پښتو "پشتو"

(زبان) پشتو در روشني زبانشناسي مقايسوی- تاريخی آريانی ، زبان شمال شرقی آريائی ثابت شده است  و به همان قومی سکه (ساکه، ساکی) ارتباط داشته که به سال ۱۹۰ پيش از ميلاد ، از باکتريانا (بلخ) به طرف سکيستانه (<ساکستان< سيستان) در جنوب غرب افغانستان کوچيده اند ، مادر پشتو پيش از آ ن با گويشهای (زبانهای) ديگر ميانگين ساکی ، چون زبانهای پاميری ، بويژه با مونجی ، ييدغه (يېدغو) و خُتنی (خُوتني) در مناطق (شمال شرق) تکلم ميشده و همچنان با زبان باختري (يفتليی- کوشانی) ارتباط نزديک داشت . زبان پشتوي باستان (  proto pashto)  با وجوديکه با زبان اوېستايی ارتباط  تنگاتنگی داشه ، ولی با زبان ساکی هرچه بيشتر به مشاهده رسيده است .

چنين برميآيد که زبان پشتو بعد از پامير و بلخ ، روند مراحل (بعدي ) کهن و ميانگين اش را در سيستان ، هېلمند، غور و اراکوزيا (کندهار) طی نموده و سپس مراحل جديد را در کوه سليمان ( کسی غره ) آغاز و در مناطق ديگر پشتونخوا ، پی يکديگر به اکمال رسانده است ( نوشتۀ مورگنستيرن، سيمينار بين المللي  پشتو ، کابل ١٩٥٧م ).

واژۀ پشتو  pašto در واقعيت از يک ريشه کهن *Parsuaḫ parsa/u, منشأگرفته و پسوند aw - - ( نسبتی)   با آن افزوده شده است (سکېرو ٣٨٤ ). البته ازنگاه  براندنشتاين (١-٢) مؤلف پارسی باستان *Parsuaḫ parsa/u, بانام مکان  (پرسواش Parsuaš) و در نتيجه با Parsu اثوري و پرسيس  Persis يوناني همآهنگی دارد که گويا  هخامنشيان پرس Pars و يا پارسه pārsa  منحيث نام کشور و پارسی به منزلۀ نام زبان شان به کاربرده اند.  همچنان سکېرو(همان رېفرنس) عين واژه ها را با نام پهلو Pahlaw (نام  پيشين باشند گان خراسان) و زبان (پهلوی) نيز همريشه  دانسته  که شکل کهن آن  >پرثوه Parθawa بوده است.

پشتون PƏṣtun, pƏštun, pƏx̌tun, pƏxtun

پشتون با واژه زبان "پشتو" ريشه مشترک دارد وازآنجا که پشتو يک زبان ساکي شمرده شده ، پشتون نيز بحيث گوينده همين زبان با دودمان سکه (ساکی) مرتبط دانسته ميشود .

چون واژۀ پشتو را استاد مورگنستيرن *parsa uah  يا  parsa/u  ثابت کرده ، پشتون  نيز با افزايش پسوند ān-  *prstānā(h) و يا هم parsawānā  امکان  پذير ميداند.  درين صورت در هردو اسم  (پشتو و پشتون) گروه آوايی -rs – رس -، بعباره ديگر،( - rst -رست -)  کهن که پارسۍ و ديگر زبانهای جنوب- غربی آريانی آنرا حفظ نموده، پښتو  به (-ښت-)  مبدل ساخته است. u- - در پشتون  pashtun از a - -  کهن، به عبارۀ ديگر از-un  - ، an--  يا ana- - نمايندگی مينمايد.  

ولی پروفیسور مورگنستيرن (EVP) ارتباط ((پشتون)) را با (پکتوېس ) هېرودت ، بربنياد آوا شناسی و ريشه شناسی تاريخی ونيز نژاد شناسي يکسره  رد کرده، به گونه ای که لاسن ( Lassen)، جکسن (Jackson ) و(گريرسن) آنرا به  نحوی نادرست با پشتون- Paštun امروز،بعبارۀ ديگر، با وارينت  گويش شمالشرق يعنی پختون (pƏxtun)  يکی دانسته  و دانشمندان سنتی ما به نوبۀ خويش  برآن پا فشاری کرده و با پکهت ريگويدا نيز مقايسه نموده اند (حبيبي، پخ٢٠٧؛ کهزاد٩٠-٩١).

ولی ميتوان نامهاي(پشتون و پښتونخوا) بالترتيب به جای  پکتوېس Πaχтvεs و پکتوېکې  Πaχтvεke  هېرودت ، با  parsuētai بتليموس وديگر نامهای اتنيکي يونانمانند(pársioi, pārsava, pārsa)  هرچه درستر تطبيق شوند.

به هر رو، در اينجا ما با واژه و مفهوم دوم  پشتو "← پښتونولي" کاری ندا شته، توجه علاقمندان را در مورد به صفحات] ۲۱۵ -۲۲۲ [کتاب معطوف ميداريم .

اگر به جای پرس Pars و يا پارسه pārsa  يادشده  دومين احتمال را در زمينه در نظر گيريم، آن اين خواهد بود که هردو واژه (پشتو-پشتون) با”paršta- " (پشت) اوېستايی ارتباط دهيم  که  معادلش درسانسکريت *Prstha- "" (پشت، بلند وبرتر)  ميباشد، بنابرآن شکل کهن پشتون -*prstānā(h)  مفهوم (کوهستاني، بلند  يا اشکار و برجسته پښتون) را ميرساند.

در کنار پټهان دواصطلاح قديم هندی، روهی و روهيله نيز معنا و مفهوم (پشتون) را (کوهستانی )  ارايه کرده اند که درعين حال با پښت (پشت ، نسل) پښتو هم يکرنگی و شباهت را نشان ميدهد. ( ٥٤٩). پټهان pathan اصلاٌ از شکل (جمع  پشتون يعنی پښتانه peštāna ، بعبارۀ ديگر ، پشتانه paṣtāna بوجود آمده است که در پراکرېټ (هندي  ميانگين) شمال غرب  و تا هنوز هم  در زبانهاي کنون يا نوين هندي "پښتون" را پټهان (pathan ) ميگويند .        ( مورگنستيرن EVP ٦١ ، سکېرو ٣٨٤ ، مکنزی ۵۴۹) .

در کنار ديگر نامهاي "پښتون"  مانندافغان يا اوغان، روهی ، روهیل ، (سلیمانی) هم  چون  پټهان ، از سوي ديگران، به بيان ديگر (عربها) گذاشته شده است.

پښتون " پشتون " با پښتو "پشتو" علاوه برهمريشه بودن ، ارتباط  زبانی- نژادی و زبانی- جامعه يی را نيز دارا ميباشد ، چنانچه ميگويند :

پښتون کسيست که پښتو دارد، نه آنکه تنها پشتو صحبت ميکند. براي روشني بيشتر به بخشهای ۶، ۷- و ۸- کتاب و همچنان قاموس ريشه شناسي  ۲۳۸-۲۴۳ دکتور پوهاند زيار مراجعه شود

* تفاوت های زبانی - زبانهای مروج قومی را در انگلیسی اتنو لنگویستیک می گویند