داکتر سرلوڅ مرادزی
ښاغلي شپون سیب د تاند په بریښناپاڼه کې د کمکیتوب ، کمښت او د اهمیت کمښود په تړاو د نومونو په اړه یوه لیکنه خپره کړې چې د خپلې لیکنې په پای کې یی له نورو دوستانو څخه داسې
د شپون سیب د یادې غوښتنې په اړه چې بې پاملرنې پاتې نشي ، غواړم لاندې لیکنه د لوستګړو مخې ته وړاندې کړم . هیله ده لوستګړي ما سره هم زما په تېروتنه کې مرسته وکړي .
پښتو کې د نور ژبو پشان د نومونو او ستاینومونو ( صفتونه ) د کمکیتوب ، کمښت یا د اهمیت کمښود لپاره یو شمېر روستاړي شتون لري چې کېدای شي دا روستاړي د تورو په بڼه وي یا د ویوکو ( کلمو ) په بڼه وي . دلته به دا روستاړي د نومونو او ستاینومونو سره په تړښته کې د بېلګو په بڼه وړاندې شي .
بلخوا پښتو هم لکه بله هره ژبه د غټانو ، لویانو او هم ماشومانو یا کمکیانو لپاره نومونه لري چې دا نومونه د کمکیتوب او د اهمیت کمښود لپاره نه دي بلکې د همغه څه د شتون یا مجرد مفهوم لپاره د نوم پتوګه یادیږي. د نومونو او ستاینومونو د کمکیتوب ، کمښت او اهمیت کمښود لپاره موږ له نومونو او ستاینومونو لپاره له روستاړو کار اخلو او ددوی په مرسته داسې نومونه جوړولای شو . د بېلګې پتوګه :
ماشوم د کمکیتوب یا د اهمیت کمښود نوم نه دی بلکې ماشوم ګی یا ماشوم ګوټی د ماشوم د کمکیتوب یا د اهمیت د کمښود نوم ګڼلای شو .
همدارنګه کټی د سنډا د کمکیتوب نوم نه دی بلکې د د سنډا د کمکیتوب یا د اهمیت د کمښود نوم سنډاګی یا سنډاګوټی کیدای شي همدارنګه د کټي د کمکیتوب لپاره کټی ګی یا کټی ګوټی کارولای شو.
بلخوا که چرګوړی د چرګ د کمکیتوب نوم دی خو د چرګ پشان د یوه بل جلا موجود نوم هم دی . نو په داسې حالتونو کې د چرګ د تصغیر لپاره چرګکی یا چرګوټی او د چرګوړي د تصغیر لپاره بیا چرګوړکی کارولای شو . همدارنګه که څه هم هډوکی (bone ) د هډ (skeleton ) تصغیرشوې بڼه ده خو دواړه د بېلا بېلو مفهومونو نومونه دي .
همدارنګه کله ناکله د یوه مفهوم لپاره د پښتو په بېلا بېلو لهجو کې جلا نومونه ګورو لکه : سخی، خوسی، غوڅکی ، ګلګی چې دلته مفهوم یوو دی خو لهجې بدلې دي . یا تیږه ، ډبره ، ګټه ، کاڼی ، پرخه چې دا ټول ویوکي ( کلمې ) د مفهوم له مخې سره یوو دي . په پښتو بېلا بېلو لهجو کې داسې نومونه یا ستاینومونه یا د ویوکو نورې بڼې راټولول ستړی او بلخوا ارزښتمن کار دی .
د کمکیتوب ، کمښت او د اهمیت کمښود روستاړي په ابېڅې ( الفبا ) لړلیک سره په لاندې ډول وړاندې کیږي :
چکی :
له غل څخه غلچکی له نم څخه نمچکی
له سپين څخه سپینچکی له شین څخه شینچکی
له نیم څخه نیمچکی له غم څخه غمچکی
له حرام څخه حرامچکی
چن :
له غوړ څخه غوړچن له ښوره څخه ښوره چن
له خړ څخه خړچن له غوره څخه غوره چن ( لکه غوره چنه مېوه )
یادونه :
۱ ــ چن د ستاینوم ارزښت یو څه راټیټوي لکه په پورته غونډلو ( جملو ) کې .
