحصیل به خارج اعزام شدند در سال ۱۳۰۱ خورشیدی، لیسه امانیه که بعد به استقلال تغییر نام داد، به کمک دولت فرانسه در کابل تاسیس شد.
مدیر این مکتب و تعدادی از معلمان آن نیز از کشور فرانسه بودند. یک سال بعد، در سال ۱۳۰۲ خورشیدی، لیسه امانی به کمک دولت آلمان راه اندازی شد. مدیر این مکتب و شماری از معلمین آن نیز از کشور آلمان بودند. کمک های دولت های فرانسه و آلمان به لیسه های استقلال و امانی در سال های اخیر ازسر گرفته شده و این مکاتب، همچنان پیشرفته ترین آموزشگاه های افغانستان هستند.  در دوره حبیب اله کلکانی مکاتب همه مسدود بود.    نادر خان تشكيلات سابقه و معارف را دوباره منظم نموده و سرو صورت داد. همچنان در طول دوره سلطنت نادر شاه مكاتب ابتدائي در سراسر مملكت عام شد، فاكولته طب، دارالعلوم عربي، دارالايتام نادري، مكتب دواسازي، مكاتب استقلال، نجات، حبيبه، غازي دوباره احياء گرديد.

در قانون اساسي آن دوره تعلميم و تربيه بر تمام جامعه زن و مرد لازمي گرديد و به اساس ماده (۲۰) قانون اساسي تعلمايت ابتدائي اجباري گرديد.

تعليم و تربيه دوره ظاهرشاه نسبت به دوره پدرش تدريجاً انكشاف بيشتر نمود، نواقص در اصول تعليم و تربيه رفع گرديد و معمولاً در اين دوره (۴۳) باب مكتب جديد در تمام افغانستان تاسيس گرديد كه (۱۶) باب آن در كابل و متباقي آن در ولايات ايجاد گرديد. موسسه تربيهء معلم كابل، فاكولته حقوق و علوم سياسي در كابل تاسيس گرديد.

در سال ۱۳۵۲ رژيم سياسي در افغانستان تغيير كرد، محمد داود خان سلطنت را به جمهوري تبديل كرده و خودش به حيث رييس جمهور افغانستان زمام قدرت را در دست گرفت.

همانگونه كه تحولات در عرصه هاي مختلف افغانستان رونما گرديده در ساحه معارف نيز تحولاتي بوجود آمد مكاتب دهاتي و ابتدائي رشد نمود.  پس از سال ۱۳۵۸  وضع امنیتی کشور خراب شده مکاتب صرف در بعضی از شهر ها فعال بود. در دوره طالبان دوباره وضع مکاتب رقت بار گردید. که صرف نام بود وبس. پس از سال ۲۰۰۱ مکاتب احیا و تعداد کثیری  جدیداً ایجاد گردید.

مکتب های تخصصی
تاسیس مکتب های تخصصی از دیگر اقداماتی بود که در دوره امان الله خان صورت گرفت. در هر یک از این مکتب ها، یک رشته مشخص تدریس و آموزش داده می شد. از مهمترین مکتب های خصوصی، می توان از مکتب اصول تحریر(خوشنویسی)، صنایع، زراعت، قضاوت (حقوق)، دارالعلوم و دارلحفاظ نام برد.

اکابر
در کنار مکتب های جدید، آموزشگاه هایی نیز برای افراد بزرگسال تاسیس شد. در آن سالها، به اینگونه آموزشگاه ها، اکابر می گفتند. این روش از سواد آموزی به دلیل اینکه از سوی امان الله خان بر آن نظارت نزدیک صورت می گرفت، و زیر نظر شخص شاه اداره می شد، به نام "صوت غازی" نامگذاری شده بود.

لیسه استقلال
تابلو قدیمی لیسه استقلال کابل با آغاز زمامداری ظاهر شاه و با توجه به اینکه ترویج زبان پشتو در دستور کار دولت قرار داشت، یک تغییر اساسی در معارف افغانستان صورت گرفت که زبان بود . بعداز مدتی کوتاه دولت تدریس را در ولایات قندهار پکتیا هلمند  جلال آباد لغمان کنرهاربه زبان پشتو نموده باقی به زبان دری تدریس می گردید. 

