کانديداکاډميسين محمد انور نوميالى ( د ۱۹۲۸ ز د فبرورۍ په ۱۹ مه ، د ۱۳۰۶ ل ل كال د سلواغې د مياشتې په ۲۹ مه ) ) د كندهار په ښار کې د معروف ولسوالۍ په افغانپورکوڅه کې زيږيدلی . په خټه عليزی يوه روحاني كورنۍ كې زېږېدلی .
محمدانورنوميالی چې دملا محمدنعيم زوی اوپه خټه عليزی دی اوپه کال ٢٠٠٦ دنومبر پرڅلورمه په دنمارک کې دزړه د ورپېښې ناروغۍ له کبله مړشوی. ترسياسی بحثونو يې منطقی اوفلسفی بحثونه ډېرخوښيدل . سياسي اړخ ېې دکيڼ لاسو په خوا ولاړ و ، او کله کله ورسره په غونډو کې يې برخه هم اخيسته . په وروستيو وختونو کې ېې هغه تګلارې ناکامې بللې. ډنمارکي ژبه يې هم وروسته زده کړې وه .ښاغلی محمد انورنوميالی خپل لومړني سبقونه اولوستونه دجومات دحجرو څخه راپيل اوزده کړې دي، خو تر څنګ ېې نورو دنياوي مطالعاتو ته هم اوږه ورکړې وه . له همدغه ځايه څخه استاد دنويو پوهنو اوفلسفو دڅيړلو اوتحليلولو پوره تلاښونه وکړل اوډول ډول آثار يې وليکل . کله چې ښاغلی محمد انور نوميالی لا ځوان و، فلسفي اومنطقي استدلالونه يې کول . دکندهار دمطبوعاتوپه مديريت کې محمد ولی زلمی دمطبوعاتو مدير اومطبعې مدير محمد ابراهيم عطايی دښاغلي په ګډون دماپښين لخوا ډول ډول بحثونه اومجلسونه کول. د يادولووړ ده چې په هماغه وخت کې ښاغلي محمد انور نوميالی د استادپه لقب يادېده .
زده کړې
د وخت د مروجه ديني علومو زده كړې يې له خپل پلار څخه ، او د سيمې له نورو استادانو يې په سويلي پښتونخوا کې ترلاسه کړي . ځواني يې په طالب العلمۍ او ملايۍ كې تېره شوې ده . د كندهار ښار په بيلابېلو ښوونځيو او لېسو كې يې د ادب او منطق د استادۍ سپېڅلې دنده درلوده .د وخت داستبداد ناسم چلند او دغه راڼه ستوري ته ، د كومې تعليمي ــ تحصيلي موسسې د فراغت د سند چې له دوستانو سره به يې په مجلسو كې په هكله ورته د ((كاغذ)) خطاب كاوه ، د دغه كاغذ د نه درلودلو بهانه نيول ، او د تورتمپالو له خوا د ده د پرمختگ مخنيوى د دې سبب شو چې د څه مهال لپاره د انزوا او گوښه نشينۍ حالت اختيار كړي . د علمي القابو د وېش پر مهال د كانديد اكاډميسين پر لقب نومول شوی. د پښتو او پاړسي (دري) ژبو سربېره يې ، اوردو ، عربي ، انگرېزي ، روسي او ډنماركي ژبې ښې زده وې ، داسې چې نه يوازې يې د دغو ژبو له اخذونو څخه په خلاص مټ گټه اخيستلی شوه ، كله كله يې په دغو ژبو د خپل شعر استعداد هم ازمويلی .
دندې
راوروسته كابل ښار ته په راتگ سره يې ، څه موده په گمرك كې دنده درلوده ، د پښتو څېړنو د نړيوال مركز سره يې همكاري درلوده ، د ۱۳۵۷ بدلون څخه وروسته د بيهقي د كتاب خپرونې موسسې د رياست دنده ورپه غاړه شوه .دی د افغانستان د علو مو اكاډمۍ غړى هم پاتې شوی ، څېړنو يې رسمي بڼه نيولې وه او د علومو اكاډمۍ د ختيځ پېژندنې انسټيټيوټ غړى او بيا مشر وټاكل شو . د تېرې پېړۍ د وروستۍ لسيزې په لومړيو كې د نورو څېړنو لپاره د منځنۍ اسيا هېوادونو ته لکه اوزبكستان او تاجكستان ته سفرونه کړي .