۲ ــ چن د ستاینومونو روستاړی هم دی لکه :
بېخچن ، پټچن ، دروند چن ، روڼ چن ، زوښه چن ، ځیرچن ، خوښچن ، سپکچن ، سختچن ، سړیچن ، ښېرازچن ، غټ چن ، غوره چن ، لړه چن ، لوی چن ، مړچن ، وازچن ، ویښچن ، هسکچن ، هیښچن ، یخ چن او نور
چه :
بوغچه ، تاخچه ، ډولچه ، نیمچه ، نښچه ( نقشه ) او نور
چی :
له دیګ څخه دیګچی له چلم څخه چلمچي
ړی :
له مغز څخه مغزړی له منځ څخه منځړی
ړۍ :
له تمبې څخه تمبړۍ او نور
ک :
له خر څخه خرک له غر څخه غرک
له لمر څخه لمرک له ووړ څخه ووړک
کنډی :
له پيش څخه پيشکنډی او نور
کی :
له بابا څخه بابکی له دادا څخه دادکی
له ازغي څخه ازغکی له پياز څخه پيازکی
له پنډ څخه پنډکی له خنډ څخه خنډکی
له خر څخه خرکی له سر څخه سرکی
له مرچ څخه مرچکی له منډه څخه منډکی او نور
کۍ :
له ادې څخه ادکۍ له ترور څخه ترورکۍ
له خور څخه خورکۍ له داړې څخه داړکۍ
له غاړې څخه غاړکۍ له لپې څخه لپکۍ
له بريښ څخه بریښکۍ له ناوې څخه ناوکۍ
ګنګی :
له غزل څخه غزلګنکی له خوار څخه خوارګنکی
ګنی :
له زوړ څخه زوړګنی له موړ څخه موړګنی
له خوار څخه خوارګنی
ګوټی :
پامګوټی ، ځوانګوټی ، خرګوټی ، رازګوټی ، زړه ګوټی ، ښارګوټی ، غرګوټی ، لارګوټی ، لمرګوټی ، لنګوټی ، منګوټی ، منځګوټی ، مېښګوټی ( کټیانی ) ، ننګوټی ، وزګوټی ، ولسګوټی ، ووړګوټی او نور
ګوړی :
اشناګوړی ، انارګوړی ، بختګوړی ، چرګوړی ، خرګوړی ، ښځګوړی ، غرڅګوړی ، غرګوړی ، ملاګوړی ، میرزاګوړی ، وزګوړی ، نرګوړی او نور
ګی :
بارګی ، بدګی ، ټالګی ، ټلګی ، ټولګی ، چړوګی ، خرګی ، ډلګی ، زړګی ، ساده ګی ، شلګی ، غرګی ، کورګی ، لوړګی ( لواړګی ) ، مرګی ، نیالګی او نور
ګۍ :
اناګۍ ، اوریاګۍ ، بریښناګۍ ، جرګه ګۍ ، خولګۍ ، درګۍ ، ډلګۍ ، ډلګګۍ ، رڼاګۍ ، زړګۍ ، ژبګۍ ، ساده ګۍ ، سترګۍ ، غرګۍ او نور
نجوکی :
له خوار څخه خوارنجوکی له زوړ څخه زړنجوکی
نګړی :
له بچو څخه بچونګړی له پيشوحخه پیشونګړی
له خوار څخه خوارنګړی
وټه :
له پيغله څخه پیغلوټه له چل څخه چلوټه
وټی :
له ځلمي څخه ځلموټی له زوړ څخه زړوټی
له کوشني څخه کوشنوټی له وړک څخه وړکوټی او نور
وړی :
له بچې څخه بچوړی له ټپ څخه ټپوړی
له ټوک څخه ټوکوړی له دېګ څخه دېګوړی
له کب څخه کبوړی له موږک څخه موږکوړی
له کودې څخه کودوړی له کټ څخه کټوړی
له غوږ څخه غوږوړی له مخ څخه مخوړی
له ګډ څخه ګډوری له غوږ څخه غوږوړی
