پوهنیار بشیر مومن
« درد من تنهایی نیست؛ بلکه مرگ ملتی است که گدایی را قناعت، بیعرضگی را صبر، و با تبسمی بر لب این حماقت را حکمت خداوند مینامند»
گاندی
21 نوامبر از جانب سازمان یونسکو به عنوان روز جهانی فلسفه شناخته شده و هرسال این روز در مقر این سازمان در پاریس و چند شهر دیگر برگزار می شود.اصطلاح فلسفه ریشه در کلمه یونانی آرخه به معنی بذر دارد. در واقع فلسفه به دنبال کشف بنیاد عالم است که جهان هستی از چه چیز به وجود آمده است همچنین این اصطلاح به معنای دوستداری حکمت نیز هست که سپس به عربی و زبانهای ما راه یافته است. مشهور است که نخستین بار فیثاغورس واژه مذکور را به کار برده است، زمانی که از او پرسیدند: « آیا تو فرد حکیمی هستی؟» وی پاسخ داد: « نه، اما دوستدار حکمت ». ازین رو امروز علمای جهان فلسفه را کاربرد عقل در حل مسایل تعریف می‌کنند.
یکی ار قدیمی ترین سوالات در طول تاریخ فلسفه، حتی امروز هم در میان عوام بوده که اول مرغ به وجود آمده یا تخم مرغ ! در یونان باستان ارسطو به این نتیجه رسید که امکان نداشته مرغ یا تخم مرغ اول آمده باشند و هر دو برای همیشه وجود داشته‌اند. در طول تاریخ، خلقت‌گرایان هم براساس باورهای خود نظرات مختلفی داده‌اند. ولی شاید بعد از داروین و شناخته شدن فلسفه تکامل با ایولوشن، این مساله اهمیت پیشین خود را از دست داده باشد. در کتاب نظریه تکامل داروین مدعی شده بود که سطح زمین بر اثر فرایندهای تدریجی تغییر میکند و دیگرگونی پوسته زمین جریانی یکنواخت در طبیعت در طول تاریخ این کره‌است. وی توضیح میدهد که هر نوع موجود زنده ابتدا در مرکزی رشد میکند و از آن نقطه پخش شده‌است و نشان داد که مدتی دوام آورده تا تدریجاً از بین رفته و جای خود را به انواع دیگر داده‌است و آن را اصل مراکز آفرینش می‌نامد. از این رو او نتیجه گرفت که پیدایش انواع جدید جریانی پیوسته و یکنواخت در طول تاریخ زمین است . (رجوع شود به نظریه تکامل داروین)
از دید جامعه شناسی فَلسَفه عبارت است از مطالعه مسائلی کلی و اساسی، پیرامون موضوعاتی مانند هستی، واقعیت، آگاهی، ارزش، خرد، ذهن و زبان است. تفاوت فلسفه با دیگر راههای پرداختن به چنین مسائلی، موضعگیری انتقادی و معمولا سازمان یافته فلسفه و تکیه آن بر استدلال‌های عقلانی و منطقی است. در تعابیر غیرتخصصی به طور گسترده تر فلسفه به بنیادی ترین عقاید، مفاهیم و مواضع وموقف یک فرد یا گروه اشاره دارد. توجه باید نمود که کاینات به سه طریقه همیشه مورد بحث قرار گرفته ، فلسفه ، دین و تصوف یاعرفان. دين واژه‌اى است عربى كه در لغت به معناى اطاعت و جزاء و... آمده، و اصطلاحاً به معناى اعتقاد به آفريننده‌اى براى جهان و انسان، و دستورات از بالا آماده ومتناسب با اين عقايد مى‌باشد . وعرفان نوعی روش است و بر این فرض بنا شده است که عقل و حواس پنجگانه به دلیل خطاهای ادراکی قابل اتکا نیستند و به تنهایی قادر به درک حقیقت نمی‌باشند و از این رو به نوعی تلاش برای ادراک بی واسطه حقایق نیاز است که بدان عرفان میگویند. يكى ايمان داشتن و اعتقاد است و آن ديگرى انديشيدن و باز انديشى بر انديشه ها بنابراين دو مسیر وروش کاملن با فلسفه فرق دارد. بخاطر باید داشت که اساس هر سه طرز فکر درتراژدیهای یوتان باستان است واز آنجا کاپی برداری شده است.
