نوشته کریم پوپل
قزلباشان یا قزل برک یا کلاسرخکان ، به طوایف مختلف ترک، که با سلطان حیدر، و بخصوص با پسر او شاه اسماعیل اول صفوى، در بدست آوردن سلطنت و ترویج مذهب شیعه متحد گردیده
بودند گفته مىشود. این گروه در اوایل حکومت صفویه ازآناتولی و آسیای صغیر به ایران آمدند و در حمایت از تاسیس قدرت صفویه نقش اساسی را ایفاءنمودند. در اقدامات صفویان در خراسان شرقی و حملات نادر افشار به هند بخشی از آنان وارد خراسان شرقی یا افغانستان امروزی گردیدند. قزل باشان در تحکیم و تثبیت ساختار سیاسی حکومت احمد شاه ابدالی و در رقابت های بین سدوزاییان و بارکزاییان و جریانات و تحولات سیاسی افغانستان نقش های مهمی را بازی کردند.
اتحاد قزلباشان با جنبش قرومطیان فرق دارد ولی هردو جنبش از قبایل ترک بر خیسته است. این طوایف ترک، به سبب کلاه سرخ دوازده چین دار که بر سر مىگذاشتند به قزلباش (کلا سرخها) معروف شدند. سلطان حیدر پدر شاه حسین صفوی بستن کلا سرخ را برای بار اول در سر صوفیان و مریدان خود، که در آن زمان طافیه ترکمنی بود ترویج نمود. در تاریخ جهان آرا، منسوب به ابوبکر تهرانى آمده است: ».سلطان حیدر شبى در خواب دید که .... حضرت امیرالمؤمنین صلوات الله علیه، ظاهر گشته فرمود که اى فرزند ! از تو فرزند بدنیا خواهد آمد که کاخ کفر را از روى عالم براندازد. تو باید براى صوفیان و مریدان خود تاجى بسازى، از شمله یا شاخک سرخ. و تاج را بگذنی که دوازده چین یا ترک داشته باشد. چون سلطان حیدر بیدار گردید، آن روش را در خاطر داشت و به همان روش تاجى ساخت و صوفیان را مقرر کرد که هر کدام تاجى بدان نحو ساخته بر سر گذارند و او را تاج حیدرى نام نهادند.
اساس تاج قزلباش، کلاه پشمی سرخى بود که به نوک بلند مخروطی سرخى تمام میشد و این قسمت از کلاه، به عدد دوازده امام، دوازده چین کوچک، یا دوازده ترک نامگذاری شده بود. گرد کلاه سرخ، دستارى سفید یا سبز از ابریشم مىپیچیدند، که آن را به صورت لنگی بزرگى جلوه مىداد و نوک سرخ و دوازده پره از میان آن بیرون می آمد و به صورت خاصى جلب توجه مىکرد. آن کلاه سرخ را با نوک دوازده ترکش تاج مىخواندند.
قبایل که در تشکیل سلطنت قزلباش سهیم شدند
9 قبایل ترک که سلطنت قزلباش را بنا نمودند. عبارتند از ؛ روملو، شاملو، استاجلو، تکله لو، ذوالقدر، افشار، قاجار، ورساق، و صوفیه قراباغ بودند .در بعضی از صفحات تاریخ قزل باش از هفت قبیله ترکمن (استاجلو , شاملو , تکلو روملو ذوالقدر افشار قاجار ) تشکیل گردیده است. این قبایل همه شیعه مذهب نبودند ولی سلطنت قزلباشان را در دوره صفویه ساختند. علاوه بر ترکمنها قبایل غیر ترکمن که تاجیک یا بیگانه نامیده میشدند نیز در تشکیل سلطنت قزلباشان سهیم بودند که عبارتند از :
1.تالش‌ها و تات‌ها
2.لرها و لک‌ها (مانند خاندان زند)
3.گروه‌ها و خاندان مشخص کرد ها
4.گروه‌ها و خاندان مشخص فارس
5.بردگان قفقازی مانند گرجی‌ها، چرکسها، ارمنی‌ها، لازها، اوستی‌ها و...
6. بعدها دو ایل از افغانستان ( بیات و ایماق) نیز به این اتحادیه پیوستند. که تا حال خودرا سرداران ترک می نامند. جامعه قزلباش به عنوان یکی از طریقت‌های علوی‌گری در شرق ترکیه هنوز وجود دارند که کردهای زازا زیاد ترین ترین پیروان آن شمرده می‌شوند. شاه اسماعیل و اشعار او یکی از منابع دینی آن ها به شمار می‌رود.
در نزد ترکان افغانستان سرداری ترکها قرار ذیل اند.
1. ترکمنها ( شاهان(
2.ایماقها
3.ازبکها ( چاپ اندازها و میانه
4.مغلها دهقان
5. قزاقها که به کارهای شاقه مصروفیت دارند. معمولاً تربیه اسپ را مینمودند. گروه بزرگی از قزاقهای افغانی پس از سال1995 دوباره به قزاقستان رفتند و در آنجا مقیم دایمی حاصل نمودند.
منابع
1. کتاب هزاره و قزلباش در لابلای تاریخ افغانستان، تالیف احمد علی محبتی که بتاریخ 7 نوامبر 1993 به انتشار رسید. این کتاب توسط سیدجمال موسوی در ویب ساید سخن تاریخ تعریف شده است.
http://www.sokhanetarikh.com/%D9%86%D9%82%D8%AF-%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/2508-%D9%82%D8%B2%D9%84%D8%A8%D8%A7%D8%B4-%D9%88-%D9%87%D8%B2%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D9%84%D8%A7%D8%A8%D9%84%D8%A7%D9%8A-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%AE-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86
2.ویب بلاک قزل باش در مورد قزل باش
. http://www.afghanistan3.blogfa.com/post/6
3. طایفه بزرگ قزلباش در وبگاه رشد
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:lZ5p-Eisg6IJ:daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php%3Fpage%3D%25D8%25B7%25D9%2588%25D8%25A7%25DB%258C%25D9%2581%2B%25D8%25A8%25D8%25B2%25D8%25B1%25DA%25AF%2B%25D9%2582%25D8%25B2%25D9%2584%25D8%25A8%25D8%25A7%25D8%25B4+&cd=17&hl=da&ct=clnk&gl=dk
4.قزل باش ویکی پیدیا فارسی
https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D8%B2%D9%84%D8%A8%D8%A7%D8%B4