وک ، وکه :
بختوک ، پسخوک ، پنډوک ، ځانوک ، ځنډوک ، ځوانوک ، ځيروک ، څنډوک ، رڼوک ، سختوک ، ښوویوک ، ګرانوک ، ګړوک ، لاپوک ، لنډوک ، منډوک ، وسوک ، ویښوک ، هڅوک ، هېروک ، هېښوک ، یا دوک ، یووک او نور
وکی :
بندوکی ، پنډوکی ، ځنډوکی ، خروکی ، خنډوکی ، ډندوکی ، سروکی ، لښتوکی ، لنډوکی ، ماڼوکی ، منډوکی ، وړوکی ، هډوکی ، ویاندوکی او نور
وګی ، وګۍ :
بدوګی ، خروګی ، خړوګی ، خندوګی ، رڼوګی ، زړوګی ، ژړوګی ، ژیړوګی ، سپینوګی ، سنډوګی ( سنډا ګی ) ، شینوګی ، ښادوګی ، ښځوګی ، ښکېلوګی ، غروګی ، ګلوګی ، لاپوګی ، نیکوګی ، ودوګی ( واده ګی ) ، هېروګی او نور
وڼی ، وڼې :
له پچې څخه پچوڼی له خچې څخه خچوڼی او نور
زورواله ی ( ay ) : یا څخه مخکې توری زور لري او د نرینه نومونو او ستاینومونو لپاره راځي
له ایوب څخه ایوبی له یونس څخه یونسی
له مرګ څخه مرګی له مومند څخه مومندی
زورکیواله ی (əy ) : یا څخه مخکې توری زورکی لري او د ښځینه نومونو او ستاینومونو لپاره راځي .
له غوټه څخه غوټۍ له ریښه څخه ریښۍ
له سترګه څخه سترګۍ له ژبه څخه ژبۍ
د ښاغلي شپون سیب لیکنه لاندې لوستلای شۍ :
( ی ، کی، ګی، ګنکی او نور کمکي شیان
Wednesday, 09.15.2010, 12:28am (GMT)
پښتو کې د ځینو وړو د پاره عام نومونه شته. ماشوم، کوچنی، بچی ...... د ځینو دپاره بیا خاص توري هم لرو:
سپی : کوکری، کوتری
غویی: سخی، خوسی، غوڅکی ، ګلګی
سنډا، ( مېښه): کټی
خر: کوټی
آس: بیهاڼ
چرګ: چرګوړی (وړوکي انار ته هم انارګوړی وایي)
پسه: وری، سېرلی، پشېرلی
ووز: وزګوړی، سېرلی
پېشو: پېشونګوری
سپږه: ریچه، کنه( ریچه یې هګۍ ده چې په وېښتانو پورې نښلي)
په موږ کې پیل، زمری ، یږه او نور ځناور نشته ،نو بچي ته خاص نوم نه لري، سنګوټی یې بولي
یادونه:
د کوچني یا بې اهمیته ښودلو د پاره ځینې خاص توري هم کارېږي:
خوار، خوارنجوکی، نیشت ، نشتوکی، ټیټ قدی ، لوېشتوکی یا لوېشتنکی، لوېشته نوکی. متل دی چې کور ته کورګی مه وایه، مېړه ته مېړه ګی.ځینې پښتانه د نورو د ټیټ ښودلو د پاره ګی،کی یا ی توري ورزیاتوي. موسا= موساګی، ایوب= ایوبی، شی= شګنکی، زما زوی کی.
جلان شاعر خپل لوی او ښکلي غزل ته غزلګنکی وايي.
ګوره که یاران دا لست نور هم اوږد کړي ، د پاس یادو شوو د پاره د خپلو لهجو نومونه را کړي او یا یې نورې نیمګړتیاوې سمې کړي. )