پوهندوی دوکتور سیدحسام (مل)
مخکی له هرڅه نه لازم بریښی چی دماشوم دودی (Growth) او دپرمختګ(Development)پرمفاهیمواویا اصطلاحاتو باندی یوڅه تم شو اونوموړی مفاهیم په علمی بڼه په تعریف ونیسو ، ترڅو چی پر اړین مطلب باندی مو رڼا اچولی وی :
لمړی : وده (Growth): وده یا جسمی اوفزیکی لویدنه یعنی د ماشوم دبد ن د سیستمونودغړواواندامونو په اندازه (حجم ، اوږدوالی ، پنډوالی ، پراخوالی ) کی یولړښکاره فزیکی تغیرات اوبدلولونه دماشو دزیږیدو څخه ترغټیدوپوری کوم چی ترسترګو کیږی له ودی څخه عبارت دی . دوهم: پرمختګ:(Development) پرمختګ یعنی د ماشوم دعضویت د سیستمونو په دندو کی بدلونونه اوتغیرات راتلل لکه : خبری کول ، داشیاو رانیول ، فکر کول ، خپل چاپیریال ته عکس العمل ښودل ، احساس ، مینه ، کرکه ، اوداسی نورهغه څه دی چی له زیږیدوڅخه ترغټیدو پوری په پرلپسی بڼی سره انکشاف کوی ،هغه دخپل خارج رحمی ژوند په موده کی د خپل بقا دپاره دخپل مور اود خپل مواظبت کونکی شخص سره د خپل ضروری احتیاجاتو دتر لاسه کولو له امله خپل لمړنی رفلکسی وظیفوی احساس پکار وړی اوله خپل محیط څخه په تکرار سره مهارتونه تر لاسه کوی کوم چی دزمان په تیریدو سره اود ژوند دچاپیریال د فکتورونو داغیزی په بهیر کی هغه یعنی ماشوم جسماً اوروحاً وده اوپرمختګ کوی . پس ویلی شو چی وده اوپرمختګ دوه نه بیلیدونکی اولازم وملزوم اصطلاحات اومفاهیم دی چی د کوچنیانو د طبابت غټه برخه جوړوی .
نوددی لنډ پورتنی یادونو څخه مطلب دادی چی که چیری دماشومانو دودی او دپرمختګ په بهیر کی هر ناخوالی او خنډ مینځ ته راشی او یا پیښ شی نود هغو دودی اود پرمختګ بهیر مختل کیږی اوماشوم خپل سلامتیا دلاسه ورکوی یعنی یا مړ کیږی اویا داچی دخپل ژوند په بهیر کی معیوب ، ناتوان ، مشوش او دټولنی د یو بیکاره شخص په څیر په محتاجی سره ژوند تیروی .
هغه یولړ ناوړی خنډونه کوم چی د ماشوم دودی او د پرمختګ په جریان کی پیښیږی او دهغه دودی او پرمختګ نورمال بهیر مختل ګرځوی په لاندی ډول سره لنډ بیانوو:
لمړی : ناروغی (ارثی ، ولادی ، اناتومیکی اوفزیولوژیکی خطا ګانی ا ونیمګړتیا وی).
دوهم: طبعی اواقلیمی پیښی: لکه وچکالی ، قحطی ، سیلابونه ، سونامی ، ځمکی ښویدنه ، طوفانونه اوداسی نور .
دریم :جګړه ، شخړی ، له مور– پلار اوله خپلوخپلوانو څخه جدا کید ل خراب اقتصادی ، اجتماعی ، اوفرهنګی وضع ، بیسوادی ، فقر اود دولت نه پاملرنه اود یو روغتیایی علمی منل شوی پلان اوستراتیژی نه درلودل اویا نه موجودیت ، عمده فکتورونه دی چی پرکوچنیانو باندی ناوړی تاثیرات غورځوی .