« فلسفه کالای معنوئ فاخر و شناخت عقلانئ انسان بالغ است که به وساطت منطق دیالکتیک و تفکر ماتریک ، نگاهی کلی به هستی می افکند و طبیعیست هر کالائی محصول اقلیمی از جغرافیای جهان است که میوه ای خواص در دامان خود می پرورد » 1. در یونان باستان ، مردم و جمیع پیشه وران برای تهیه غذائی خود به دامداری ، ماهی گیری ، آهنگری ، چوب بری ، خراطی ، سنگ تراشی ، بنائی ، معماری ، ابزار رزمایش های جنگی ، حمل و نقل دریائی ، کشتی سازی و انبوهی از لوازم مورد نیاز انسان در بخش صنایع دستی و خرید و فروش آنها مشغول بودند که بازتاب کارورزی و نظام چانه زنی در هوشمندئ انسان نقشی کارساز ایفا میکند که نتیجه آن در حوزه معرفت منجر به شکوفائی فرهنگ ، پیدائی عقل های نقاد و فیلسوفان نامداری همچون تالس ، آناکسیماندر ، فیثاغورس ، زنون ، دموکریت ، افلاتون ، دیوجانوس ، ارسطو ، اپیکور ، هراکلیتوس و زنان فیلسوفی نظیر لئونیتوم ، پورسیا ، هیپارخیا ، کلئوبولین ، آتناسیس و آپولینوس و مکتب فلسفئ ماتریالیسم با دیدگاهی معطوف بر طبیعت و گشودن راز و رمز آن که بتدریج شالودۀ دانش را پی ریزی و ایده آلیسم که روح را مقدم بر ماده میدانست که منجربه نبرد آرای دموکریت و افلاتون بود گردید که سرانجام نظام حقوقیی و ساختار بنیادین آن بعد ها در فلسفه مدرن غرب تجلی کرد. سقراط چیزی ننوشت، و می‌خواست زنده گی را با روش سوال از یک یک افراد بهبود بخشد. ارسطو تدریس می‌کرد و برای گروه نسبتاً خاص و معدودی می‌نوشت، و حالا که خواننده گان او تنها شامل فلاسفه حرفه‌ای نمی‌شوند، خوانش آثارش باید هنوز در نهایت دقت و جدیت صورت گیرد، تا بهره‌ای از نوشته‌هایش نصیب خواننده شود. این الگو توسط جان رالز فیلسوف آمریکایی معاصر و تا حدودی کانت فیلسوف آلمانی دنبال شد، هر چند کانت آثار عام فهم‌تری نیز نوشت. اما بسیاری از فیلسوفان سیاسی، با توجه به آنچه روی میدهد، می‌کوشند تا نه تنها متخصصین، بلکه عامه مردم را نیز به همان میزان مطلع سازند. چنین متفکرانی معمولاً آثارشان را چند قسم می‌نویسند، بخشی برای متخصصین و بخشی برای مخاطبین عام‌تر. کانت و میل، هر دو نمونه‌هایی از این نحوه تقسیم قوا هستند.دیده میشود که فیلسوف راههای بیشماری برای بهترساختن زنده گی مردم پیشِ رو دارد. برخی از این راه‌‌ها بسیار انتزاعی‌اند. اما اگر درک صحیحی از مفاهیم‌مان نداشته باشیم، ازچانس برای داشتن نظریاتی خوب درباره‌ی موضوعات با اهمیت برخوردار نخواهیم بود. داکتر سعیدآبادی دبیرکل کمیسیون ملی یونسکو معتقد است که «اگر قرار است چارچوب‌های فکری لازم برای تحلیل و درک بهتر مفاهیمی چون عدالت، صلح و امنیت ارائه شود، اگر درصدد هستیم ظرفیت‌های یک نظام فکری و داوری مستقل را در درون خود تقویت کنیم، اگر بخواهیم توانمندی‌های خویش را در جهت درک بهتر جهان و چالش‌های فراروی آن ارتقاء بخشیم، باید بیش از گذشته به فلسفه روی آوریم و جایگاه فلسفه در یونسکو از همین منظر است»2.