کډوالي او پاتې ژوند
دی څه موده په تاجکستان کې کډوال شو ، دا چې د دغه هېواد سياسي او اقتصادي حالتونه ټکني و نو له همدې کبله د روسيې هېواد ته ېې کډه وکړه .هلته د سېنټ پيټرزبورګ په نوم ښار کې مېشت شو. په همدې کډوالۍ کې ېې څو ځله خواره واره روس مېشتي افغان فرهنگيان راټول كړل او د افغان فرهنگي ټولنو بنسټ يې هم کېښود. په كال ۲۰۰۰ زېږديز ډنمارك ته كډوال شو. هلته څه مودې اوسېدو وروسته د ورپېښې ناروغۍ له کبله ومړ . انا للــــه وانا اليـــــه راجعــــون .
ليکلي اثار
خپل ډېری اثار يې د ټايپي ــ طباعتي غلطيو له کبله پخپله ټايپول ، چې په سپین روبي عمر ېې د پوره حوصلې او بشپړمله عادت څرگندونه يې كوي . د افغان مطبوعاتو سره يې په ځانگړې توگه د كندهار له طلوع افغان سره يې له هماغه ځوانۍ راهيسې ښه اړيکې لرلې . په دا وروستيو كې يې ليكنې پخپله په كمپيوټر ټايپ او بېلابېلو وېب سايټونو ته به يې د خپراوي لپاره استولې . يو شمېر اثار يې چاپ شوي دي. پدې لړ کې دغه چاپ شوي اثارو نومان راغونډ شوي :
1. ۱ـــ انسان او تكامل ( ژباړه ، په كابل كې چاپ ) .
2. ۲ـــ هند د لومړي کميونيزم څخه تر مر ئيتوب پورې ( ژباړه ) .
3. ۳ ــ د پښتو ادبياتو د تاريخ يوه تيوريكه طرحه ( څېړنيز اثر ، گستتنر ، كابل )
4. ۴ ــ دوېش سيسټم ( څېړنيز اثر ، گستتنر ، كابل )
5. ۵ ــ دافغانستان توکمونه (ژباړه، سريزه او تعليقات ، كابل )
6. ۶ ــ د ميتودولوژۍ تاريخ ( ژباړه، سريزه، لمنليکونه او تعليقات ، كابل )
7. ۷ ــ د پښتنو د ټولنيز تاريخ مبادي ( څېړنيز اثر ، مسكو )
8. ۸ ــ د كوډو سرنوشت د علمي پلټنې په رڼا كې ( څېړنيز اثر ، مسكو )
9. ۹ ــ الپې ليلا يا زر او يوه شپه ، لومړى ټوك ( د ختيځ د نامتو ولسي كيسو ژباړه ، مسكو)
10. ۱۰ ــ الپې ليلا يا زر او يوه شپه ، دوهم ټوك ( د همدغو نكلونو د ژباړې بله برخه ، مسكو)
ځينې ناچاپه اثار
1. ۱ ــ الپې ليلا يا زر او يوه شپه ، ( د همدغو ولسي كيسو د ژباړې پاتې برخې په دريم ټوك كې د چاپ لپاره )
2. ۲ ــ بانډار لومړۍ مجموعه ( د ده لخوا په پښتو ژبه كې د تخونو يا چستوشكو د نوي ژانر په قالب كې د خوندور نظمونو ټولگه )
3. ۳ ــ بانډار دوهمه مجموعه ( د همدغه تخونو دوهمه ټولگه ده . )
4. ۴ ــ هزار ويك قتقتك ( د تخونو يوه بله ټولگه ده . )
5. ۵ ــ هغه پلا او دا پلا ( يوه سفر نامه ده . )
6. ۶ ــ زما دپوهنې حدود د حقيقت په مخ كې ( د ژوندانه په باب د ده د فلسفي نظريو يوه ټولگه ده چې له نن څخه پنځوس كاله پخوا يانې د ۱۹۵۶ ز كال ليكنه ده . )
7. ۷ ــ د افغانستان د ايتنوگرافۍ په باب يوه پلټنه.
8. ۸ ــ د مختلفو موضوعاتو په باب يو شمېر نا چاپه مقالې .
نورې ليکنې
1. ۱-دافغانستان اتنوګرافی
2. ۲- سفرنامه
3. ۳- دويش سيستم
4. ۴- تخنونې يا جستونه
5. ٥- دکوډو سرنوشت دعلمی څيړنو په رڼا کې
6. ۶- دپښتو دټولنيز تاريخ مبادی
7. ۷- ژباړې
8. ۸- دکورنۍ ،خصوصی ملکيت اودولت منشآ
9. ۹- دافغانستان توکمونه ( دوالتر بيليو ) ليکنه
10. ۱۰- دمتودولوجۍ تاريخ ( اکادميسين ژوکوف تاريخ )
11. ۱۱ – هنددلومړی کمونيزم څخه ترمرئتوب پورې ( ا٠ س٠ ډانکی )
12. ۱۲- الف ليلا ،زرؤيوه شپه ( ١٠٠١ ) شپه
13. ۱۳- انسان اوتکامل ( جان ډيوی )