دلته یوی خبری دیادونی ډیر اړین بولم اوهغه دا چی ماشومانو دزیږیدو له وخته تر پنځه کلنی اود غټیدو اوبالغ کیدوپه درشل کی ډیر په چټکی سره وده اوپرمختګ کوی ، نو که دهمدی مودی په بهیر کی هغو ته سم پاملرنه ونشی اودهغو ضروری احتیاجات لکه موازنه شوی خواړه ( پروتین، کاربوهایدریت ،شحم ، مینرالونه ، ویتامینونه )ونه رسیږی ، یا دهغو دژوند محیط دجګړی ، شخړی ، اونورو ناسازو حالاتوسره مخه وی یا داچی یو ډول ناډول له خپل مور – پلار، خپل اوخپلوانو څخه څه په مرګ اویا څه په ژوند بیل شوی وی دهغه د وده او تکامل له خنډونو سره مخامخ کیږی .
دلته ددی یادونی ذکر ضروری ګنم اوهغه داچی جګړه اوشخړه یولړ نه جبران کیدونکی ناوړی اغیزی پرماشومانو باندی اچوی چی په لاندی ډول دماشوم دعمر په نظر کی نیولو سره په ذکر رسوو .
لمړی : په وړوما شومانو کی :
• دمو- پلاراویادهغه دمراقبت کونکی له مینځه تلل(بی سرپرست) اوپه پایلی کی په راز راز ناروغیو اوپه سوؤتغذی باندی اخته کیدل اوتر پنځه کلنی پوری په قوی احتمال سره نه رسیدل .
• ژړل .
• خوب نه کول
• دخوراک اودڅښاک ستونزی .
• اختلاج ،چاپیریال ته لاقید اویا بی ځواب .
دوهم : دښونځی نه په مخکی عمر کوچنیانو کی :
*دمواظبت په کوالتی کی دتغیراتو اود بدلونونو په مینځ راتګ باندی دخپل مور او پلار د نه موجودیت له امله پوهیدل اودهغی احساساتو ته دروانی له پلوه ستر تاوان رسیدل .
• دخپل له چاپیریال څخه درانیول شوی مهارتونودلاسه ورکول اوپه اصطلاح سره جیل او نافرمانی کول ، اود بدو عاداتو سره مخه کول .
• په خوب کی ډاریدل او یا وحشتناک خوبونه لیدل .
• د خپل سترګی په وړاندی د رنګارنګ ډارونکی انځورانو اوشکلونه مجسم کول او له ځانه ځنی تهاجمی حرکات تمثیلول.
• ځنی روانی تشوشات را ښکاره کول .
دریم: دښونځی دعمر په کوچنیانو کی :
• دجګړی دمصیبتونو اودهغه څخه دراپیداشوی ناسم حالات اودهغه په اضرارو باندی پوهیدل اودعدم مصونیت احساس کول .
• دتشویش ، ډار او دسودایی کیدو پیل اودهغه په مخیله کی ناوړه اغیزی غورځول .
• دهغه په تصوراتو کی دمحیط دناوړی انعکاساتو درنګارنګو عکس العملونو وده کول اوځنی وختونه په ناجایزو عملونو لاس پوری کول .
• وحشتناک خوبونه لیدل ، ښونځی ته نه تلل او په پلمی سره له سردردی ، اود ګيډی له دردونو څخه شکایت کول .
• اضطراب ، تشویش، دځانه سره تلل ، چرت وهل ، ناامیدی ، دبدو اعمالو دسرته رسول څخه کله نا کله پیښیمانه کیدل .
نو په دی بنیاد سره ویلی شو چی جګړه په هره بڼه چی وی دکوچنیانو ، دهغو کورنی اودهغو ټولنی ته یو احتماعی پرابلم اوناخوالی دی چی دهغه پایلی خرابی اوبربادی دی ، لکه چی زمونږ په ګران وطن افغانستان کی دجګړی اود شخړی ښکاره نقصونه اوضرورونه ټول په دی دیرش کالو کی په رڼو سترګی ګوری کوم چی له هرچا نه ماشومانو له دی جګړی څخه ډیر تاوان ولیدل اودهری ورځی په تیریدو سره د هغو سترګی دروازی ته ګوری چی که څوک دهغه څخه لاس نیوی وکړی اودخپل مور اوپلار دمړنی له امله دناامیدی په سمندر کی لامبو وهی ، لعنت په جنګ او په جګړه مارو .
په درناوی 17.1.2011