بدیهی است که اگر از زنده گی سیاسی به سمت زنده گی شخصی روآوریم ، فیلسوف حتی از گستره‌ی فرصت‌های وسیع تر برای روشنگری انسانیت برخوردار خواهد بود. موضوعات بسیاری از دین گرفته تا هنر و عواطف که درک درست آن برای مردم مهم است. تجارب بشری نسان داده است که با جدی گرفتن هر کدام از این موضوعات میتوان زنده گی مردم را بهتر نمود. دبیرکل کمیسیون ملی یونسکو میگوید که « پاسخ به موضوعات و مشکلات امروز جهان، فقط پاسخ‌های تکنیکی و فنی، سیاسی، اقتصادی نمی‌تواند باشد؛ بلکه در فلسفه یادآور این مهم است که منابع فکری و معرفتی بشر تنها منابع تجدید پذیری‌اند که جامعه بشری دارد»3. می‌بینیم که « بی همگان بسرشود بی فلسفه نمیشود». جامعه شناسان معنقدند ، اگر بخواهیم بدانیم در پیرامونمان چه می‌گذرد، ناچار از پرداختن به آن هستیم. البته هر کدام از ما نیز با فلسفه سر و کاری داشته‌ایم و اغلب هم این تجربه را کرده‌ایم که فلسفه خوانی و فلسفه‌دانی کار چندان آسانی نیست. شاید برای خواندن ودرک فلسفه دومانع وجود داشته باشد یکی پرگویی فیلسوفان و دیگر دشوار نویسی شان. با وجود این همه برخلاف علوم طبیعی هر کسی در هر سطحی می‌تواند بدون معلم و راهنما به مطالعۀ فلسفی بپردازد، وبافهم اینکه بقول نیچه «در قلمرو دانش یقینواعتقادهای بیچون وچرا جایی ندارد ». جالب است که حتی اغلب فیلسوفان بزرگ، فلسفه تحصیل نکرده بودند و از طریق خودآموزی با فلسفه آشنا شدند. از دکارت گرفته که افسر اردو بود تا نیچه که زبان‌شناسی تحصیل کرده بود و از برتراند راسل ریاضیدان تا ویتگنشتاین که انجینر طیاره بود با وصف این همه فیلسوف ایده‌های نظری اصلی را روشن میکند و مفاهیم عدالت را به صورتی شفاف تنظیم میکند، در نتیجه مردم می‌توانند به وضوح مباحث همسو و برخلاف آنها را بازشناسند، و می‌توانند آنها را با قضاوت خودشان از عدالت مقایسه کنند. میدایم که ما با فلسفه چندان رابطۀ خوبی نداریم .در میان مردم حرف معروف است اگر کسی پرحرفی نماید میگویند « اینقدر فلسفه نگو». بزرگان ما گفته اند که :
خرده كارى هاى علم هَنْدسه - يا نجوم و علم طب و فلسفه
اين همه علم بناى آخور است - كه عماد بود گاو و اشترس
بدین سبب نیز در تاریخ معاصر، ما شحصیتهای نامدار داشته‌ایم، اما کسی خود را فیلسوف نخوانده است. وقتی انسان جرات پرسیدن را وجرات «نی» گفتن را نداشته باشد ، طبعن که استعداد فلسفیدن را ندارد و جای خود را به بدیل هایی مانند ادبیات وتصوف و شعر والهیات میدهد. فلسفه به ما می آموزد که همه چیز وهمه کس بدون توجه به در نظر گرفتن منافعى از حاکمان مورد شک ،نقد و پژوهش است. ولی کرکتر وارزشهای ما چون ریشه در افراط وتفریط دارد که افراطش به شکل ملاحظه کاری ظاهر میگردد و تفريطش بشکل خشونت يعنى به همان ترتيبى كه به حاکمان سرخم وچاپلوسی میکنیم به همان ترتيب وقتى دردها جانگاه شد همان حاکمان را مى خواهيم سر به نیست وگلوله باران کنیم. یعنی اين همان رفتار فرهنگى اى است كه اثرى از تحقیق ،وباز نگری را بلد نیست وراه وسط و را نمیشناسد. به دلیل اینکه افراط و تفريط محتاج تخقیق ونقد نیست .