مشکلات و موانع در معارف افغانستان
از میان ۱۴ هزار مکتب، ۷ هزار مکتب در سراسر افغانستان تا هنوز ساختمان مشخص ندارند و کودکان در زیر خیمه‌ها و حتی فضای آزاد درس می‌خوانند. وزارت معارف سالانه حدود یک هزار مکتب جدید می‌سازد که در مقایسه با ۷ هزار مکتب بدون تعمیر خیلی کم است، چون همه ساله با توجه به جذب شاگردان جدید نیاز به مکتب‌های جدید شدیدتر می‌شود.
این وزارت در سال جاری ۴۵۷ میلیون دالر بودجه دارد که ۱۶۶ میلیون دالر آن بودجه انکشافی است. با این بودجه آنها برای هر شاگرد حدود ۷۰ دالر هزینه می‌کنند، اما در آمریکا برای یک شاگرد سالانه ۲۰ هزار دالر مصرف می‌شود، در کشورهای عربی و اروپا ۷۰۰۰ دالر، در ترکیه ۱۲۰۰ دالر و در کشورهای منطقه حدود ۳۰۰ دالر. 
یکی دیگر از چالشهای معارف افغانستان نبود امنیت است. در طول ده سال گذشته بد امنی‌ها جان صدها آموزگار و شاگرد را گرفته‌است و ده‌ها مکتب را مخالفین دولت سوزانیده اند. هرچند مقامات در وزارت معارف از ارایه آمارها خودداری کرده و این مسوولیت را به وزارت داخله ارجاع دادند، اما آمارهای نشر شده در رسانه‌ها نشان می‌دهد که در جریان سال ۱۳۸۹ بیش از۳۸۰ نفر از دانش آموزان و معلمان در نقاط مختلف افغانستان جانهای خود را از دست داده‌اند.
از جمله ۴۱۲ ولسوالی از ۲۰۰ ولسوالی کشور، بالاتر از صنف دهم برای اناث نداریم. در ۲۱۲ ولسوالی ما اصلاً معلم مسلکی اناث نداریم که چالش عمده یی است و معارف ما را غیر متوازن ساخته‌است. طی زمان های اخیر از اثر نا امنی در سراسر کشور۱۲۰۰ مکتب مسدود بودولی بالاثر تلاش و گفتگو با طالبان فعلاً ۳۸۰ مکتب مسدود بوده حدود ۴۰۰ هزار شاگرد این مکاتب از رفتن به مکتب محروم استند. از جملهٔ آن ۳٫۵ میلیون کودکانی که واجد شرایط مکتب اند شامل مکتب نیستند، یعنی از هر سه کودک، دو تن شان دختر اند.بیشتراز ۵۰ درصد مکاتب افغانستان تعمیر ندارد که خود سد راه دسترسی دختران به مکاتب شمرده می‌شود و ۳۳ درصد مکاتب آب آشامیدنی صحی ندارند. شرایط تدریس در قرا و ولسوالی ها ذیق بوده ۶۰ تا ۷۰ درصد دختران دورهٔ لیسه را به پایان نمی‌رسانند.

وزارت معارف غرض تدریس در مناطق بی امن از علمای دینوی استفاده می نماید اولا از علمای دینی امتحان سویه می‌گیرد و بعد آنها را منحیث معلم استخدام می‌کنند تا در مناطق شان به تدریس کودکان بپرداند. در سال گذشته ۶۰۰ هزار عالم دین در این برنامه شامل شدند.

منابع که این نوشته ها از آنها تحلیل و بعضا مستقیم کاپی شده است.
۱.معارف افغانستان به روایت آمار نوشته دوچ ویله
http://www.dw.com/…/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%B1%D9%…/a-15542426
۲.تاریخچه گشایش مکاتب (مدارس) نوین درافغانستان نوشته وبگاه بی بی سی
http://www.bbc.com/…/2008/03/080322_s-afg-first-school.shtml
۳.وزارت معارف افغانستان: 380 مکتب هنوز هم مسدود اند نوشته وبگاه دوچ ویله 
http://www.dw.com/…/%D9%88%D8%B2%D8%A7%D8%B1%D8%…/a-17405117
۴. معارف در افغانستان نوشته ویبسایت درخت دانش 
https://www.darakhtdanesh.org/fa/about-education-afghanistan
۵. تعلیم و تربیه در افغانستان نوشته مرویزه عزیزی در ویبسایت وزارت معارف 
http://moe.gov.af/fa/page/7166
۶.تایخچه تعلیم وتربیه مدرن در افغانستان نوشته محمد رحیمی امر تحقیقات علمی پی دی ایف
http://khu.edu.af/…/Ghazn…/payamkhatam/seventh/articleg9.pdf
۸.وزارت معارف خواهان ۳ ملیارد دالر غرض ایجاد 8000 مکتب شده است. ویبساید پزواک نوشته محمد صابر آدینه 
https://www.pajhwok.com/dr/2013/05/18/%D9%88%D8%B2%D9%8A%D8%B1%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%B1%D9%81-%D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%87%D8%A7%D9%86-%D8%B3%D9%87-%D9%85%D9%8A%D9%84%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%AF-%D8%AF%D8%A7%D9%84%D8%B1-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D9%89-%D8%A7%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1-%D9%A8%D9%A0%D9%A0%D9%A0-%D9%85%DA%A9%D8%AA%D8%A8-%D8%B4%D8%AF Ziaullah Zia
۹.نفوس تخمينى کشور حدود ٢٧ و نيم ميليون تن اعلام شد نوشته ویدا برکی در وبگاه پزواک
https://www.pajhwok.com/dr/2013/04/30/%D9%86%D9%81%D9%88%D8%B3-%D8%AA%D8%AE%D9%85%D9%8A%D9%86%D9%89-%DA%A9%D8%B4%D9%88%D8%B1-%D8%AD%D8%AF%D9%88%D8%AF-%D9%A2%D9%A7-%D9%88-%D9%86%D9%8A%D9%85-%D9%85%D9%8A%D9%84%D9%8A%D9%88%D9%86-%D8%AA%D9%86-%D8%A7%D8%B9%D9%84%D8%A7%D9%85-%D8%B4%D8%AF Ziaullah Zia
۱۰.تعلیم وتربیه در افغانستان نوشته ویبسایت اداره کمکهای امریکا 
https://www.usaid.gov/afghanistan/education
۱۱. Afghanistan: Girls Struggle for an Education Qasima, 13, community-based education program student, Mazar-I Sharif, July 2016
https://www.hrw.org/…/…/afghanistan-girls-struggle-education
۱۲.Education in Kabul Afghanistan
https://raziasrayofhope.org/education-in-afghanistan.html
۱۳.Afghanistan national Education for All (EFA) review 2015 report; 2014 نوشته فاروق وردک 
http://unesdoc.unesco.org/images/0023/002327/232702e.pdf

۱۴. راپور وزارت معارف در سال 1394

http://anafae.af/wp-content/uploads/2016/11/Guideline-for-Community-Based-Education.pdf

وزارت معارف در قریه ها از متنفذین دین غرض تدریس  استفاده می نمایند