شیوه فلسفه اینست زمانیکه یک چیز شناخته شد ارزشگذارى مى شود . روی این ملحوظ همچو پروسه وطرق نمى توانست در فرهنگ روش افراط و تفريط ما اهمیت پیدا کند. باید روشن نمود که دانش واندیشه متشکل از دوقسمت است. بخش اول حیات وفضای دانش واندیشیدن است و تفکر وعلم.این بخش بسیار بنیادیست که به دانشمندان ومحققان ومنتقدان وذهنهای خلاق در بیرون ودرون یونیورستیها مربوط میگردد. ولی بخش دیگر،همان است که به صورت سیستمهای رسمی و ساختارهای رسمی یونیورستیها می بینیم. این سیستمها وساختارها معمولا محدودیت هایی دارند ، که گرفتار انواع قیود سیاسی اقتصادی هستند. یونیورستیها ها مخصوصادر جوامع غیر آزاد، تنها از سوی دولتها و قدرتها تهدید نمی شوند، بلکه در خود موسسات عالی نی، سازمانها وجریانات وجود میداشته باشند که با نوآوری ها وتجدد و نقدها میانه خوب نمی داشته باشند واز اینجا نوعی محافظه کاری در درون موسسات اکادمیک به وجود می آید وبرای همین برخی کارهای اصیل فکری و علمی، در بیرون شکل می گیردند.
فلسفیدن از آن کارهایی است که اگر همه اسلوب هایش معین باشد، نتایجش معین نیست و قدرتها متأسفانه تحمل این ابهام را و حوصله پرسشهای بی مهابا را ندارند. برای همین است که هر چه از علوم طبیعی به علوم انسانی واجتماعی حرکت می کنیم ، علم واندیشه مدرن برای منزلتهای سنتی بحث انگیز می شود چون از نقد وتغییر وتکثر هراس دارند. « در خود دانشهای انسانی نیز ، برخی ماجراجوتر از برخی دیگر است مانند فلسفه . ماجرا های ذهن وقّاد فلسفی ، تا عمق پرسشها ورازهای مگو پیش می رود و مرزناشناس تر است. فلسفه تمایل دارد که از هرچیزی فاصله بگیرد و پرسشهای ریشه ای تری از آن بکند» 4. از همین رو نظام‌های ایدیالوژیک از علوم انسانی میترسند واین ترس ناشی از توانایی این علم در آشکار کردن ماهیت اصلی آنها است. چون می‌دانند که علوم انسانی می‌تواند نقایص و نا بسامانی شان را بر ملا کند.
برتراند آرتور ویلیام راسل، ( Bertrand Arthur William Russell) فیلسوف، و جامعه‌شناس انگلیسی معتقد است که « هیچوقت به خود اجازه ندهید که آنچه را دوست دارید حقیقت داشته باشد.یا آنچه را که فکر میکنید حقیقت بودنش برای بشر مفید است شما را منحرف میسازد فقط تنها به اینکه واقعیت ها چی هستند نګاه کنید .این مسآلهء فکری بود که مایل بودم مطرح کنم اما مسآله اخلاقی که مایلم به آن اشاره کنم بسیار ساده است، باید بګویم ،عشق ورزیدن خردمندانه و تنفر ورزیدن ابلهانه است .درین دنیا یی که در آن ما هر روز بیشتر و بیشتر بیک دیګر نزدیک میشویم باید بیاموزیم که یکدیګر را تحمل کنیم .باید بیاموزیم تا با این واقعیت که دیګران ممکن است حرفهایی بزنند که به مزاج ما خوش نیاید باید کنار بیاییم ما تنها میتوانیم درین صورت با هم زندګی کنیم .اګر قرار باشد با یکدیګر زندګی کنیم نه اینکه با یکدیګر بمیریم آموختن این نوع بزرګ منشی و تحمل یک دیګر برای تداوم حیات بشر روی این کره خاکی مطلقآ ضروریست» 5.
ببینید نبود همین اندیشه است که ما تا بحال با احساس به مشکلات برخورد کرده‌ایم و از شناخت عقلانی مسایل و کوشش برای یافتن راه حل‌های مشترک عاجز هستیم. در آینده هم اگر بخواهیم راه دیگری را در پیش گیریم باید بجای تکیه بر احساس مشترک به عقل مشترک متوسل شویم زیرا تنها بدین وسیله میتوان به اتحاد عقلانی رسید و به عمل حساب شدۀ مشترک دست زد. بطور مثال تا بحال دیده نشده که دو نفر با هم بحث سیاسی کنند و به تفاهم و نزدیکی برسند، درحالیکه بحث فلسفی اغلب به نزدیکی و تفاهم می‌رسد. به همین ترتیب مشکل احزاب در دمکراسی‌هاست بیشتر از نیم قرن است که فکر اندیشمندان را بخود مشغول داشته است و هنوز هم کسی نتوانسته است آنرا حل کند. بدین صور ت که از یک طرف احزاب اساس اصلی دمکراسی را تشکیل می‌دهند و از طرف دیگر هیچیک از سیستمهای تک حزبی، دو حزبی و یا چند حزبی سیستم مطلوب نیستند و ضعف‌های بزرگ و کوچک خودشان را دارند. اینجاست که باید به فلسفه مراجعه صورت گیرد وفقط وفقط خود مان باید مطاله کنیم وهیچ کس را آدم کامل وعالم بی خطا نه دانست. به «رفقا» ودوستان خود که بنگریم بسیاری شان مثل خودم در جوانی باور کرده بودند فلسفۀ لینننیزیم .اعتقاد به سویتیزم آخرین کلام و بهترین راه برای سعادت بشری است. دیدیم و چشیدیم که از این خوشباوری ما چه سؤاستفاده‌ها که نکردند! این بدین معنی نیست که فیلسوفان خود به جنایتی دست زده باشند بلکه محدودیت دید و اشتباهات نظری آنان باعث شده است که حرفهایی بزنند که سرنوشت نامبارک را برای بشر فراهم ساخت. شما هر تئوری و یا ایدیالوژی را از ایدیالوژی‌های فاشیستی، شووینیستی، امپریالیستی گرافته تا آنارشیستی و کمونیستی که ببینید ومطالعه نماید از طرف فیلسوفی مطرح شده است و دیدیم که هر کدام شان در تاریخ معاصر چه فاجعه‌ای را خلق نمودند. ولی آن دوران دیگر به پایان رسیده و علوم انسانی که بهبود واقعی وضع زنده گی بشر را در مرکز توجه خود قرار داده‌اند از گسترش روزافزونی برخوردارند. به این ترتیب چرا ها و تاملات فلسفی انسان را چه در نوشتار و چه در گفتار از حالت قوه به فعل درمی آورد ، هویت فلسفی انسان که به معنای ارایه ی همان چرا ها و تاملات فلسفی در بستر زبان است ،شکل می گیرد. رابطه ی زبان با هویت فلسفی انسان ، رابطه ی قدیمی است ، اما سابقه ی این رابطه و تاثیر گذاری متقابل زبان بر فلسفه و فلسفه بر زبان زمانی فهم می شود که اولتر از همه، درک چند جانبه از زبان و فلسفه و سپس پیوند آن ها با هم وجود داشته باشد.
جان سرل searle استاد یونیورستی کالیفرنیا، به این باورست که « یکی از دلایلی که فلسفه زبان دیگر آن مرکزیتش را مانند مثلاً پنجاه سال پیش ندارد این است که بسیاری از فیلسوفان – به طور مثال خود من – به این اندیشه رسیده اند که فلسفه زبان به خودی خود وابسته به نتایج فلسفه ذهن است. زبان شاخه ای از ظرفیت اساسی زیستی ذهن انسان است»6.
یکی از محققین زبان فارسی داريوش آشوری باوردارد که « زبان علمی و فنی، همچون بستر رشد انديشه و بيان علمی و فنی، پيوندی ضروری و بی‌واسطه با رشد علوم و فنون دارد. آنجا که زبان علمی و فنی در کار نباشد و يا … صورتی شکسته-بسته و تقليدی و خام از آن در ميان باشد و بس، در حقيقت علوم و فنون غايب‌اند و يا حضوری تقليدی دارند ». او می افزاید که « زبان فارسی، اگرچه به همت شاعران و عارفان و تا اندازه‌ای تاريخ‌نويسان، مايه ادبی خويش را نگاه داشت و پروراند، از توانايی دستگاه درونی خود برای بيان مفهوم‌ها و انگاره‌های علمی بهره نگرفت و بر اين بنياد، در قلمرو علم و فلسفه، زبانی ناکارامد، کند و کژتاب شد» 7 .بدین اساس میتوان گفت که درافغانستان هردو زبا ن تا سطح علمی مانند دیگرنهاد ها وسیستم ها رشد نکرده و حلال مشکلا ت فلسفی ودیگر ساحات علمی نبوده ونیست. لذا بهتر است تا اصطلاحات را از زبانهای انگلیسی ویا عربی وزبانهای دیگر بدون تعصب وبه منظور آسان سازی ودرک مطالب بپذیریم.
وسر انجام به فهم جامعه شناسان، که از مدتها دوران دولتها در محدوده مرزهای جغرافیایی به پایان رسیده است وجهان به یک «دهکده » مبدل گردیده است. توسعه تکنالوژی اطلاعات وارتباطات سبب شده است که حوزه عمومی ابعاد جهانی گسترده ای پیدا نموده است و همین فضای عمومی است که امکان گفتگوهای انتقادی محدود نشده ای را فراهم می آورد و از طریق آن متفکران اصرار می ورزند که نباید ساحت تفکر به شائبۀ قدرت وایدیا لوژیهای دولتی آلوده گردد. به این معنا بی تفاوتی به روز فلسفه ، نشانه های ناراحت کننده ای برای جامعه ما دارد، با اوصف این خوشبختانه مدت است که حد اقل ازین روز در موسسات اکادیمیک کشور مان تجلیل بعمل می آورند . چون فلسفه متعلق به متفکران واجتماع علمی آزاد و مستقل است و روز او نیز باید از این طریق تجلیل و برگزار شود.این روز را به علاقه مندان فلسفه در هر کنج وکنار « دهکده » که هستند و از فضیلت ومزیت روزجهانی آگاه و برخوردار هستند شاد باش میگویم.
منابع:
1- هربرت رید ، ما و فلسفه ، مجله ی کتاب فلسفه ، شماره ی هفتم ، ص 31.
2- همشهری آنلاین ، تاریخ .فرهنگ
3- همشهری...
4-جان هولمن ، انگیزه های فلسفی شدن زبان ،ترجمه ی رضا برزگر ، نشر کاوه ، ایران 1387،ص171.
5- مارکوزه ، فلسفه ی زبان ، ترجمه الهام توتونیان ، نشراصفهان ، ص 28.
6-فلسفه زبان: مصاحبه ای با جان سرل searleجان سرل – دانشگاه کالیفرنیا، برکلی( سایت ایران کلوبال)
7- آشوری داریوش فرهنگ علوم انسانی انگليسی-فارسی، ويراست دوم، نشر مرکز، تهران 1384